ڪلچرل ڪهاڻي جو جائزو: چندر ڪيسواڻي
ڪتاب جي پهرين ڪهاڻي” عالي جناب جو استقبال“ گهڻي سادي ۽ بيانيه انداز ۾ لکيل ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو پلاٽ سنڌ اندر اينگهجندڙ اهو سياسي ڪلچر آهي. جنهن وسيلي بيوس ماڻهن کي باندي بڻائي سياسي جلسن ۾ آندو ويندو آهي. ڪهاڻي جو هي پلاٽ سياسي ڪلچر ۽ عوام جي سوچ وچ ۾ پيدا ٿيل وٿي جي نقطي تي جڙيو آهي. ڪهاڻي ۾ رياستي ڏاڍ ۽ دٻاءُ کي طنز وسيلي وائکو ڪيو ويو آهي. منظور ڪهاڻي ۾ هڪ هنڌ ميونسپالٽي وارن ڀنگين کي پگهار نه ملڻ ڪري سندن ممڪن نتيجن کي وائکو ڪندي لکي ٿو ته” پورت لاءِ عورتن کي شهر جي شريف ۽ لفنگن سان بغير امتياز جي واسطو رکڻو پوندو“ جيتوڻيڪ ڪهاڻي اندر ڪردار نتيجو پڙهندڙ پاڻ اخذ ڪندو آهي. پر Between The Lines حالتن جي ردعمل ڪري پلاٽ اندر جڙندڙ ”بين السطور“
هن ڪهاڻي ۾ ڪهاڻيڪار پاڻ اهڙي نتيجي طرف اشارو ڪري غير ضروري وڌاءَ کان ڪم ورتو آهي. جنهن ڪري ڪهاڻي جي فني دلچسپي متاثر ٿي آهي. ڪهاڻي جا هڙيئي ڪردار ڪهاڻيڪار جي ڏنل هڪ نه ٻئي تشبيهن واري اجائي ردعمل جو شڪار به ٿيا آهن. جنهنڪري انهن جي فطري بيهڪ ۽ کرائپ گهڻي متاثر ٿي آهي. پر ڪهاڻي جو لهجو به وڌاءُ جو شڪار ٿي ويو آهي. ڪهاڻي ”انصاف“ ريئلسٽڪ ايپروچ رکندڙ پُر اثر ڪهاڻي آهي. جيڪا وڏيرڪي سماج جي روايتي جڪڙ ۽ بي وسي تي وَس وارن جي زور جو ڏس ڏيئي ٿي. هنري مشاهدي جي زور تي لکيل هن ڪهاڻي جا ڪردار ۽ پلاٽ پنهنجي پَر ۾ چٽا ۽ فني وزن رکندڙ آهن. جيڪي ڪهاڻيڪار جي ڳوٺاڻي زندگي سان عملي ويجهڙائپ جو ڏس ڏين ٿا. مختصر فريم ۾ لکيل هي ڪهاڻي سنڌي جي شاهڪار ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي ”آمين ثم آمين“ دعائن جي بڻ بنياد ۽ تاريخ بابت لکيل احوال آهي. جيڪو ڪهاڻي جي فن توڻي جوڙجڪ جي ابتڙ فقط نثري ڪالم جي خاصيت رکي ٿو. ڪهاڻيڪار هن ڪهاڻي ۾ پنهنجي مرضي پٽاندڙ سوچ ۽ نڪته نظر کي ترجيح ڏيندي ڊگهن جملن ۾ گهڻي منجهائيندڙ تمهيد ٻڌي آهي. جنهنڪري ڪهاڻي جو فني پوراءُ مرڪزي خيال، ڪردارن جو وجود ۽ چرپر ناپيد هوندي پورو مواد ڳورو بڻجي پيو آهي.
