سياڻن جي شهر ۾ پاڳل ماڻهو
منصور ڀائي،
اسلام عليڪم!
خيريت طرفين مطلوب
احوال هن ريت آهي ته ڪجهه ڏينهن کان وٺي پنهنجي پاڙي ۾ لساني ۽ نسلي پرچار وڌي ويو آهي. ائين لڳي رهيو آهي، ڄڻ محبت جون حدون محدود ۽ نفرت جون حدون لامحدود ٿيندو ٿيون وڃن . ماڻهو کوه مان نڪري کڏ ۾ ڪرڻ لاءِ آتا آهن. زندگي جي هر شعبي ۾ ڄڻ اجتماعي خودڪشي پئي ٿئي.
مون کي ته هاڻي ائين لڳي ٿو، ته ڄڻ ٻين شوقن جيان خودڪشي به هڪ شوق ٿي ويو آهي. محبت کي اڪسير سمجھڻ وارو ماڻهو ڪنهن پاڳل جيان آهي، جڏهن ته نفرت کي آبِ حيات جو بي بها نسخو سمجھي واپرايو وڃي ٿو. سماج جا قدر ايترا ڪري پيا آهن، جو پاڳل ڪتي کان وڌيڪ بدترين انسان کي هيرو سڏيو ٿو وڃي. جڏهن ته پاڳل ڪتو ڪهڙي به نسل يا رنگ جو هجي، پاڳل ڪتو ئي سمجهيو ويندو آهي. جنهن جو ڪم آهي، هر آئي وئي کي بلا امتياز چڪ پائڻ. اها ڪيڏي نه ستم ظريفي ۽ سماجي ناانصافي آهي، جو دهشتگرد ۽ قاتل کي سندس ڪرتوتن جي بنياد تي نه، پر نسلي ۽ لساني بنيادن تي پرکيو ۽ تحفظ ڏنووڃي ٿو. ان ڪري سندس ڪيل ڏوه به ڪارنامو بڻجي وڃي ٿو. اهڙي صورتحال جي ڪري نوجوان نسل ڄڻ سائنائيڊ زهر جو اسير ٿي چڪو آهي. جنهن کي موت سان ايڏي محبت آهي، جيڏي ڪنهن کي زندگي سان هجي.
سماج ۾ تو جهڙا ۽ مون جهڙا ماڻهو کوڙ آهن، جن جا ڏک ۽ غم ساڳيا آهن. پر اهي گڏجي ڏک ونڊي نٿا سگهن. خبر ناهي ڇو، اهي ماڻهو ڳهي رهيا آهن، پر ڪڇن نه ٿا؟
منهنجا پيارا دوست،
مون پنهنجي عادت کان مجبور ٿي، شهر جي، حد کان وڌيڪ سياڻن ماڻهن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ چيم ته، اوهان ڪنهن ٻه ٽنگي ڪانو جيان ڦاسي پوندئو، ته پهريائين دڙڪا دهمان مليا ۽ هاڻي آخري الٽيميٽم .... پنهنجي ۽ پنهنجن ٻارن جي سر بچاءَ خاطر، اڄڪلهه ٻي ايريا ڏانهن منتقل ٿي رهيو آهيان. پنهنجي ننڍي شهر جي ڳلين ، سرسبزکيتن ۽ فضائن کي ياد ڪري ٿڌا ساه ڀري رهيو آهيان. خبر ناهي جنم ڀومي جي ايڏي ڇڪ ڇو ٿي ٿئي؟
مهرباني ڪري، هن سال اوهان اسان جي نئين آشياني کي ڏسي وڃو. آئينده سال اسان ايڏانهن ايندا سي.
اوهان جي خط جو انتظار رهندو. سلام منهنجا ۽ سلمي جا، سڀني گھر ڀاتين کي ڏجو.
