ناستڪ
مکي چندن مل جي اوطاق تي چلم آخر پساهه پئي ڏنا. آڳر تي مکي، اَٺ سلي تي کاڏي کي هٿ ڏيون الائي ڪهڙي سوچ ۾ گم ويٺو هيو. پئنچن ويٺي زماني جو پِٽڻو پئي پٽيو، سور پئي سليا. اوچتو شيوڪ رام ڏرا ڏنل اکين سان اوطاق جي در مان داخل ٿي هٿ جوڙي، اکيون ڍاري ”رامست!“ چئي سندن اڳيان اچي بيٺو. کيس وائڙو ڏسي مکي چندن مل حيرانگيءَ مان پڇيس، ”سک ته آهي شيوڪ؟“
”مکي، سک هجي ها ته ڇو اچان هان.... دادا کي ڦڦڙن جو ڪينسر ٿي پيو آ، ٽن مهينن کان اسپتال داخل هيو، اڄ اسپتال وارن به جواب ڏنو ... گهر کڻائي آيو آهيانس!“، شيوڪ رام اکين جي ڳوڙهن کي روڪيندي،سڏڪن کي نڙ گهٽ م دٻائيندي وري چيو،”گهڙين جو مهمان آ مکي.... انتم سنسڪار جي چنتا ۾ آهيان ... ڪيئن ٿيندو ڪم؟..... مهاراج چڙيل آ.... اوهان به رٺل آهيو دادا کان !“
”جهليندو هو مانس ته ائين ديوين ۽ ديوتائن لاءِ شبد نه ڪڍ، ته ڪندو هو چوڻ!؟“، پئنچ پمن داس وچ ۾ ڳالهائيندي اکيون ڦوٽاريندي پنهنجي پراڻي ڪاوڙ ڪڍي.
”چوندو هو، نه مينجو هندن جي ڌرم سان واسطو، نه مسلمانن جي مهذب سان!“، ديالي پئنچ به جوڳيءَ جي پڪڙيل ڪاريهر وانگر ڀڳل ڏندن مان ڦوڪان ڏيندي ،پنهنجي دٻايل ڪاوڙ جو اظهار ڪيو.
”مان، دادا جي بدران اوهان کان معافي ٿو وٺان!“، شيوڪ ٿڌو ساهه ڀريندي سڀني جي اڳيان هٿ جوڙيا.
”پانهنجو نه وڃي!“، دوراڪي پئنچ جنهن جو ڪنڌ هونئن ئي بيماري ڪري ننهن! ننهن! ڪندي هلندو هيو. تنهن ڪنڌ کي مڪني هاٿيءَ وانگر ڌوڻيندي ننهن جا نوَ ڪوٽ ڏئي ڇڏيا. مکي چندن مل شيوڪ کي گهوريندي پڇيو:
”مهاراج، ڀوڄي مل کي پرچايو ٿئي؟“
”نه مکي، اهو به اوهان جي چوڻ کانسواءِ ڪيئن هلندو؟“، شيوڪ وراڻيو.
”پوءِ کيئل تون ڇا ٿو چئين؟“، مکي کيئل پئنچ ڏانهن منهن ڪندي چيو. جيڪو وري ڪنهن وڏي ٽٻ ۾آيل هيو. تنهن وڏو گهرو ساه کڻندي، ڪاري بج واري مخملي ٽوپيءَ کي پنهنجي گنجي مٿي تي ڦٻائيندي، ڪنڌ مٿي ڪري مکيءَ کي پنهنجي صاف آواز ۾ راءِ ڏني:
”مکي، هنن سان حساب ڪنداسين ته نه هي پڄندو ،نه ڀاڻس نول!.. مهل نڀائڻي آ ته پوءِ ڪهڙا ليکا چوکا!... در آئي جو آدر آ.....مهاراج کي کنڀي کڻي ٿا هلئون.“
مکي چندن مل کي، کيئل پئنچ جي ٽيڪ گهربل هئي. پر پوءِ به هن شيوڪ تي ٻاهريون دهمان ڪندي، ناراض پئنچن جي رکڻي رکندي پڇيو، ”اڙي شيوڪ !..... مڙيئي ائين ٿو چئين يا جائي ڳالهه اتي وڃي پهتي آ!؟“
”ها مکي، آخري پراڻ!“، شيوڪ جون اکيون ڳوڙهن سان وهي هليون.
