پيش لفظ
موجوده دؤر ۾ اولهه جي سڀني دانشورن انهيءَ مسئلي تي روشني وڌي آهي، ايتري تائين جو پرنس چارلس به پنهنجي ڪيمبرج يونيورسٽي جي ٻن ليڪچرن ۾ انهيءَ تي تحقيقي روشني وڌي آهي. هن جو چوڻ آهي ته اولهه جو علم ۽ تهذيب مسلم اسپين جي عربن جي علمي ڪوششن جو نتيجو آهي.
انهيءَ تحقيق سان اها ڄاڻ ملي آهي ته اولهه جي علمي ۽ تهذيبي انقلاب، فرانس جي سياسي انقلاب ۽ روس جي اشتراڪي انقلاب جو سرچشمو اهوئي انقلاب آهي، جيڪو اسلام جي صورت ۾ مڪي ۾ ظاهر ٿيو هو. ڇو ته مڪي جو انقلاب اصل ۾ اولهه جي سڀني انقلابن ۽ تبديلين جي ماءُ آهي. علامه اقبال پنهنجي تقريرن ۾ انهيءَ تي سٺي نموني روشني وڌي آهي ۽ ٻڌايو آهي ته اولهه جو هيءُ علمي ۽ تهذيبي انقلاب حقيقت ۾ مسلمانن جي فڪري انقلاب جو نتيجو آهي. انهيءَ ڪري اهو مسلمانن لاءِ ڌاريو نه پر انهن جي سندي ئي فڪر جو اولڙو آهي. افسوس آهي جو علامه اقبال کي ڇڏي مسلمان دانشورن انهيءَ موضوع تي ڪو گھڻو تحقيق مواد ناهي ڏنو. ان جي برخلاف اهي اولهه جي فڪري انقلاب کان تمام گھڻو متاثر ٿي ويا ۽ انهيءَ تبديليءَ کي اولهه جي ذهني جستجو جو نتيجو سمجھڻ لڳا آهن. غار حرا ۾ نازل ٿيڻ وارين پنجن آيتن مان هڪ آيت ۾ ٻڌايو ويو آهي ته الله تعالى انسان کي قلم جي ذريعي علم سيکاريو آهي. هتي قلم جو لفظ خاص طرح سان ڌيان طلب آهي، جنهن جو مطلب اهو علم آهي جيڪو تجربي ۽ مشاهدي تي ٻڌل هجي ۽ معاشري لاءِ مفڪر جي فڪر جي ظاهري حقيقتن سان هڪجهڙائي رکندو هجي.
جيتوڻيڪ ارسطو علم جي ٻنهي شاهراهن يعني استخراجي (Detective) طريقي ۽ استقرائي (Inductive) طريقي جي نشاندهي ڪئي هئي. راجر بيڪن جي سلسلي کان عرب دانشورن تحقيق جي استقرائي طريقي کي ڄاڻي ورتو هو، پر آمدرفت ۽ لڏپلاڻ جي ذريعن جي غير ترقي يافته هئڻ ڪري استخراجي طريقو ته گهڻو ئي وڌيو ويجھيو، پر استقرائي طريقو ترقي نه ڪري سگھيو. ان کان گھڻو عرصو پوءِ سترهين صدي ۾ فرانس بيڪن ۽ جان سٽوارٽ مل انهيءَ طريقي جي فائديمند هجڻ تي روشني وڌي آهي ۽ فرانس بيڪن استخراجي ۽ استقرائي يعني سائنسي طريقي کي ڪوريئڙي (عنڪبوت) ۽ ماکيءَ جي مک (نحل) سان تشبيهه ڏني آهي.
ڪوريئڙو ڪمري جي هڪڙي ڪنڊ ۾ ويهي پنهنجي پِڪَ سان ڄارو ٺاهي شڪار کي ڦاسائي ٿو، جڏهن ته ماکيءَ جي مک وري سوين گلن، ميون ۽ وڻن مان رس چوسي پنهنجي ماناري ۾ ماکي ٺاهيندي آهي جيڪو سندس خوراڪ جي لاءِ به ڪم ايندو آهي، ته بيمارين کي شفا به ڏيندي آهي ۽ جنهن جي ميڻ مان روشني پيدا ڪئي ويندي آهي جيڪا علمي تحقيق ۾ مدد ڏيندي آهي. اهڙي طرح برٽرنڊ رسل چيو آهي ته ڇنڊڇاڻ واري طريقي ٻن هزار سالن تائين انساني ذهن کي ترقي کان روڪي ڇڏيو هو.
جيڪڏهن مسلمان عالم ۽ مفسر پروڙڻ واري طريقي سان ڄاڻ حاصل ڪرڻ جي اهميت کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪن ها ته مسلم معاشري ۾ تحقيق جي نتيجن تي غور ڪرڻ واري طريقي (سائنس) جي روشني يورپ کان گھڻو پهريان پکڙجي وڃي ها. پر مسلم ذهن استخراجي واري طريقي کي پنهنجائي ورتو جيڪو قياس تي ٻڌل هو ۽ معاشري جي ظاهري حقيقت فڪر مطابقت کي ضروري قرار نه ڏنو هو. جيتوڻيڪ مڪي مان اڀرندڙ انقلاب جي نتيجي ۾ بغداد ۽ قرطبه جا عظيم الشان علمي ادارا وجود ۾ آيا جن مان شيخ الاشراق شهاب الدين سهروردي، ابن ماجه، ابن طفيل ۽ ابن رشد جهڙا فلسفي ۽ بو علي سينا جهڙا طبيب پيدا ٿيا. انهن سڀني ڳالهين جي باوجود علمي تحقيق استخراجي طريقي تي ئي قائم رهي.
