ٻاڙ
هي ڪو هروڀرو حقي جو ٻاڙي به نه هو. پر ڇا ڪري، مڙس جڏهن کان جڏو ٿيو هو، تڏهن کان حقو ڄڻ سٻيلي ٿي پيو هيس. حقو ۽ پاڻ پيا مڙيئي نڀائيندا هيا. پر حقي جي ڦوڪ سندس اندر جي انهيءَ ٻاڙ کي نه ماري سگهندي هئي، جيڪا ڇهن مهينن کان وٺي سندس سيني ۾ سانڍيل هئي. نه پٽهنس پاڻ هُرتڙائي ڪري، شاهه اسماعيل جي ميلي تان موٽندي ڏاند گاڏي ڀڄائي ها، نه شيخن جي ڳوٺ واري لاڙي تان گاڏي اونڌي ٿئي ها ۽ نه ئي وري ڪاڪي جاڳڻ جي ڄنگهه ڌڪجي ها. هر پڇڻ واري جو اهو خيال هيو ته اهو ڌڪ ڪاڪي جي قست ۾ لکيل هيو. پر ڪاڪي جاڳڻ جو پنهنجو خيال هيو ته، ان ڌڪ ۾ قسمت جو هٿ گهٽ، پر علي بخش نظريل جو هٿ وڌيڪ هو. نه علي بخش ميلي تي سندس گوبر ڏاندن کي جوه پائي رڙ ڪري چوي ها، ”اَئي!جاڳڻ ڏاند ته واه جا ٿي!...“ ۽ نه سندس ميلي جي موٽ اهڙي بڇڙي ٿئي ها . هن آئي وئي ۽ ننڍيري وڏيري کي اها دانهن ڏني هئي، ته کيس علي بخش کان چٽي وٺي ڏيو.جي چٽي نٿا رکوس ته گهٽ ۾ گهٽ ان جي بدلي ۾ سندس کڙي ڏنڀيو. پر هر ڪنهن ڪن لاٽار ڪئي هئي يا هائو! هائو! جي دلاسي ۾ کيس رهائي ويو هو. ان ڪري اڪثر ٿڌا ساهه ڀري چوندو هيو، ”بيٺي جو هر ڪو ئي آ، ڪرئي جو ڪوئي ڪونهي!“. دراصل ڳالھ اها هئي ته پٽهنس ۾ پاڻ وارا افعال ڪونه هيس، نه ته ڇا علي بخش ۽ کيس منهن نه ڏئي. کيس پنهنجي بي وسي جو احساس ستائيندو هيو. دل ئي دل پيو پڄرندي سوچيندو هيو، ته جائي چيو اٿئون ته ويٺي کوه ناهن کڄندا. پنهنجن ڪرايل جھيڙن کي ياد ڪندي ٿڌا ساه ڀريندو هيو. اهڙن جھيڙن مان قادوءَ ۽ صادق وارو جھيڙو ته مشهور هيو. ڳالھ ته ڪا وڏي به ڪونه هئي.بس صادق جي گابي، قادوءَ جي ٻنيءَ مان ڍڍي جي سارين جا ٻه ٽي چڪ هنيا هيا. قادوءَ رڳو گابيءَ کي هڪ ڌاريندي واري گار ڏئي ۽ ٻه لٺيون هڻي ٻاهر ڪڍيو هو، جيڪو هر ٻنيءَ جو مالڪ پرائي ڍور کي ڏيندو آهي. پر اها جاڳڻ جي حرفت هئي، جنهن ٻنهي کي ايتري پساري پهچايو، جو ڪهاڙين جا ڦر اڀا ۽ بندوقن جا منهن سڌا ٿي ويا هيا. پر ڳوٺ جا اهي ٻه گھر ته ڪونه هيا، جن کي ساڙي هن پنهجا هٿ سيڪيا هيا. هن ته ويڙهن کي ويڙهائي ازلي دشمن بڻائي ڇڏيو هو.
هاڻي ڪري ته ڪيئن ڪري؟.. ڪهڙي چور کي چوي ته چوري ڪر، ڪهڙي ڀاڳئي کي چوي ته چور اچئي ٿو!..... نه ڪو ٻڌڻ وارو، نه ورائڻ وارو. جيئن پوءِ تيئن ساهي منجهائڻ سندس وس کان ٻاهر ٿيندي پئي وئي.