ڪهاڻي ”ساڌ“ ڪلچرل پس منظر رکندڙ هڪ انوکي ۽ شاندار ڪهاڻي آهي. جيڪا عام ماڻهو اندر ڌرمي عقيدي جي پس منظر ۾ ٿيندڙ ٺڳي، تضاد ۽ موقعي پرستي ڪري پيدا ٿيندڙ ذهني اذيت ۽ ڪشمڪش جي پس منظر ۾ لکي ويئي آهي. اوڏن جي وسندي مان ڦٽندڙ هن ڪهاڻي جو ماحول، ڊائيلاگ ۽ منظر وڏي فن ۽ ڪريگري وسيلي اڻيا ويا آهن. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار هڪ ڏوهاري اوڏ ”سوڍو“ آهي. جيڪو پيءَ جي مُئي پڄاڻان مذهبي رسمن جي پوراءُ واري تعليم ۽ سکيا کان متاثر ٿي، براين جي ڀر ڇڏي، وڃي چڱاين جي راه وٺي ٿو. ماضي ۾ براين جو انبار رکندڙ هي ڪردار ماضي جو حساب ڏيڻ بنا، فقط حال جي چڱاين وسيلي سماج اندر مڃتا ۽ قبوليت جي گهر ڪري ٿو. هو ماضي جي براين جي نتيجن کان بي پرواه پنهنجي سرگرمي کي جاري رکي ٿو. ماضي جي هڙني ڪيل سندس ڏوهن کان متاثر ماڻهن پاران ڌرم ۽ چڱاين جو واسطو وجهي کيس سچي ڪرايو وڃي ٿو. جنهنڪري هن جي زندگي ۾ ڏوهن جي باس ڪري ڀوڳنائن ۽ ڪشمڪش جو اڻ کٽ دٻاءُ شروع ٿي وڃي ٿو. هو ان دٻاءَ مان نجات ماڻڻ لاءِ چڱاين کي برحق سمجهڻ خاطر پنهنجي گرو ڏانهن وڃي ٿو. پر گرو موقعي پرستي جو ڏيک ڏيندي ڌڪار وچان کيس ڪڍي چڏي ٿو. ڪردار (سوڍو) چڱائي جي رستي کي اجايو سمجهندي نراسائي جو شڪار ٿي غشي جي ور چڙهي وڃي ٿو. پوري ڪهاڻي ۾ اوڏن جي ثقافتي ٻولي، لاڳاپيل محاوري، چوڻين ۽ پهاڪن جو خوبصورت ۽ بي مثال استعمال ڪيو ويو آهي. ڪهاڻي جا هڙيئي ڪردار بيهڪ توڻي جوڙ جي حوالي سان حقيقي ماحول رکندڙ پختا ۽ اصلوڪي شڪل ۾ وائکا ٿيا آهن. منظور جي هي ڪهاڻي سنڌي جي وڻندڙ ۽ فني ڪهاڻي آهي.
