ايڪسپلينيشن ڪال
”ظلم جي به ڪا حد ٿيندي آ.... تيرنهون سال رنڱائيندي ٿيو آهي، هتي!..... اهڙي زيادتي ڪڏهن نه ٿي.... هيءَ ٻي ايڪسپلينيشن ڪال ڪهڙا ڙي ڌاڙا هنيا اٿم، جو مون تي الزام ٿا مڙهينِ؟.... پاڻ ڄڻ مسيت جا ڪک آهن ..... رڳو نڌڻڪو مون کي لڌو ٿئون، ڄڻ ڪو مان لولو مل جو ڪڙمي آهيان. آءُ به سينئر آهيان ، لکڻ پڙهڻ ايندو آ. اهو جواب ڏيندو مانِ جو ڪنن مان دونهان نڪري ويندن!“
”اڙي ! هاڻي بس ڪر، گهوگهه نه هڻ. خوامخواه، وڌيڪ پنهنجي لاءِ آزار ڪندين!“، ڀرسان ويٺل ڊسپيچر کيس اڌ ۾ ڪٽيندي سمجهايو.
”تون ته بس ڪر چمچا! جمعو جمعو اٺ ڏينهن ٿيا ٿئي، مون کي ٿو پڙهائين!“، هن جي ڇڙٻ تي ڊسپيچر اسٽئمپ رجسٽر ۾ منهن هڻي، کٽل ٽڪلين کي پوري ڪرڻ جي حساب ۾ لڳي ويو.
هن جي اهڙين اجاين دانهن ڪوڪن تي، ڪنهن ڪنڌ ورائي کيس چَکي به نه ڪيو. ڄڻ سڄي ورڪس برانچ ۾ ويٺل اسٽاف جي واتن تي ڪنهن اسڪاچ ٽيپ هڻي ڇڏي هئي. هو دبرندي دبرندي ساڻو ٿي ڪرسيءَ تي ڪري پيو هيو. سندس ڪرڻ سان ڪرسيءَ جون ڪجهه واڻيل پراڻيون پلاسٽڪ جون تندون ٽڙڪي هيٺ لڙڪي پيون هيون. وڏا ڪڇ هڻندي، نڪ مان دونهان ڪڍندي، تيز نگاهن سان سامهون ويٺل سپرنٽيڊنٽ کي ڪاوڙ مان جهوت پائي گهورڻ لڳو. سندس تڪڙن ساهن مان ائين محسوس ٿي رهيو هيو، ته هو پنهجي سنهڙي سيپڪڙي جسم اندر واڳونءَ جهڙي سپرنٽيڊنٽ کي ڳڙڪائي ڇڏيندو. جڏهن ته سپرنٽيڊنٽ ٽيبل تي پيل ڪاغذن کي اٿلائيندي، سرد مهر چهري سان بظاهر پر سڪون نظر اچي رهيو هيو، ڄڻ ته ارباب جهڙن تي سندس اک ئي نه ٻڏندي هئي.
خبر ناهي ڇو، هن کي خاموشيءَ کان نفرت هئي. ڪيترا ئي اهڙائي راز جيڪي ڊيولپمينٽ اٿارٽي جي رڪارڊ روم واري قبرستان ۾ دفن ٿي ڳري سڙي ويا هيا. اهي هن پنهنجي اندر جي ڪمپيوٽر جي هارڊ ڊسڪ تي محفوظ ڪري رکيا هيا ۽ انهن کي ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي ڪمپيوٽراسڪرين تي پيش ڪري ڇڏينديو هيو. ته فلاڻو پراجيڪٽ، جيڪو فلاڻي آرڪيٽيڪٽ ۽ انجنيئرنگ ڪمپني کي ٺيڪي تي مليو هيو؛ ان ۾هرهڪ صاحب ڪيتري پرسنٽيج ورتي هئي. ڪنهن پراڻي فائيل جي پڪڙ پڇاڙ تي ٻڌائڻ ۾ دير ئي نه ڪندو هو، ته اهو فائيل پنهنجي ڳاڙهي ڪفن سوڌو رڪارڊ روم مان ڪيئن چوري ٿيو۽ ڪنهن ڪرايو.