مکي چندن مل، هونئن ئي دل جو ڪونئرو هيو.؛ ويتر جو شيوڪ کي روئيندي ڏٺائين ته صفا رجي ميڻ ٿي ويو:
”هاءِ!..... هاءِ!....نول جا ننڍڙا ٻچڙا .... مرڻ جي وهي ته ڪونهي ... هٿن جو ٻار! ..... ڪهڙا ليکا چئوکا ڪيون، پمن داس؟..... ڪهڙا حساب ديال داس!؟ .... اٿو ته هلئون دوارڪا!“، مکي سڀني پئنچن کي مخاطب ٿيندي پنهنجي اِڇا ظاهر ڪندي اٿي پيو. مکي چندن مل جي اٿڻ سان ٻيا پئنچ به پاڻ کي ٽيڪان سيڪان ڏئي اٿي پيا.
ٿوريءَ دير کانپوءِ سڀئي ٽنڀ جهڙي براهمڻ ڀوڄي مل اڳيان مڙيا سڙيا ويٺا هيا. مکي چندن مل، براهمڻ کي ٿڌو پئي ڪيو، ”جيڪو ٿيو سو ٿيو... هاڻ کڻي معاف ڪرينس... سندن سڄو پريوار پريشان آ!“
”ڪرڻو هيو، سونا ڪيو، پڙيو لوڀ ڪي سنگ.... نانڪ سمئه رم گيو، اب ڪيون روت اَنڌ؟.... جڏهن سمئه گذري ويو، هاڻي کين لڳي آ، ڌرمي ڪريا ڪرم جي!“، مهاراج ڀوڄي مل گرونانڪ جي واڻي ٻڌائيندي خار وچان وراڻيو.
”هر ڪو پنهنجا ڪرم پاڻ سان کڻي ويندو، تون اپڻي توڙ نڀاءِ!“، کيئل پئنچ کيس سمجهائيندي چيو.
”مان هڪڙي ڳالهه چوانءِ “، ڀوڄي مل، کيئل کان سوال ڪندي پڇيو.
”چئه!“، کيئل وراڻيو.
”چڙندي ته، نه!؟“
”نه، تون هزار دفعا چئو!“
”هن سڄي هندو برادريءَ جو اڇو منهن ئي تو ڪيو آ.... ڌرمي پستڪن ۾ آيو آ ته شتروءَ تي ڪڏهن به ديا نه ڪجي. اهڙين کي شام دام ، دنڊ ۽ ڀيد سان مٽائي ڇڏجي. جي اڄ هنن کي سزا ملندي ته ٻيا به ڪئه کائيندا ۽ ڪَن هڻندا...“، ڀوڄي مل، کيئل کي دوشي ٺهرائيندي چيو.