ڪتاب جي طويل ٽائيٽل ڪهاڻي ”سج لهڻ کان پوءِ به“ لاجواب ڪهاڻي آهي. جيڪا موهن جي دڙي جي تهذيب ۽ تاريخ کي بي سمجهي ۽ اڻ ڄاڻائي سان ڊفائين ڪندڙ مختلف فڪري روين جي پس منظر ۾ لکي وئي آهي. ڪهاڻي ۾ تهذيبي تشريح جا مختلف فڪري رويا سماج جي مک ماڻهن جي سيگمينٽس وسيلي پڌرا ڪيا ويا آهن. جيڪي پنهنجي پر ۾ تهذيبي بي قدري ۽ لاتعلقي جو شڪار ٿيل آهن. ڪهاڻي جو مک ڪردار ”سچيڏنو“ دڙي ۽ اسٽوپا جو نسبتن گهٽ پڙهيل پر ڌيرج وند سائيٽ اٽينڊنٽ آهي. جيڪو پاڻ دڙي جي بچاءُ ۽ تهذيبي شناس جي ڳڻتي ۾ ورتل آهي. ڪهاڻي جو هي ڪردار گهڻو باشعور آهي. جيڪو سنڌو جي ڪپ تي پيدا ٿيندڙ ڪلچرل اسپرٽ کڻي جوان ٿيو آهي. ڪردار موهن جي دڙي جي سندرتا ۽ ماضي جي ڪهاڻي پنهنجي ڏاڏي واتان سندس هنج ۾ ويهي ٻڌي آهي. ڪهاڻي پٽاندڙ جيڏو هيو شهر، تهڙا هيا ماڻهو منهن مهانڊي وارا، مٿان وري هيو راجا ڪوڏيو ۽ بختاور.... مونهين جي هاڪ هئي ديسن کان ماڻهو مونهين کي ڏسڻ ايندا هيا. سڌون پيا ڪندا هيا ته شهر ۾ رهجي. شهر ۾ رهڻ لاءِ منٿ ميڙ ٿيندي هئي. جي پارت سفارش تي راءِ راضي ٿيس ته پوءِ ڀلو ٿيو رهڻ واري جو. راڄ وارا کڻي جيءَ ۾ جايون ڏيندس. ڦوڙيون ڪري پيا گهر ٺهرائيندس. ڌنڌي جو ڌڻي ڪندس. ڏسندي ڏسندي اهو به مونهي جو ٿي ويندو هيو ۽ مونهو ان جو.....“ موهن جي دڙي جي اجاڙ ۽ تباهي بابت ڪردار ”سچيڏنو“ ڌاڙيلن ۽ پوليس هٿان پنهنجي ڪچي جي گهرن جي تباهي پارن حالتن سان ڀيٽ ڪندي چوي ٿو ته ” متان ائين ٿيو هجي، انهي وقت به ڏاڍن ڏاڍ ڪيو هجي ۽ زوراوريون.“
سچيڏنو پنهنجي اهري آئيڊيل سوچ وسيلي موهن جي دڙي جي تباهي ۽ بربادي کي ڏسي ۽ سمجهي ٿو. ڪهاڻي اندر کيس اها تقاضا ڪندي ڏيکاريو ويو آهي ته هر ايندڙ ويندڙ سياح سندس ئي اک ۽ سوچ پٽاندڙ موهن جي دڙي کي ڏسي ۽ سمجهي. ڪهاڻيڪار دڙي تي ايندڙ سنڌي سماج جي مختلف حلقن جي چونڊ ماڻهن جهڙوڪ استاد، ڪاليجي شاگرد، پوليس عملدار، عام ڳوٺاڻا، مذهبي عالم، بيوروڪريٽ ۽ جج وسيلي سندن نڪته نذر پٽاندڙ دڙي جي تباهي ۽ سڀيتا واريون مختلف روايتون بيان ڪيون آهن. هر ماڻهو جي بيان ڪيل روايت پنهنجي زور تي بيٺل آهي.