اوهان جو اهو ئي دوست،
سيد محمد رضا
هن خط جي لکيل تاريخ تي هڪ ڀيرو ٻهر نظر وڌي:
چوويهه جولاءِ ۱۹۹۳ع
هن ذهن تي زرو ڏنو ۽ اهو ياد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ته هن کيس ڪهڙو جواب ڏنو هو؟ پر هن کي ڪجهه به ياد نه آيو. هن ٿڌو ۽ گهرو ساه کنيو ۽ ويچاريو ته ڪيئن نه نفسا نفسي جي ڪري، هڪ دوست ٻي دوست کي وساري ويهي ٿو ۽ پوءِ اجايا عذر ڏيئي، ضمير جي لعنت ملامت کان بچڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. هن پهريائين سوچيو ته هڪ خط لکي کانئس معافي گهري ۽ کيس اچڻ جو ٻڌائي ڇڏي. پر پوءِ اهو ويچاري فيصلو ڪيائين ته اونهاري جي موڪلن ۾ وڃي پنهنجي وساريل دوست سان ملندو ۽ کيس پرچائي ڇڏيندو. هونءَ به ننڍپڻ جي دوستي جي پاڙ دل ۾ کتل هوندي آهي ۽ محمد رضا سان ته سندس اهو رشتو رهيو آهي، جنهن کي زماني جي متعصب هوائن به نه ڌوڏيو ۽ نه لوڏيو. توڻي جو ٻنهي جي وڏن ٻنهي کي ائين تعصب پئي سيکاريو، جيئن ڪنهن کي اٿڻ ويهڻ جي تميز سيکاري وڃي.
هُنَ جي وڏن پنهجي ايندڙ نسل کي وڏي رياڪاري سان اهو پئي سيکاريو،”انهن سنڌين کي اسان هندن کان آزادي ڏياري ۽ تهذيب سيکاري، نه ته اهي هندن جا غلام ۽ جھنگلي هئا“.
اسان جي وڏن وري وڏي مڪاري سان اهو پئي سيکاريو، ”اهي مهاجر جڏهن هجرت ڪري هتي پهتا هئا، ته ڏيڏر نالين مان ڪڍي کائيندا هئا .کين ڪاڪوس خاني ۽ رنڌڻي جي به خبر ڪونه هوندي هئي.!....“
وڏن جون اهڙيون متضاد ڳالهيون ٻڌي ٻئي هڪ ٻئي کان پڇندا هئا، ته سندن وڏا ائين ڇو ٿا چون؟ .....ائين ته ناهي ته انهن وٽ آزاديءَ جو مطلب ٻيو هيو ۽ ڪتابن ۾ لکيل ڪجهه ٻيو آهي!؟... سندن خيال هو ته شايد اڳتي هلي، جڏهن سندن وڏن به رائيس ڪئنال جي ڪپرن تي ويهي ڪچهري ڪرڻ شروع ڪئي، موهن جو دڙو گڏجي گهمڻ شروع ڪيو، ته سندن هڙئي شڪوه شڪايتون دور ٿي وينديون. پر ائين نه ٿي سگهيو. سندن سڀئي ڳالهيون ۽ ويچار غلط ثابت ٿيا. وڏن جون اندر ۾ويهاريل کپر ۽ لنڊيون اجگر بلائون ٿي ويون.
۱۹۷۳ع ۾ جڏهن رضا جي پيءُ لاڙڪاڻي مان لڏڻ جو فيصلو ڪيو، ته هن کائنس پڇيو هيو، ته آخر ڪهڙي ڏک ڪارڻ هو لڏيو ٿا وڃن؟.... رضا روئيندي کيس ٻڌايو هو ته اسان کي نه صرف شهر وارا ماڻهو، پر گهر ۾ بيٺل سرنهن جا پيلا پاپڙ به کڙڪندي ۽ لڏندي ننهن! ننهن! ڪندي روڪين ٿا. پر بابا بضد آهي، ته هتي اسان جو مستقبل روشن ناهي.