اڄوڪي شام، ته سندس هيانوَ تي مڱ پئي ڏريا. شادي ته سندس سئوٽ جي ننڍي پٽ جي هئي. پر صبح شام سهرن جا آواز، دهلن جا ڌڌڪا۽ کِل کلِ هن جي وجود ۾ ٽاڪوڙا پئي وڌا. جي ڏاڍ مڙسي ڪري ڪاٺ جي گهوڙيءَ جي سهاري هلي پيو، ته سور سٽان ڏيئي اڀري پئي پيس. جي منجهس سئوٽ جي ويڙهي ۾ پهچڻ جيتري به طاقت هجي ها، ته دهل جي ڌڌڪي جي بجاءِ لٺين جا سٽڪا هجن ها. سهرن جي بجاءِ گارين جا دسَ هجن ها.... لاچار کي ٻيو ڪهڙو آ، چار. چارو نه سمجهي ويچارو لڳو ويٺو هيو. هن خار مان نڙ کي اڇل ڏيئي رڙ ئي:
”او ٽُنڊي ڇوري! ڦل ته ٺاهي ڏي، ڪاڏي مري وئينءَ؟.“
جواب ڪجهه به نه مليس ته ڪاوڙ مان کٽ تي ويٺي چوڌاري اڱڻ تي نظر ڦيرايائين، ڪاريءَ وارا ڪک لڳا پيا هيا.
”ڏاڏن جي سهرن تان اڃا ڪونه موٽي آ!..... لک لعنت جا پها ٻڌانس!“، هن دبرندي ننهن تي ڇوهه ڇنڊيا. کٽ تان ڪاٺ جي گهوڙي سوڌو لهي ٿڙندو ٿاٻڙندو چلهه تائين پهتو. چمٽو کڻي پوريل ٽانڊو کوٽي ڦل ۾وجهڻ لڳو. کوٽيندي کوٽيندي، اوچتو ڪاوڙ ۾ ڳتيل اڇا ڀرئون خوشيءَ منجهان هڪدم مٿي ڇڪجي آيس. سوچيندي سوچيندي ڳاڙهن ٽانڊن ۽ ڪِر سان ڀريل ڦل، گوءِ تي رکي مزي مزي سان ڦوڪان ڀرڻ لڳو. حقو ڇڪيندي ڇڪيندي هر هر سندس نظرون گهر جي وڏي در ڏانهن هليون پئي ويون، جيڪو اڌ ٻيڪڙيل هيو.
ٿوريءَ دير کانپوءِ در جو تاڪ چيڪٽ سان پاسيرو ٿيو. پٽهنس جنهن جي نيري قميص پگهر ۾ شل هئي، مٿي تي گاهه جي ڀري کنيون، پويان جوڙو ڏاندن جو ڪاهيون اندر آيو. اڱڻ تي پهچڻ سان ئي پٻن تي زور ڏيئي ڀريءَ کي اڇلائي، ٻير جي پاڙ ۾ لڳل ڪُونرَ تي ڏاندن جي جوڙي سان اچي بيٺو. ڪونر ڏانهن ڏسي، ڪاڪي جاڳڻ ڏانهن ڏٺائين، جيڪو وڏي اتساهه سان کيس ڏسي رهيو هيو.
”ابا! ڇو ائين ڪونر خالي پيو آ؟“، هن پيءُ کان سوال ڪيو . جاڳڻ پٽ جي سوال جو اڳيئي ٺهيل ٺڪيل جواب ڏنو:
”شمن، وڏڙا چئي ويا آهن، ته؛ ”سچ مرچان، ڪوڙ ڳڙ، پير پئسو، زال گر! پوءِ سائين جيئن پئي آکي تيئن پيو ٽُر!“... سو ابا تنهنجو به ڏوه ڪونهي!“
”ڀيڻسان، اڄ به ڀٽارن ٿاٻو کاڌو، اڃا سهرن تان ڪا نه موٽي آ ڇا؟“، شمن، پيءُ جي پيراندين کان ويهندي، کٽ تي پيل اڌوراڻو وڃڻو هڻندي آهستگيءَ سان پڇيو:
”ساجهر ڇو موٽندي ؟.... ڪا مار، ڪو موچڙو، ڪا گار، ڪا دٻ، ڪو دڙڪو؟..... چاڳلي ڪئي ٿئي، ته پاڻ ڄاڻ!“
”ابا، هاڻي ڀاءُ جي شادي اٿس.... ڇا ڪيانس؟..... جھليانس، وڙهانس، ڪهاڙيون هڻانس؟... آخر ته جوءِ آ، ڪو جانور ته ڪونهي، جو ڪلي ۾ ٻڌي ڇڏيانس!“ شمن، پيءُ کي جواب ڏيندي ٿورو کهرو ٿي ويو.