ڪردار سچيڏنو دڙي هي تباهي بابت پنهنجي خيال جي ابتڙ بيان ٿيبدڙ اهڙين ڪهاڻين کي ماڻهن جي اڻ ڄاڻائي، فڪري اٻوجهائپ ۽ بي سمجهي سان ڀيٽي ٿو. پڙهيل ڳڙهيل پر بي شناس ماڻهن ۽ اڻ پڙهيل پر باشناس (سچيڏنو) ماڻهو وچ ۾ پنهنجي تهذيب بابت ڄاڻ ۽ قدرن جو اهو تضاد ئي هن ڪهاڻي جو مرڪزي احساس آهي. جيڪو سچيڏني وسيلي بي علمي ۽ جهالت وارن روين آڏو پختي شعور جي شڪل ۾ کڙو ڪيو ويو آهي. ڪهاڻي جو ڪلائمڪس ڪنهن روايتي تضاد يا تصوراتي ڪيفيت جي ابتڙ ڪردار جي جذبن جي تائيد واري تاثر، جنهن هيٺ ڪردار پنهنجي اندر جي سچائي ڱي عمل جي سچائي ۾ تبديل ڪندي دڙي جي ٺاه ٺوڪ ۾ داٻن دڙڪن باوجود وري جنبي وڄي ٿو، تي ٿئي ٿي. هي موضوعاتي حوالي سان سنڌي ڪهاڻي جو نرالو ۽ نئون ڍنگ آهي. جيڪو اثر ڇڏيندڙ احساس وسيلي گهڙيو ويو آهي. ڪهاڻي ”ورجاءُ“ هڪ پرٽوٽائيپ ڪهاڻي آهي. جاڪا موضوع جي بنياد تي اڳ سنڌي ڪهاڻي اندر گهڻو ورجائجي چڪي آهي. ڪهاڻي جو مک ڪردار هڪ ”عورت“ آهي. جاڪي خاندان ۽ حالتن جي دٻاءُ تي وئيشيا بڻجي ويئي آهي. ڪهاڻي ۾ سندس اهڙي حالت جو ذميدار مڙس، پڻهس ۽ پٽ کي ڏيکاريو ويو آهي. جيڪي خانداني طور تي ان ڌنڌي سان واڳيل آهن. وئشيا پنهنجي اڪيلي ڌيءَ کي ان ڌنڌي کان پاسيرو رکڻ لاءِ گهڻا جتن ڪري ٿي. پر پٽ سندس غير حاضري ۾ پنهنجي ڀيڻ کي چڪلي تي ڇڏي ٿو اچي. ڪهاڻي ۾ مڪالمن، تشبيهن ۽ منظرن جو ٺهڪندڙ ۽ خوبصورت استعمال ڪيو ويو آهي. توڻي جو ڪهاڻي جو نئين ديسي ڍنگ ۽ ماحول ۾ لکيل آهي. پر ڪهاڻي جو انت يا پڄاڻي بنه جڙتو ۽ روايتي انداز ۾ ڪئي پيئي آهي. جنهنڪري ڪهاڻي جو تاثر انت ۾ جهڪو ٿي، تصور ۽ روايت جي ور چڙهي ويو آهي. ”ناستڪ“ وزندار مشاهدي ۽ احساس جي زور تي لکيل کري ڪهاڻي آهي. جيڪا هندن جي سماج وهنوار ۽ نفسيات ۾ پاهي لکي پيئي آهي. ڪهاڻي جو ماحول موزون زبان، محاوري ۽ منظر نهاري وسيلي وڏي خوبصورتي سان اڻيو ويو آها. ڪهاڻيڪار حد درجي ڪمال تائين ان سوچ جي گهرائي ۽ تاڃي پاٽي کي وائکو ڪيو آهي. جيڪو هندن جي ڪرت ۽ ريتن رسمن جو بنيادي نقطو آهي. ڄاڻ ۽ لياقت جي وڏي تناسب سان لکيل منظور جي ها ڪهاڻي واقعي حقيقت نهاري جو هڪ شاهڪار مثال آهي. جنهن جو ماحول گروگرنٿ ۽ گيتا جي سلوڪن وسيليگهڻو دلچسپ ۽ وڻندڙ بڻجي پيو آهي. ڪهاڻي جو پورو مرڪزي خيال هڪ جيئري احساس جو نماءُ آهي. جيڪو پڙهندڙن جي اندر ڱي ڇهي ٿو.