توڻي جو محمد رضا ڪراچي جا وڻ وسايا هئا، پر پنهنجي شهر جي ڪنڊن ڪرڙن کي نه وساري سگهيوهو. هي وري رضا جي يادگيرن کي، جيڪي لاهوري محلي کان وٺي انٽرميڊيٽ ڪاليج تائين وکريل هيون. ان ڪري ٻئي ڏور هوندي به ويجها هئا. هڪ ٻئي جي مَرُ جيءُ، شادي غميءَ ۾ شريڪ ٿيندا رهندا هئا. ڪو اهڙو سال نه هيو، جنهن ۾ اچ وڃ نه ٿي هجي. پر خبر ناهي ڇو، ٻنهي جي وچ ۾ ائين ذري گهٽ ٻن سالن جي وٿي اچي وئي هئي؟ هن خط جي حاشيءَ تي ڏنل نئين ائڊريس نوٽ ڪري ورتي:
سيد محمد رضا، فليٽ نمبر ۱۹، رضوان اپارٽمنٽ ملير سٽي ڪراچي.
موڪلن ۾ بيگ ٺاهي، ٺهي ٺڪي گهران نڪتو هو. محمد رضا سان ملڻ، بيگ ۾ وڌل ٻه جوڙا ڪپڙن جا، هڪ اڌ ڪتاب، ڪِر تي پڪل مٺي ماني وارو خاص تحفو ۽ ٻي زناني رش پش، جيڪا جوڻس محمد رضا جي گهرواريءَ لاءِ ڏني هئي.
صبح جو ڳوٺان نڪتل، جڏهن شام جو ڪراچي ۾ پهتو هو، ته بس سندس هڏ گڏ ۽ پاسراٽيون ڀڃي ڇڏيون هيون. سهراب ڳوٺ مان، ملير ڏانهن ويدڙ هڪ مني بس تي چڙهيو. جنهن تي اڳيئي ڪمن ڪارن کان موٽندڙ ٿڪل ٽٽل بيزار ماڻهو چڙهيل هئا. ڪنڊيڪٽر زور زور سان بس جي باڊي کي وڄائيندي ڄڻ مني بس ۾ سٿيل مسافرن کي چيڙائي رهيو هيو.
”نيپا گلشن!ڊرگ روڊ ... ملير! قائد آباد! لانڍي ئي لانڍي !“
”اري اب چلو ڀي!.... ڀر گئي هئي!“، پئسينجر چڙوچان رڙيون ڪري رهيا هئا. پر هو گونگو ۽ ٻوڙو لڳو پنهنجي خيالن ۾ گم سم ويٺو هو ۽ تصور ئي تصور ۾ انهيءَ منظر کي پئي ڏٺائين، جڏهن اوچتو محمد رضا ۽ سندس جوءِ سلمي، کيس پنهنجي در تي بيٺل ڏسندا. پهريائين ته خوشيءَ مان کانئن رڙيون نڪري وينديون ۽ پوءِ شروع ٿينديون حڪايتون ۽ شڪايتون. جيڪي ٿوري دير کان پوءِ ائين غائب ٿي وينديون، جيئن جر جا فوٽا ڦسي پاڻي سان گڏ پاڻي ٿي ويندا آهن.