سندس اهڙين حرڪتن جي ڪري ڪيترا دفعا سندس پيشي وڏن صاحبن وٽ ٿي چڪي هئي. جيڪي کيس زباني داٻ دڙڪا ڏيئي معاف ڪري ڇڏيندا هيا. پر اهڙين حرڪتن جو هو تيرنهن سالن کان عادي هيو ۽ اڳين سپرنٽيڊنٽن سندس اهڙين حرڪتن جي باوجود به کيس بي ضرر واتوڙي سمجهي هلائيندا آيا هيا. پر جڏهن کانوٺي سپرنٽيڊنٽ صالح بيگ سياسي سفارش تي ٻي کاتي مان بدلي ٿي هن کاتي ۾ آيو هيو، ته هو هنجي اهڙين حرڪتن تي ڪاوڙجي پيو هيو. صالح بيگ وڏو زماني شناس ۽ چالاڪ شخص هيو. هو ڪيترن ئي کاتن کي کائي کپائي هتي پهتو هيو. هُن اها ڳالهه هر آفيسر جي ڪَن ۾ وجهي ڇڏي هئي ته ڪنڊو کڻي ڪيترو به ننڍو هجي، پر پير مان ڪڍڻ گهرجي؛ نه ته ان جي چُڀ چُڀ ڪڏهن به پڪريز ڪري سگهي ٿي. هو خاموشيءَ سان پنهنجي هيڊ ڪلارڪ جي ٽيبل تي شارٽ لِيو رکي، آفيس مان ڳرن قدمن سان نڪتو هو. پوءِ اندر ۾ لڇندي، خيالن ئي خيالن ۾ جوجڪيون کائيندي، سڀني آفيسرن کي سپرنٽيڊنٽ سميت ويٽ پيپرن سان سنگسار ۽ ڪٽرن سان رتو ڇاڻ ڪندي دامن علي فقير جي اوتاري تي پهچي چڪو هيو.
هن کي دامن علي فقير جي اوتاري تي، ڳچ وقت تائين استاد ڇٽل اڳيان تڏي تي ويهڻو پئجي ويو. استاد ڇٽل پنهنجي زماني ۾ روينيو ڊپارٽمينٽ جو جهيڙيڪار ۽ بغاغي-باز هيڊ ڪلارڪ ٿي گذريو هيو. انگريزي لکڻ جو وڏو ڀڙ هيو، تنهنڪري پاڙيوارن جي لاءِ فرسٽ ايڊ جي مثال هيو. پاڙيوارا نوڪرين کانوٺي، ٻارن جي جهيڙن تائين درخواستون لکرائي ويندا هيس ۽ پوءِ سڄي عمر پوليس ۽ ڪورٽن جي چڪرن ۾اڙجي ويندا هيا. پر ان وقت استاد ڇٽل خلافت ۽ امامت جي چوڏنهن سئو سالن واري پراڻي ڳنڍ کي کولڻ ۾ مصروف هيو. جنهن تي دامن علي فقير ۽ ٻيا حالي موالي رکي رکي کيس ”بر حق! بر حق!“ چئي داد ڏئي رهيا هيا. ارباب، استاد ڇٽل جي ڳالهه کي نه کُٽندي ڏسي، پنهنجي صبر جو پئمانو ڇلڪائي وڌو :
”استاد وڏا، چوڏنهن سئو سالن جو پراڻو ۽ پيچيده مسئلو ته حل ڪري ٿا وڃو، پر اڄوڪو حق ۽ ناحق جو مسئلو جيڪو ڪلارڪن ۽ صاحبن جي وچ ۾ آهي، اهوبه حل ڪري ڏيکاريو ته مڃانوَ!“.
استاد ڇٽل، پاڙيسري ارباب جي اها سنئين سڌي چئلينج برداشت نه ڪري سگهيو. پنهنجو قصو اڌ ۾ ڇڏي کانئس هڪدم روداد پڇي ورتي ۽ پوءِ ڇٽل هن کي هڪ ڊگهو ۽ سربستو جواب لکرايو. جنهن ۾ هن پنهنهجي زندگيءَ ۾ ڪيل سرڪاري ڦڏن ۽ تجربن جو نچوڙ وڌو ۽ انگريزي جا اهڙا ڏکيا لفظ ٺوڪيا هيا، جو آخر ۾ پاڻ ئي گيرنٽي ڏيندي چيائينس:
”ارباب! منهنجي انگريزي کي تنهنجو ڊائريڪٽرجنرل ته ڇا، پر تنهنجي ڊپارٽمينٽ جوسيڪريٽري به نه سمجهي سگهندو“.
ٿيو به ائين جڏهن هن ٻئي ڏينهن تي اهو جواب ٽائپ ڪري پيش ڪيو ته، سندس ڏنل جواب کي ڪو به سمجهي نه سگهيو هيو. اهوئي ٿيو، جنهن جو کيس ڀئو هيو، يعني شوڪاز نوٽيس.....