سيرت طيبه تي ڪيترا ئي ڪتاب لکيا ويا آهن، جيڪي رڳو واقعن تي ٻڌل آهن. جن مان اها خبر نه پئجي سگھي ته اسلام ڪا معاشري جي طبقاتي نظام کي بدلائي توحيدي معاشرو قائم ڪرڻ واري انقلابي تحريڪ هئي. نه ئي وري اسلام جي انهيءَ انقلابي تحريڪ جي هر موڙ تي نازل ٿيڻ وارين قرآني آيتن جي خبر پئجي سگھي آهي، انهيءَ جو بنيادي سبب اهو آهي ته قرآن مجيد کي نزول جي ترتيب موجب مرتب نه ڪيو ويو هو ۽ انهيءَ ڪري ئي قرآن ۽ سيرت هڪ ٻئي کان الڳ الڳ ٿي ويا.
مون هن سيرت طيبه کي سهيڙڻ ۾ ٻنهي ڳالهين جو خيال رکيو آهي؛ يعني پروڙڻ واري طريقي سان ڄاڻ حاصل ڪرڻ جي اهميت ۽ انقلابي جدوجهد جي هر موڙ تي نازل ٿيڻ واري قرآني آيت جو. اهوئي سبب آهي جو هيءَ سيرت عام طرح لکي ويندڙ سيرتن کان الڳ حيثيت اختيار ڪري وئي آهي. سيرت جي آخر ۾، ترتيب نزول جي باري ۾ پروفيسر اجمل خان جي تحقيق جو وچوڙ به ڏنو اٿم ته جيئن علمي تحقيق کي سمجھڻ وارن ذهنن کي مطالعي ۾ آساني ٿئي.
اهڙيءَ طرح سيرت جي مطالعي سان هڪ پاسي ته سيرت ۽ قرآن جو پاڻ ۾ لاڳاپو قائم ڪرڻ ۾ مدد ملندي، ٻئي پاسي خود قرآن جي آيت وار تفسير ڪرڻ سان جيڪو ذهني مونجھارو پيدا ٿي پيو آهي، تنهن کان ڇوٽڪارو ماڻڻ ۾ مدد ملندي. ڇو ته ڊاڪٽر فضل الرحمان پنهنجي تصنيف “ميجر ٿيمز آف قرآن ” (Major Themes of Quran) ۾ ۽ جامعه مليه جي مولانا اسلم جيرا جيوري ٻڌايو آهي ته آيت وار قرآني تفسير نه رڳو زندگيءَ جي هر شعبي ۾ جامعيت سان پهچائي ٿو، پر ان سان ذهني سجاڳي پيدا ٿي پوي ٿي. قرآن پاڪ جي نزولي ترتيب سان تفسير نه لکڻ جي ڪري ئي اڄ تائين قرآن جي بنياد تي فرانس ۽ روس جهڙو انقلاب اچي نه سگھيو ۽ مسلم معاشرو هزارين تفسيرن ۽ سيرت تي لکيل ڪتابن جي باوجود به اڃاتائين زوال ڏانهن هلندو پيو وڃي. اميد آهي ته سيرت پاڪ تي هيءَ تصنيف مسلم ذهنن کي موجوده طبقاتي معاشري جي بدران توحيدي معاشرو قائم ڪرڻ ۾ مدد ڏيندي ۽ يورپ جي علمي تحقيق جو سبب يونان جي بدران مسلم ذهن کي سڏيندي ۽ ان کي ذهني پستي جي ڪُن مان نڪرڻ جو سبب بڻبي.
الطاف جاويد
2002-3-23
D/169 ماڊل ٽائون لاهور
انقلاب مکہ کی واپسی کب اور کیسے ہوگی؟
انقلاب مکہ کی واپسی کب اور کیسے ہوگی؟
کون سی وادی میں ہے کون سی منزل میں ہے
عشق بلا خیز کا قافلہء سخت جاں
دیکھ کا المنی شورش اصلاح دیں
جس نے نہ چھوڑے کہیں نقش کہن کے نشاں
حرف غلط بن گئی عصمت پیر کنشت
چشم فرانسیس بھی دیکھ چکی انقلاب
جس سے دگر گوں ہوا مغربیوں کا جہاں
ملت رومی نزاد کہنہ پرستی سے پیر
لذت تجدید سے وہ بھی ہوئی پھر جواں
روح مسلمان میں ہے آج وہی اضطراب
راز خدائی ہے یہ کہہ نہیں سکتی زباں
دیکھئے اس بحر کی تہ سے اچھلتا ہے کیا
گنبد نیلو فری رنگ بدلتا ہے کیا!
موت ہے وہ زندگی جس میں نہ ہو انقلاب
روح امم کی حیات کشمکش انقلاب
صورتِ شمشیر ہے دست قضا میں وہ قوم
کرتی ہے جو ہر زمان اپنے عمل کا حساب
نقش ہیں سب نا تمام خونِ جگر کے بغیر
نغمہ ہے سودائے خام خون جگر کے بغیر
(از علامہ اقبال ؓ)