اوچتو هاڪرن جي دل دهڪائيندڙ هوڪن کيس ڌوڏي ڇڏيو:
”آگيا آج ڪا تازا اخبار .... اورنگي ۾ ايڪ بچي اور پانچ آدمي هلاڪ!..... بوريون ۾ سي پانچ لاشين بر آمد... گلبهار ۾ نامعلوم افراد اور پوليس ۾ زبردست مقابلا!... اب يه آخري الٽيميٽم هئي!“
هو اخبار وٺي پڙهڻ لڳو. کيس ائين لڳو ڄڻ اخبار جي هڪ هڪ سٽ ۾ موت رقص ڪري رهيو آهي. هڪ هڪ سٽ ۾ سسپينس، دهشت ۽ لونءَ ڪانڊاريندڙ منظر نگاري هئي. هن کي ائين لڳو ڄڻ اخبار وارا رومن ايمفيٿيٽرس جا اهي بدذوق تماشائي هجن، جيڪي هن وشال شهر ۾ وهندڙ انساني خون کي ڏسي خوشي وچان، خون جي پياسن کي هُشيون ڏيندا هئا. هو وڌيڪ نه پڙهي سگهيو، سندس مٿي کي ڦيري اچي وئي، هو دريءَ کان ٻاهر ڏسڻ لڳو ۽ هن سوچيو،ملڪ ۾ محبت جو فصل سڳداسي چانورن جيان ڪيڏو نه ٿورو ۽ اڻلڀ ٿي ويو آهي ۽ نفرت ائين اُڌي آهي، جيئن ايري چانورن جو فصل لٿو هجي. هڪڙو هٿ اوچتو وڌيو، کانئس اخبار کسي پڙهڻ لڳو. هن ڪنڌ ورائي، صرف هڪ نگاه ۾ ان همراه جو جائزو ورتو. هن ڏٺو اهو سرخين کي ڄڻ پنهنجين حريص نگاهن سان هڙپ ڪندو پئي ويو. آخر ۾ ان ڏند ڪڍي تبصري سا گڏ اخبار واپس ڪئي:
”آدمي ڪل اور پرسون سي ڪم مرين هين“
”اڇا!؟“، ٻئي ڀرسان ويٺل شخص کي ڄڻ عجب لڳو، هن وچ م ئي اخبار،”ايڪ منٽ!“ چئي جهٽي ورتي. ائين هٿ کس واري انداز۾اخبار گاڏيءَ جي پٺين سيٽن تي ڦِرڻ لڳي. هن کي ائين محسوس ٿيو، ڄڻ ماڻهن کي ماڻهن جي مرڻ گهٽ مزو آيو هو. هن دل ۾ سوچيو، عام ماڻهو به ڪيڏو نه اذيت پسند ٿي ويو آهي، جوهاڻي اذيت پسندي سندس عادت بڻجي چڪي آهي.
مِني بس، بريڪن جي جهٽڪن سان روڊ تي ور وڪڙ هڻندي، ڪڏهن تمام تيز ڪڏهن تمام آهستي ڊوڙي رهي هئي. هن کي ائين پئي لڳو، ڄڻ ڊرائيور به اذيت پسندي جو عادي ٿي چڪو آهي. جنهن کي زندگين سان کيڏڻ ۾ لطف پئي آيو.
ملير سٽيءَ جو اسٽاپ آيو، ته هو لهي پيو. عام ماڻهو تيزيءَ سان پنهنجن پنهنجن گهرن ڏانهن پئي ويا، ڄڻ کين خوف جي بلا بڇايل هئي. روڊ جي کاٻي پاسي پوليس جي چوڪي هئي. جنهن ۾ سپاهي مارڻ يا مارائڻ جي انتظار۾الرٽ لڳا بيٺا هئا. هوپڇائيندو پڇائيندو رضوان اپارٽمينٽ جي وائٽ واش ٿيل بلڊنگ تائين رسيو، جيڪا کيس تصوراتي ڊراڪولا جي سفيد تابوت جيان پئي لڳي.
ڏاڪڻ جي هڪ هڪ ڏاڪي تي پير رکندو ۽ فليٽن جي نمبر ڳڻيندو پئي ويو. فليٽ نمبر۱۹ جي ڪال بيل جي بٽڻ تي هٿ رکي ، پر ڀرو ٿي ڪشمڪش جي حالت ۾ ڪجهه سوچيندو رهيو. ٿوري دير کان پوءِ در جي ٻيڪڙ مان هڪ منڍي نڪتي، جنهن تي سجدن جي سياه داڳن نمازي هئڻ جي چغلي پئي هنئي:
”جي!... فرمائين ؟“ اُن تيزيءَ ۽ ڪرختگيءَ وچان پڇيو
”جي، اڌر ڪو ئي سيد محمد رضا صاحب رهتي هين؟“
”نهين!“
منڍي اندر وئي ۽ ٺڙاڪ سان در جا تاڪ بند ٿي ويا. هن ڪجهه پڇڻ گهريو پئي، پر هَڪو ٻڪو ٿي بيهي رهيو. هن جي مک تي اميدن جا ٻرندڙ ڏيئا، هڪ هڪ ٿي وسامڻ لڳا. هو وسامجي ويو ته ڪٿان ڳولي، هيڏي ساري شهر مان انهيءَ دوست جو پتو، جيڪو کانئس وڃائجي ويو آهي.