”هوڏانهن چئو ته ديا ڌرم جو مول آ، ناسمجهن کي سمجهائڻ گهرجي. هاڻي وري ڪو شرڻ آيو آ ته نڀاڳي مڱڻهار وانگر گهور تي ٽورو.... انهيءَ تيسي ته تيلو ڪيو ٿي!... نيت صاف هجئي ته اسان وانگر ٿلهو ٿنڀرو نه هجين!؟ “، کيئل پئنچ کلندي ڀوڳ جو ڀوڳ ڪيس، سچ جو سچ چيس. رهندو سهندو براهمڻ ڀوڄي مل کي ڪُتڙيون چڙهي ويون:
”اڳ ۾ ڳالهائڻ جي خبر پوندي ٿي... خبر ئي ڪانهي نولَ جي ... ٻالو ڀولو آن.... ڪٽر ڪمونشٽن جو چيلو ... جيڪي چون جڳت استيه بنا آڌار، بنا ايشور جي آهي. تتون جي هڪ ٻي سا ميلاپ ڪري اتپن ٿيو آ.... اهڙن ماڻهن کي ڪهڙو آڌار پوترتا جو، آچار جو، سچ جو، مينجي ته اها انتم پرتگيا آ ته نه نوَل جي اگني سنسڪار ۾ هٿ وجهندس، نه سندس نياڻين جي ويڏي پڙهندس.“، ڀوڄومل پئنچ کيئل سان ڳالهين ئي ڳالهين ۾ چيٽ پئجي ويو.
”ها، باقي جڏهن ڪنهن هندوءَ جو پٽ مسلمان ٿئي يا ڪنهن جي ڌيءُ، ته ان وقت هنگ ترڪڻ ٿي! ياد ٿئي ڌرمداس جو پٽ مسلمان ٿيو، سڀني کي خبر هئي ته ڪجهه نه ٿيندو. پر تون ڇا پئي چيو، ننهن چوٽيءَ جو زور لايو، متان موٽي پئي!“، کيئل پئنچ به کيس ٺاهوڪي موٽ ڏني.
”ها مان چيو هو، ڪونه چيو هو ڇا؛پراهو سڀ ڪجھ ڌرم خاطر!“، ڀوڄي مل وراڻيو.
”پوءِ اڙي، هاڻي به ڪيون ٿا ڪوشش جي ناستڪ آيو ڌرم تي، ته ٺيڪ آ، نه ته شيوڪ کڻي پوريس يا گند جي ڍير تي اڇليس ، ڪيئن مکي؟“، کيئل پئنچ جي دليل ڀوڄي مل کي لاجواب ڪري ڇڏيو، پر پوءِ به ڀوڄي مل پنهنجي ڳالهه تي ڳت ڏيندي کيئل کي خبردار ڪيو:
”جيڪڏهن اسان کي نوَل مهت نه ڏنو، ته هي سڄي پنچائت ٻڌئي ٿي، تومان ڀائيندا سين“
”ها، ها!.... مون مان ڀائنجو... مهت نه ڏيندو، جو بس پئي آ.... پڻهس ليلارام بجاج به جيئرو هجي ها، ته اهو به مهت ڏئي ها... مينجو ذموآ، اوهان رڳو هلو!“، کيئل ڀوڄي مل جون هڙيئي راهون بند ڪري کيس هلڻ لاءِ مجبور ڪري ڇڏيو.
ڏاڙهي وڌيل چاليهن سالن جو نول راءِ، ڪڏهن جنهن جي ڳٽن مان ڄڻ رت ٽمندي هئي، تنهن هيڊي چهري سان اڌوراڻي پلنگ ي لکشمي سمان سندر سشيل پتني نرملا جي ٻانهن ۾ اکڙيل اکڙيل ساهه پئي کيا. نرملا ٻانهن ۾ جهليو کيس وات ۾ ’ان هيلر‘ پئي ڪيو. نول جا ساهه جڏهن ڪجهه سڌير ٿيا ته هن پنهنجي سامهون مڙني پئنچن ۽ براهمڻ کي ويٺل ڏٺو.هن آهستگيءَ سان مگر مشڪندي کين کيڪاريو:
”اسان جا وڏا ڀاڳ جو اسان جو براهمڻ ۽ پئنچ پنهنجي گهر لڙيا آهن“.