هو ايڪسپلينيشن ڪال وٺڻ جو ته عادي هيو. پر شوڪاز نوٽيس کيس تيرنهن سالن جي نوڪري ۾ پهريون دفعو مليو هيو. هن غور سان پڙهڻ کانپوءِان جو هي مطلب ڪڍيو هيو ته ڊائريڪٽرجنرل اِفيشنسي ۽ ڊسيپلينري قانون تحت هڪ فيصلي ڪندڙ اٿارٽي آهي. ان ڪري مٿانئس لڳل الزامن، جنهن ۾ آفيس جي ڪمن ۾ دلچسپي نه وٺڻ، آفيس ۾ افراتفري پيدا ڪرڻ ۽ پنهنجي صاحبن سان بدسلوڪي سان پيش اچڻ وغيره جي بنياد تي، کيس نوڪريءَ مان ڪڍي سگهي ٿو. جيڪڏهن هو ۱۴ ڏينهن جي اندر انڪوائري ڪميٽي کي لکت واري جواب يا روبرو بيان ۾ مطمئن نه ڪري سگهيو.
شوڪاز نوٽيس وٺڻ کانپوءِ تيرنهن ڏينهن هو مسلسل سوچيندو رهيو ته، هن ايڏي وڏي ڪوڙ جو هو ڪهڙو جواب لکي. هن کي شدت سان اهو محسوس ٿي رهيو هيو ته هن آفيس ۾ جيڪي ننڍڙا ننڍڙا سچ ڳالهايا هيا. اڄ انهن جي کيس ڪيڏي نه وڏي قيمت ادا ڪرڻي پوي ٿي.
’جيستائين ڪوڙ، ڪوڙ ثابت ٿئي؛ تيستائين ڪوڙ هڪ وڏو سچ آهي‘، اها ڳالهه آفيس جي ٻن ٽن همدرد ڪلارڪ دوستن کيس ڪيترا دفعا سمجهائيندي ٻڌائي ۽ پوءِ صلاح ڏني هئي، ته هو پنهنجا ٻار ٻچا وٺي سپرنٽينڊنٽ ۽ صاحبن جي درن تي وڃي؛ آزيون نيزاريون ڪندي معافي وٺي ۽ پنهنجي جان ڇڏائي.
پر هن جي مٿي ۾خود داريءَ جو الائي ڪهڙو اُٺ ويٺل هيو، جو پنجن ٻارن جي پيءَ هوندي به هن ايئن نه ڪيو. جيتوڻيڪ هو ڪڏهن ڪڏهن نوڪريءَ تان لهي وڃڻ جو سوچي پريشان ٿي ويندو هيو، ته سندس زال ۽ ٻار جيڪي حال في الحال انهيءَ مامري کان بي خبر آهن، پر جڏهن فاقن ذريعي باخبر ٿيندا ته سندن حال ڇا ٿيندو؟.... ان ڪيفيت جو اندازو لڳائيندي، کيس سخت ڳڻتي وٺي ويندي هئي.
شوڪاز نوٽيس جي تياريءَ لاءِ خبر ناهي سڄي رات ڇا سوچيندو ۽ پنن تي لکندو رهيو. هن ڪهڙيون ڪهڙيون حڪايتون ۽ شڪايتون لکيون هيون. ان جو اندازو پاڻ کان سواءِ کٽ تي بي چينيءَ سان پاسا ورائيندڙ جوڻهس کي به نه ٿي سگهيو هيو. جيتوڻيڪ ٻه ٽي دفعا پڇڻ جي ڪوشش به ڪئي هيائينس، پر هڪ ئي دڙڪي ملڻ تي خاموش ٿي وئي هئي. پر پوءِ به جوڻهس سندس چڙ مان اندازو لڳائي ورتو هو، ته هو ڪنهن وڏي مصيبت ۾ آيل آهي، ان ڪري هوءَ به ڄڻ ڪنهن اڻڄاتل خوف وچان سراپجي وئي هئي.
هن اها رات ويهي ڏينهن ڪري ڇڏي هئي. هن پنهنجي پَرِ ۾ اهي سڀ حقيقتون لکي ورتيون هيون جيڪي پنهنجي جڳهه تي سئو فيصد صحيح هيون.صبح جو گهران بغير ڪنهن ناشتي جي نڪري چڪو هيو. ليڪن هن اها تياري مڪمل ڪري ڇڏي هئي، جنهن ۾ هن کي انڪوائري ڪاميٽيءَ اڳيان بنان ڪنهن رک رکاءَ جي حقيقتون پيش ڪرڻيون هيون.