هو موٽڻ تي هيو ته هڪ ٻيو شخص، جيڪو مٿان کان هيٺ لٿو پئي آيو، تنهن کيس اوپرو ڏسي پڇيو:
”آپ اڌر ڪيون کڙي هين؟“
”دوست ڪا پتا پوڇني آيا ٿا!”
”ڪون هئي!؟“
”سيد محمد رضا!“
”ڪيا ڪرتا ٿا؟“
”اسڪول ۾ ٽيچر ٿا!“
”آپ ڪا نام؟“
”منصور احمد!“
”ڪيا ڪرتي هين؟“
”ٽيچر هون!“
”ڪهان سي آئي هين؟“
”لاڙڪانه سي!“
اهو شخص ٿورو ڀڻڪيو، ”سنڌ سي!“، پوءِ، چوڻ لڳو، ”آئو، تمهين تيري دوست سي ملاتا هون!“
هو هلڻ ۾ڪجهه عجيب پئي لڳو، هن کي رکي رکي وسوسا پئي ٿيا. هن پنهنجي دل جي ڌڪ، ڌڪ صاف پئي ٻڌي ۽ سوچيو، ’ائين ته ناهي ته اهو شخص کيس ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ وٺي گولي هڻي ڇڏيندو‘. ان وقت کيس پنهنجي زال جا اهي لفظ ياد پئي آيا ته، ”نه وڃ، ڪراچي!... ٻڌئون ٿا ته اوڏنهن گوڙ لڳاپيا آهن.“ پر هن زال کي دلجاءِ ڏني هئي ته، اڄڪلهه ٺاپر ٿي وئي آهي. هونءَ به اهو سندس ايمان هو ته موت ڪٿي به اچي سگهي ٿو، ان ڪري ڊڄڻ ۽ ڀڄڻ اجايو آهي.
هو کيس اپارٽمينٽ جي ڀر ۾هڪ چانهن جي هوٽل تي وٺي آيو، جتي ڪجهه جوان چانهن پي رهيا هئا، هن هڪڙي کي سڏ ڪيو، ”تقي مرزا، اڌر تو آئو!“
هڪ نوجوان ٽيلار ڪندو، سندس ڀرسان آيو. هن کيس رازداريءَ واري انداز ۾ مشڪندي چيو، ”اس صاحب ڪو محمد رضا ڪا فليٽ تو دکائو!“
هن کيس معني خيز انداز ۾ ڏٺو ۽ پوءِ مرڪي ڏنو. هن جي اندر جو پکي خوف وچان ڦٿڪڻ لڳو. پر هن ان کي دم دلاسا پئي ڏنا ته اهو سندس اجايو وهم ۽ ڀئو آهي. هروڀرو ايڏو به انڌ به ناهي، جو هڪ انهيءَ شخص کي خوامخواه ماريو وڃي، جيڪو ڪنهن جو به مندو ناهي.