سنڌ اندر لساني بنيادن تي پيدا ٿيل هاڻوڪي نسلي ورهاست سماجي طور تي گهڻو هاڃو رسايو آهي. جنهنڪري رواجي ماڻهپو، شائستگي ۽ محبتن جا قدر نفرتن جي ور چڙهي وڃيئجي ويا آهن. نسلي ڇڪتاڻ جي ان ٻوهي ۾ ڪيترن ئي خاندانن کان سواءِ گهڻا سياڻا سيبتا ۽ هوشمند ماڻهو پڻ ٻري ويا آهن. ڪهاڻي ”سياڻن جي شهر ۾ پاڳل ماڻهو“ به ان ذهين نوجوان جي وارتا آهي. جيڪو پنهنجي سوچ ۽ ان جي تبليغ ڪري ڪراچي ۾ ماريو وڃي ٿو. ڪهاڻي جو هي ڪردار گهڻو پختو ۽ باشعور آهي. جيڪو ڪهاڻي ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو ته ” ڄڻ محبت جون حدون محدود ۽ نفرت جون حدون لا محدود ٿينديون ٿيون وڃن. ماڻهن خوابن جي واپارين جي چوڻ تي، پاڻ کي کوه مان کڻي کڏ ۾ اڇلڻ لاءِ آتا آهن. زندگي جي هر شعبي ۾ ڄڻ انتماعي خودڪشي پئي عئي. نفرت ڪنهن بي بها نسخي جيان آهي. جنهن جي ڪري نوجوان نسل ڄڻ سائنائيڊ زهر جهڙو موت مارنسل ٿي چڪو آهي. جنهن کي موت سان ايڏي محبت آهي. جيڏي ڪنهن کي زندگي سان هجي.“ هن ڪهاڻي جو پس منظر انساني رشتن جو احترام ۽ مڃتا جي گهر ڪندڙ خيال آهي. جيڪو چڱين وسيلي ماڻهپي کي وڌائڻ جو حوصلو اڀاري ٿو. ڪهاڻي اڻت توڻي اسلوب جي آڌار تي لکيل هڪ مڪمل ڪهاڻي آهي. پڇاڙڪي پونجي جي آسري ۾ ماءُ جي مرڻ واري انتظار جو خيال لوڪ ڪهاڻين جو پراڻو نصيحت آموز موضوع آهي. جيڪو اسانجي اڄوڪي قومي نفسيات جو نه حصو بنجي چڪوآهي. ڪهاڻي ”وٽيل رئو“ ڳوٺاڻي نفسيات ۽ توهم پرستي جي اهڙي اظهار واري سادي ڪهاڻي آهي. جاڪا ماءُ جي موت بابت اولاد جي غير رواجي روين واري مرڪزي خيال تي ٻڌل آهي.
ڪهاڻي ”نئين راند“ ۽ ”زندگي“ محض پوراءُ ۾ لکيل ڪهاڻيون آهن جيڪي سوڙهي مرڪزي خيال ڪري فني طور تي مڪمل شڪل ۾ وائکيون ٿي نه سگهيون آهن. ٻنهي ڪهاڻين جو ڪلائميڪس پنهنجي خيال سان فطري ڳانڍانپي بجاءِ ڪهاڻيڪار سان ڳنڍيل محسوس ٿئي ٿو. جنهن ڪري ڪهاڻين اندر پيدا ٿيندڙ ڪرادارن جي مجموعي چرپر ۽ پس منظر وڃائجي خيال کي محدود ڪرڻ جو ڪارڻ بڻيا آهن. ڪهاڻي ”ٽيون سبب“ ڪتاب جي منفرد ۽ پختي ڪهاڻي آهي. جيڪا خيال جي وهڪري واري ڪيفيت ۾ لکي ويئي آهي. ڪهاڻي پنهنجي ماحول سان سهڻن تشبيهن ۽ محاورن جي وسعت وسيلي جڙي بيان ٿي آهي.ڪهاڻي جو مرڪزي خيال مدرسي جو ماحول ۽ان سان لاڳاپيل استادن اندر پيدا ٿيندڙ جنسي لاڙن وارو مزاج آهي. جاڪو خوبصورت شاگردن تائين رسائي جي ڇڪ رکي ٿو. منظور جي هي ڪهاڻي رواني ۾ ڪليل نهايت نفيس ۽ جيئري ڪهاڻي آهي. جيڪا پس منظر ۾ زندگي جي غيرصحتمند جنسي لاڙن کي طنزيه انداز ۾ وائکو ڪري ٿي.