ڏهن ۾ ڏهه منٽ هيا ته هو آفيس جي وڏي گيٽ مان اندر داخل ٿي چڪو هيو. کيس ڪجهه پنا هٿن ۾هيا، جيڪي هووڏي اعتماد سان لوڏيندي، ٺيڪ ڏهين وڳي مقرر وقت تي ڊائريڪٽر جنرل جي ڪمري ۾ داخل ٿيو. هن پهريائين ڏٺو ته انڪوائري ڪاميٽيءَ جا سڀيئي ميمبر پنهنجين ڪرسين تي سنگ مرمر جي ويٽ پيپرن جيان بي جان لڳا ويٺا هيا. هن جي اندر اچڻ سان ڄڻ انهن ۾ چر پر اچي وئي هئي.
هن جو غور سان جائزو وٺندي ڊائريڪٽر جنرل مصنوعي کنگهڪر ڪندي، انڪوائري ڪاميٽيءَ جي چيئرمين جي حيثيت سان ڳالهائڻ شروع ڪيو:
”ها ته، پنهنجي بچاءَ لاءِ تو لکت ۾ ڇا آندو آهي، مسٽر ارباب؟“
ارباب پنهنجي ارڏائپ کي برقرار رکندي ڳالهائڻ شروع ڪيو:
”اڄ آءُ لکت ۾ اوهان صاحبن جي ايڪسپلينيشن ڪال ڪڍي آيو آهيان. مهرباني ڪري الزامن کي ٻڌو ۽ پوءِ سوچي سمجهي پنهنجي ذهن۽ ضمير تحت جواب ڏيو، نه ته ٻي صورت ۾ الله جي عذاب کان نه بچي سگھندءُ!“، هن ايئن چئي هٿ ۾ جهليل پنا مٿي ڪري پڙهڻ شروع ڪيا:
”يو آر هيئر باءِ ڊائريڪٽيڊ ٽو ايڪسپلين دي فالونگ چارجز ....فرسٽ دئٽ يو آر......“
ڊپٽي ڊائريڪٽر کي ايئن محسوس ٿيو ڄڻ ايڪسپلينيشن ڪال جو هڪڙو هڪڙو الزام سندس پِن ڪشن جهڙي جسم ۾ ڪنهن تيز ٽاچڻيءَ جيان گهرندو پئي ويو.جنهن ۾سياسي سفارشن جي بنياد تي نوڪريون ۽ پروموشن ڏيڻ، ڪرپشن جا عجيب وغريب مثال قائم ڪرڻ، فنڊز جو غلط استعمال ڪرڻ، اقربا پروري ڪرڻ وغيره هيا. انهن سڀني ڄاڻايل الزامن کي هن مڪمل ثبوتن سان پئي پيش ڪيو .
”سر ٻڌو ٿا، ته هي ٽَڪي جو ڪلارڪ ڇا پيو بڪي!؟“، ڊپٽي ڊائريڪٽر ڄڻ خوفَ وچان رڙ ڪري ڊائريڪٽر جنرل جو ڌيان ڇڪايو.
پر هو ڪاريهر نانگ جيان ڦڻ ڪڍيو بيٺو رهيو، ڄڻ اڄ سڀئي صاحب کائنس عهدن ۾وڏا هوندي به ننڍا هيا. ڊائريڪٽر ايڊمنسٽريشن جيڪو رومال سان ٻه ٽي دفعا نرڙ تان پگهر اگهي چڪو هيو، تنهن پريشانيءَ منجهان راءِ ڏني، ”سر! قانون ۾ اهو ڪٿي آهي، ته هڪ ڪلارڪ صاحبن جي ايڪسپلينيشن ڪال ڪڍي ! .... سر، هي پاڳل ٿي چڪو آهي!....“
ڊائريڪٽر جنرل ڳالهه کي هڪدم سمجهندي، جوالا مکيءَ وانگر ڦاٽي پيو، لفظن جو لائو رڙ جي صورت ۾ ٻاهرنڪتو:
”نائب قاصد !....نائب قاصد! اڙي هن چريي کي ٻاهر ڪڍو!....گيٽ هم آئوٽ!.... گيٽ هم!“، ڊائريڪٽر جنرل جو آڱوٺواليڪٽرڪ ڪال بيل جي بٽڻ تي مسلسل پٽيوالن کي سڏيندي هيٺ مٿي پئي ٿيو. ايستائين جيستائين هو پٽيوالن جي هٿان کنڀجي نه ويو.
ٿوري ديرکانپوءِ انڪوائري ڪاميٽي مڪمل اتفاق سان ڪلارڪ ارباب علي کي پنهنجي بالا آفيسرن سان غير اخلاقي ورتاءُ ۽ ڌمڪين سان پيش اچڻ جو مرتڪب قرار ڏئي، برطرف ڪري ڇڏيو.