ڀوڄو مل جيڪو سند ڀرسان مٿن واري پاسي کان صوفي تي ٿي ويٺو هيو، تنهن سينو تاڻيندي وراڻيو، ”نول اَوس اسان کي ئي اچڻو هو، اوهان اسان جي واڙي آهيو ۽ اسان پوک سنڀاليندڙ!“
نول پاڻ سنڀاليندي، لفظن کي پوري ريت ادا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي جواب ڏنو، ”پوک سنڀاليندڙ يا پوک کائيندڙ، جيڪي مرڻو به کائن ته پرڻو به!“
”اسان آيا آهيون تنهنجو ڀلو ڪرڻ، تون وري هُڏيون ٿو ڏين!.. سچ چيو اَٿئون؛ عادت نه مٽي عادتي، علت مور نه جاءِ، اُٺ پوي ڪڻڪ ۾، چُڻ چُڻ ڪنڊا کاءِ!“، جواب ڏيندي براهمڻ ڀوڄو مل جا ڪاوڙ ۾ ڏٻا ڪن ڳاڙها ٿي ويا.
”مهاراج، ڪاوڙجين ڇو ٿو؟.... مڙئي چرچو ٿو ڪيانءِ!..... شيوڪ!.... مهاراج کي ڪي بسڪوٽ کاراءِ، چانهن پيار، ته ڪاوڙ لهيس!“، نول پنهنجي ڀاءُ شيوڪ کي سڏيندي چيو.
”تنهنجي چانهه بسڪوٽ کان بس ڀلي آ. مان توکي گيتا جا اڌياءَ ٻڌائڻ آيو هيس، ته ڪو جنم سڦل ٿيئي!“
نول سهڪندي سهڪندي وراڻيو، ”سوامي، ڪجهه آتما ۾ پئي ته پرماتما لاءِ به سوچجي، اوهان نه کائيندئو ته پوءِ پئنچ مکي ۽ اسان ڪيئن کائينداسين... کڻي آءُ ، شيوڪ!... تون ڇو منجھيو بيٺو آ!..“، شيوڪ جيڪو پنهنجي ڀاءُ جو ضد ڏسي منجهيو بيٺو هيو؛ تنهن گهرجي اندرئين ڪمري ڏانهن ڊوڙ پاتي، جتي سندس پتني سائوتري پنهجن ۽ ڏيرياڻيءَ جي ٻارن کي دم دلاسا پئي ڏنا ۽ پرچايو ته متان ٻار دل لاهي، روڄ راڙو شروع ڪن. شيوڪ ٻه ٽي دفعا آيو ويو ۽ کائڻ پيئڻ جو سامان کڻي اچي سڀني آڏو رکيو. پئنچن ۽ مکي مڙيئي نالي ماتر پئي کاڌو، پر مهاراج ڀوڄو مل بسڪوٽن ۽ پاپڙن سان مهاڀاري يڌ ۾ مشغول ٿي ويو. چانهن جي آخري ڍڪ هڻڻ کان پوءِ ڀوڄي مل کي سُرت آئي ته کيس نول راءِ کي ڌرمي اُپديش به ڏيڻو آ، ته هن کيس سمجهائڻ شروع ڪيو:
”نول! سوامي هر ديال جي مهاراج چيو آهي ته، ’ايندو بن جون مندنيش، مند ڪنج بن تال، جو مند تيون بن تاتي، ڌرم نه تال‘. ان جو ارٿ اهو آهي، ته چندرما کانسواءِ رات سهڻي نٿي لڳي، جنهن تلاءَ ۾ ڪمل جو گل هوندو آهي، اهو تلاءُ سهڻو لڳندو آهي. ڌرم کانسواءِ جِيوءُ بيڪار آهي. ڌرم کي نه ڇڏڻ گهرجي، ان ڪري هر دم ايشور کي سمرڻ ڪرڻ گهرجي“.