”هائوڙي هائو، ان کي جوءِ چيئي ته جڳ مَٺو!....“
”ڀلا ابا، جوءِ ناهي؟“، شمن کلندي پيءُ کان پڇيو.
”اڙي جوءِ هجي ها ڀاڙي شهرن جا، ته ائين ڀٽارا ٿاٻو کائن ها ۽ هيءَ موتبر جي ڌيءُ وتي ها سهرا چوندي.... ٻيو ڏينهن آ خدا جو، رنن جو راڙي مان پيٽ ئي نه ٿو ڀرجي.... الائي ڪهڙي اها وري نئين رشم سهرن جي ڪڍي ٿئون، جيڪا کٽي ئي نه ٿي“.
”ڀلا جيئن تون چوين، اونئين ئي ڪيان؟!“، پٽهنس هلڪي تلخي مان پڇيس.
”مان ڇا چوانءِ؟.... انڌو آ نٿو سمجهين؟ ... ماڻهين مرحيات ائين ڪري ها ته هن وقت اُڦٽ لڳي پئي هجي ها“، جاڳڻ ٿڌو ساهه کڻي پنهنجي مرحيات زال کي ياد ڪرڻ لڳو، ”هئه ڙي هي سدوري تنهنجي ڪا!.... واقعي جوءِ هُئيئن!.... اڄ ڪلهه ته ڪارنهن جا چٽا پيا هن ... اڙي، مڇربو هو مانس ته ائين ڪٽيندو هو مانس جيئن اٺ پتڻ تي ڪٽبو آ! ... پر اهي وکت ئي ٻيا هيا .... ب....لي!“، هن لانڍ سان آخري لفظ چئي، نڙ مان زور سن ڦوڪ ڀريندي، ساڳئي وقت پٽ جو جائزو ورتو ۽ پوءِ وري ڳالهائڻ شروع ڪيائين:
”اهي وکت ئي ويا، جڏهن مڙسن ۾ مڙسيون هونديون هيون. جنهن به گھٽي يا سَير سان لنگهندو هوس، ته پنهجيون رنا ته ڇا، پرائيون به وات کي ڀتر ڏيئي ڇڏينديون هيون. هاڻي ڪاٿي آ مڙدن ۾اها حشمت!؟. ماڻهين سدوري کي ڦڪي ٻوڙ چاڙهڻ تي جهلي جو ڪن واري ٿڦ هنيم ته سڄي عمر لاءِ ٻوڙي ٿي وئي ... خدا جي قذرت آ ابا، ڪو تنهنجو به ڏوهه ڪونهي، زمانو ئي ڀاڙ جي ترن جو ٿي ويو آ،هاڻي!....“
شمن کي پيءُ جي انهن آخري ڍيڪ ساڙي وڌو. هو سوچڻ لڳو، هو ڀاڙ جو ترو ڇا ۾ آهي؟..... جڏهن ته پڻهنس کي به خبر هئي، ته شمن کان چڱا ڀلا ڪاٽڪو ۽ تر جا قنڌار به ڪئه کائيندا آهن.. پر سال، چوري ٿيل مينهن جنهن مڙسيءَ سان شمن موٽائي هئي ، تهن وڏيري غلام قادر کي به ڏندين آڱريون ڏئي ڇڏيون هيون ۽ چيو هئائين ته، ”بيشڪ جوان آن!“ ... پر پڻهنس کي الائي ڇا ٿي وي هيو جو، تنهن ويٺي بڇڙو پئي ڪيس. ان جي جاءِ تي ٻيو ڪو هجي ها ته مٿي ۾ نايون هجنس ها.... هن رڳو ڪاوڙ ۾ ڪنڌ هيٺ ڪري، گپ لڳل پير پئي مهٽيا.