سندس دوست جو نئون گهر ڏيکاريندڙ سونهون همراه، بنهه نوجوان هيو. سندس ڳلن تي نئين ريهه لٿل هئي. هن کانئس محمد رضا جي باري ۾ ڪجهه اهڙي قسم جا عجيب و غريب سوال پئي ڪيا ته محمد رضا هن بلڊنگ مان شفٽ ڇو ٿي ويو آهي؟... توهان ان جا ڇا ٿيو؟ وغيره. پر انهيءَ همراه، هن جي ڪنهن به سوال جو جواب نه پئي ڏنو، جنهن تي هن کي حيرانگي پئي ٿئي. سندس ٻانهن لوڏ ۽ هلڻ ۾عجيب قسم جي ارڏائي هئي. منصور هلندي سوچي رهيو هيو ته ’هي نوجوان ايڏو بي رخو ڇو آهي؟...... هن کي ته پنهنجي وهيءَ جي حساب سان معصوم ۽ لڄارو هئڻ گهرجي‘. پرپوءِ کيس ٻيو خيال به اچڻ لڳو، ته ’جنهن نسل نفرت ۾ جنم ورتو هجي، نفرت کاڌي هجي ۽ نفرت اوڙهي هجي. ان نسل ۾ سادگي ۽ معصوميت ڪٿان ايندي؛ جيڪا اعلي انساني قدرن جو مَرڪُ هوندي آهي. شهر جيڪي گهڻن ماڻهن سان ٻڌل ۽ انساني تهذيب جو مرڪز هوندا آهن. انهن جو حال اهو آهي، جو اتان جي ماڻهن مان ماڻهپو نڪرندو ٿو وڃي. ائين لڳي ٿو ته جتي گهڻا ماڻهو آهن اتي ئي عقل جي ڪل ٿڙيل آهي.‘،هودل ئي دل ۾پنهنجن ئي اٿاريل سوالن جا جواب ڏيندو،ان نوجوان جي پويان ور وڪڙ هڻندي پئي هليو.
”محمد رضا، اوپر فليٽ نمبر ۱۵ ۾ رهتي هين، آپ ان سي جا ڪر مل سڪتي هين“، ان نوجوان هڪ پيلي بلڊنگ جي طرف اشارو ڪندي چيو؛ جنهن تان رنگ لهڻ ڪري تجريدي انداز۾ دڙڳ دڙڳ ٿي پيا هئا.
هن کي ڪجهه سمجهه ۾ نه پئي آيو، ته محمد رضا ان پراڻي ۽ ڪجهه ڪجهه ويران بلڊنگ ۾ ڇو اچي ويٺو آهي؟.... هو اضطراب ۽ پيڙا واري ڪيفيت سان هڪ هڪ ڏاڪي تي چڙهڻ لڳو. هيڪر هن جي دل ۾ آيو ته موٽي وڃي، پر موٽي نه سگهيو. هٿ غيرارادي طور تي کڄي وڃي، ڪال بيل جي بٽڻ تي پيس.
ٿوري دير کان پوءِ دروازي جي ٻيڪڙ مان هڪ ٿلهو ٿنڀرو شخص ٻاهر نڪتو. هن اکين تي زور ڏيندي کيس سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪئي. هتان جي کيس اها ڳالھ سمجهه ۾ نه ايندي هئي ته روشنين واري شهر ۾ اونداهين ڏاڪڻين جو رواج ڇو آهي؟ ....آخر جڏهن اونداهيءَ ۾ اکين جو پتليون ڦهلجي، ٻنهي کي ڏسڻ جي لائق ڪيو، ته هن ڏٺو ته اهو شخص ڪلاشنڪوف سان گڏ سندس استقبال ۾ بيٺو مشڪي رهيو هو. هن ڳيتان ڏيندي ٻڌايس:
”سيد محمد رضا صاحب سي ملنا هي!؟“
”ڀائي، اس ڪو پاڳل ماشٽر محمد رضا سي ملائو! جو امن، محبت اور سڪون کي باتين ڪرتا ٿا.“، ان همراه کيس ڳلي کانوٺي اندر ڇڪيندي، اتي ٻئي بيٺل همراه جي حوالي ڪندي چيو.
ٿوريءَ دير کان پوءِ هو هڪ ڪمري ۾ هٿ پير ٻڌل، سامهون سرڪڻ ڦاهي، هٿوڙن ۽ ڊرل مشين کي ڏسندي سوچي رهيو هو، ته حد کان وڌيڪ سياڻن جي شهر ۾، سندس پاڳل دوست کي، ان راه تان گذري، خبر ناهي ڪيترو عرصو ٿيو هوندو؟