نول جو ساهه ڇِڪجڻ لڳو ته نرملا، پتيءَ جي وات ۾ وري ’ان هيلر‘ ڪري ڇڏيو. نول ڪجهه سامت ۾ آيو ته براهمڻ کان سوال ڪيائين:
”مهاراج، ايشور ڇاهي؟“
براهمڻ کي ائين لڳو ڄڻ ناستڪ، هاٿيءَ کي هندوستان ڏيکاري ڇڏيو. تڪڙ تڪڙ ۾ چوڻ لڳو ”ايشور؟.... ايشور سو روپ، سرب سگتيمان، سرو انتر يامي، ديالو، اجنمان، انت، انادي، انوپم، اجر، امر، اڀيته نيتا ۽ سرشٽي ڪندڙ آهي“
”ڀلا ڌرم ڇا هي؟“
”نول، ڏاڍو سٺو سوال ڪيو ٿي“، براهمڻ ڀوڄو مل خوش ٿيندي وراڻيو. پوءِ ڄڻ کيس چاٻي اچي وئي، ”ويدن ۾ آيو آ، ستيو پرائمو ڌرما، مطلب سچ وڏو ڌرم آهي .... ... اهينو پرائمو ڌرما، ارٿ اهو آهي ته ڌرم ۾ ڪا دوئي ڪونهي.“
”مهاراج ، پوءِ ته ان جو مطلب اهو ٿو نڪري ته سچ وڏو ڌرم آهي، نه ڪي ڌرم وڏو سچ آهي... هر سچار ماڻهو ڌرمي ۽ هر ڪوڙو اَڌرمي آهي... ائين نه؟“، نول، سوالن جي سرڪڻ ڦاهي ٺاهي، برهمڻ جي ڳچيءَ ۾ وجهي ڇڏي. اتي برهمڻ ڀوڄو مل اندر ۾ ڦٿڪندي، ڏند ڀڪوڙي، پاڻ تي ضابطو رکندي چوڻ لڳو:
”ڌرمي ماڻهو ايستائين ته نه ٿيندو، جيسيتائين ماڻهو ڌرماتمائن کي نه مڃيندو. بنا ست پرشن جي سنگ کانسوءِ گيان ويچار پراپت ناهي ٿيندو ۽ رام جي ڪرپا کانسواءِ ست پرش ناهن ملندا“
”مهاراج، اهو به ته ٻڌو ٿي نه، ته ’رام!رام! ڪهي هر ڪو ٺگ ٺاڪر اور چور...‘ ڌرم رڳو تپ جٽا، گيڙو ڪپڙا پائڻ ، ڌوڻي دکائڻ يا مندر ۾ مٿي ٽيڪڻ سان ته ناهي نه!؟“، نول ڄڻ کيس سوالن جي سنگهرن ۾ ويڙهي ڇڏيو. نرملا ۽ شيوڪ کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته اها شڪتي نولَ کي ڪاڏنهن ٿي اچي، جو آخري گهڙين ۾ به سوالن جوابن کان نٿو مڙي. پر براهمڻ ڀوڄو مل به ايترو سئولو ڪونه هو جو وٺ ڏئي، چوڻ لڳو:
”ڀائي، جيڪو ايشور ۽ ڌرم کي ئي نه مڃيندو، ان ۾ايشوري گڻ ڪاڏنهن پيدا ٿيندا؟.... ان ۾ ڪاڏنهن سنجم، سرلتا، اهنسا، سچ، اڪروڌ، شانتي، تيج، کميا، ڌيرج، اندرين ٻاهرين پوترتا، ماتا پتا، ڀيڻ ڀاءُ ۽ پتني جي ساڃاهه پيدا ٿيندي.“