سهرن جو آواز اڃا تائين وڏي زور ۽ شور سان کين ٻڌڻ ۾ اچي رهيو هيو.شمن ورانڊ ي ڏانهن نگاهه ڊوڙائي، جتي گهگهه اوندهه لڳي پئي هئي، هن خار مان دبرند چيو:
”لڳي ٿو بتي به مون کي ٻارڻي پوندي، پاڻي به مون کي ڀرڻو پوندو!“
ڪاڪي جاڳڻ جو بند ٿيل وات وري کلي پيو، ڄڻ کيس گم ٿيل ڪڙي ملي وئي هجي:
” اڙي اهي حال ٿي ته اڳنان سانجڻ به ڪرڻي پوندئي!...ٽارو ٻهارو به ڪرڻو پوندئي!...“
پيءُ جو اهو زومائتو ڌڪ، شمن کان سَٺو نه ٿيو، ته چئي ويٺو:
”ابا هرڀرو مَڄُو ڏٺو اٿي ڇا!؟... اچي ته اهڙا ٿو هَڏ گڏ ڀڃانس جو پاڻهي مذرا ڏيندي.“
”مذرا تو ورتا!؟...“، جاڳڻ طنزيه انداز ۾ وراڻيو.
”ڏسجانءِ نه اڄ!“، شمن لهجي ۾ سختي آڻي ڄڻ عهد ڪندي چيو. پٽ جو پڪو ارادو ڏسي، جاڳڻ کي آسرو ٿيو، ته هن لهجي مان ڪؤڙاڻ کي ختم ڪري، هڪدم هيٺائين ورتي:
”اڙي وڏڙا چئي ويا آهن، ته؛ ”رن کي رات جو ران سان ۽ ڏينهن جو موچڙي سان ٻڌل رکجي“... سچ آهي ڪن نه!؟....
”آهي ته ائين ابا!“، شمن وڏڙن جي چيل ڳالھ کي مڃيندي چيو.
”هيئن شابس!... ننگ پنهنجو ٿي، جهڙو بڻائيندينس، تهڙو بڻبو.... سڄي ڳالهه پنهنجي هٿ وس آ! “
”ايئن ته آهي!“، شمن وراڻيو.
”اڄڪلهه ڏسين ٿو ته؛ ’زمانو زهير لڳو پيو آ‘ ... هاڻي نه اهي اڳي واريون محبت، نه قربت! ... اڄ ڀاءُ، ڀاءُ جي ننگ ۾ اکيون وجهي ويٺو آ.... اڙي شمن سچ آ يا ڪُوڙ آ؟.....“
”ها ابا، اڄڪلهه ملڪ ٻري ويو آ!“، شمن پيءُ سان اتفاق ڪندي چيو.
”سياڻا چئي ويا آهن، ته مڙس کي جوءِ لاءِ محبت دل ۾ هجي، باقي ٻاهرئون اٿندي ويهندي کلو ڏيکارجيس .... اصلي ان ليکي تي جيڪو هليو، تنهن کٽيو!“، جاڳڻ کنگهندي کنگهندي شمن کي آخري پاڻي پئي ڏنا، ته ايتري ۾ سبحان به در مان اچي منهن ڪڍيو.
”آئي ٿي ڇٽيهه لکڻي!“، جاڳڻ پٽ کي ڄڻ بڇ ڏيندي چيو. شمن لئوڻو ڦيرائي جوءِ کي ڏٺو، جيڪا ڊيل جيان ٽلندي ۽ مشڪندي سندس ڀر ۾ اچي بيٺي ۽ ٻڌائڻ لڳي:
”اڄ به دير ٿي وئي! ...ويچارن ڀٽارن ٿاٻو کاڌو هوندو! ..... پر مان به ڇا ڪيان ،امان به اصلي ڄئور وانگر چنبڙي ٿي پئي ته هي سهرو ڀاءُ لاءِ چئه ، هو چئه !... مان ڪونر جلد ٿي ڀريان... گاهه جي ڀري ڇوڙي، مال جي اڳيان وجهي ٿي اچان!“، سبحان ڄڻ غلطي تسليم ڪندي، تيزيءَ سان ڪم اڪلائڻ خاطر ڪونر کي پاڻي سان ڀرڻ لاءِ بالٽي کنئي، پر شمن ڪاوڙ وچان زال جي هٿن مان بالٽي کسي پري اڇلائي. هن سٽ ڏيئي پٽائين لٺ مَنھَ مان ڪڍي زال تي وسائڻ شروع ڪري ڏني. زوردار رڙين ۽ کيکراٽن تي دهل جو ڌڌڪو بند ٿي ويو. اوچتو ئي اوچتو جاڳڻ جي گهر ۾ عورتن ۽ مردن جو هڪ وڏو هُنڀ ٿي ويو. جاڳڻ کي ايئن محسوس ٿيو، ڄڻ ڪافي عرصي کان پوءِ سندس ٻاڙ مئي هئي.