”پوءِ سوال ٿو پيدا ٿئي ته مون ۾اها ساڃاهه ڪيئن پيدا ٿي؟... هتان جي سڄي هندو جاتي ۽ پريوار شاکسي آهي، ته مان پنهنجي ماتا پتا جي آخري دم تائين شيوا ڪئي. پنهنجي ننڍي ڀاءُ کي پنهنجي شرير جو اڌ سمجهي پالنا ڪئي. پنهنجي پتني کانسواءِ ، ٻي ڪنهن عورت جو انگ ناهي ڏٺو. سڄي شهر جي ڄاڻ سڃاڻ وارا شاهد آهن ته مان اڄ تائين ڏيتي ليتي ۾ ڪپت ڪونهي ڪئي.... ساهن جي ڏور ڍري ٿيڻ تائين به مان سنتوش آهيان. اوهان جي ئي ڌرمي پستڪن ۾ لکيل آ، سنتوش هئڻ سرڳ کان به وڌيڪ آهي. ڀل کڻي ايشور کي نه مڃان پر اهي گڻ اوهان مونکان کسي نٿا سگهو... ڪيئن ڪاڪا کيئل ۽ مکي، ڪن مان غلط ٿو چوان؟....“، نول، کيئل ۽ چندن مل ڏانهن سواليه نظرن سان گهوريندي کائن پڇيو. پئنچن ۽ مکي، جن نول کي ٽِڪ هنيون پئي تڪيو، کين سمجهه ۾ نه پئي آيو، ته هي ڪهڙي مٽيءَ جو ٺهيل آهي؛ جو مرڻ ڪنڌيءَ تي به ايڏو نرڀئه ۽ اهنڪاري آهي!؟... مکيءَ کان ازخود نڪري ويو:
”ها، اها ڳالهه ته مڃبي، ته تو اڄ تائين ڪوپاپَ جو ڪم ناهي ڪيو... نيتِ پت ۾ سر جي ڪاني جيان سڌو رهيو آهين!“
براهمڻ ڀوڄي مل کي مکيءَ جو اقرار ۽ پئنچن جي خاموشي ائين لڳي، ڄڻ پئنچن ۾ پرميشور نه پرناستڪ واسو ڪري ويو هجي. مکي ۽ پئنچن ڏانهن منهن خراب ڪندي چيائين:
”منو سمرتي ۾ لکيل آ، ’آچار هينو نه پونتي ويدا‘ ان جوارٿ اهو آهي ته جنهن جا آچار هِين آهن، ويچار هِين آهن، انهيءَ کي چارئي ويد پوتر نٿا ڪري سگهن... توهان ڄاڻو ۽ هي ناستڪ، مان اٿان ٿو“.
براهمڻ ڀوڄو مل ڄڻ شڪست کائي اٿيو ته پئنچن ۽ مکي به اٿڻ جي ڪئي. شيوڪ جي منهن جو پنو لهي ويو، ته سندس وڏي ڀاءُ ، سندس سڄي ڪئي ڪرتي تي پاڻي ڦيري ڇڏيو. کيئل پئنچ جنهن پنهنجي پراڻي بج بج ٿيل مخملي ٽوپي، هر هر پريشاني ۾ پئي ٺاهي تنهن براهمڻ ۽ ٻين کي روڪيندي چيو، ”ڌيرج رکو!... شانت ٿيو!.... هي ڪير ٿيندو آ، جو پئنچائت جي آڏو اچي... تهان رڳو ٻي ڪمري ۾ هلي ويهو، مون کي هن سا نويڪلو ٿي ڳالهائڻو آ.... شيوڪ تون به! ... مائي نرملا، تون به اٿ!“
سڀني کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته کيئل ساڻس ڇا ڳالهائيندو. پر سڀن کي سندس دردتا جي خبر هئي. آهستي آهستي سڀيئي ڀرسان واري ڪمري ٿي بيٺا. جتان کين کيئل جو دڙڪي دهمان وارو ۽ نول جو جهيڻو آواز صاف ٻڌڻ ۾ پئي آيو:
”مينجي، ڪا توسان بيث (بحث) جي ڀيڻي آ.... مان کي خبر آ، سڄو جڳ هڪ پاسي، اوهان ناستڪ هڪ پاسي... پر چئن چڱن کي موٽائڻ چڱو ناهي ... ننهن کان ها چڱي آ... اهنڪار چڱو ناهي!.....“
”جيستائين ڪاڪا، ست است جو ڀيد پلئه نه پوندو .ٻي جي چوڻ تي ست کي است يا است کي ست ڇو چئجي؟“، نول جي وراڻي هئي.
”ست است جا پٽ!... مان ڪو توسان بيث (بحث) ٿو ڪيان ڇا، جو مان کي به گڏھ واري لت ٿو هڻين. ڏسان ته هاڻي ڪيئن نه ٿو ها ڪرين؟.... ڪر اپمان!... هڻ گڏه واري لت پنهنجي پُرکن جي عزت کي!.. ڪر پنهنجي پريوار ۽ اسان کي دُکي!.... کلاءِ خلق!.... “، کيئل پئنچ جي گهوگهه ٻڌڻ ۾ پئي آئي.
”ڪاڪا، دل نه مڃي، پوءِ به !“، نول جو سوال هيو.
”ها، پوءِ به !“، کيئل جو جواب هيو.
ڪي گهڙيون ته خاموشي ٿي وئي. ٻي ڪمري ۾ بيٺلن پنهنجا پنهنجا انومان پئي ڪڍيا. نرملا جو ساهه پئي سڪو. شيوڪ جا لڱ پئي ڏڪيا ته جيڪڏهن نول، ڪاڪي کيئل کي به مهت نه ڏنو ته ڇاٿيندو؟
رام، رام ڪندي خاموشي ٽٽي، نول جو جهيڻو آواز ٻڌڻ ۾ آيو: ”ڪاڪا، اوها پتا سان آهيو... مان ها ڪئي... “،
سڀن کي ائين لڳو ڄڻ نول جي بحث وارا هڙيئي استر شستر ٽٽي پيا هجن ۽ هن بي وسي ۾ آڻ مڃي ورتي هجي. تنهن کانپوءِ سڀني کي کيئل جو سڏ ٿيو ”مکي چندن، مهاراج! شيوڪ!... او مائي نرملا!... هليا اچو هاڻي....“
سڀيئي ٻرانگهون هڻندا، هڪ ٻئي پٺيان ڪمري ۾حيرانگي سان داخل ٿيا ته کيئل مٿانس ڪهڙو منتر پڙهيو، جو اهڙو چمتڪار ٿي ويو. پر سڀيئي اهو سوچي پرسن پئي ٿيا ته ڀڳوان چيتنا ڏي ته دير ئي ڪونهي.
ٿوريءَ دير کانپوءِ براهمڻ ڀوڄي مل گيتا جو ارڙهون اَڌياءُ پئي پڙهيو، نول اکڙيل اکڙيل ساهن سان گيتا جا شبد پئي اچاريا:
”مچه چتتهه... سَرو .... دُرگاڻي.... مت پرسادات تر شبيسي اُٿ چيت تومَ اهنڪاران .... نه ش ......رو شب ........يسي....... ون......ن .........ک .... ش....ي....س ......ي.!.....“
مکي محلي مان صبوح جو نوَل جي ارٿي کڄي ته ڪنهن ڌرمي پرش جيان. وڏي عرصي کانپوءِ شهر جي سموري ڪٺي ٿيل هندو جاتي پاڻ کي ٻلوان ۽ سمرٿ محسوس ڪندي زور زور سان ”رام رام سنگ هئي، رامست سنگ هئي!“ جا نعرا پئي هنيا، انهيءَ ڀاونا سان ته انهن ڪو ته موٽائي پنهنجو ڪيو هو. پر اها خبر ته رڳو کيئل پئنچ کي هئي، ته هڪ ناستڪ پيرن ۾ رکيل پراڻي ٽوپي جي لڄ ڪيئن رکي؟......