تاريخي پس منظر
هر پاسي غلامن جون قطارون پنهنجي سردارن جي دولت ۽ عيش آرام جي لاءِ سخت محنت ۽ ڪشالو ڪندي نظر اينديون هيون. پوپ گريگوري جي حڪم سان بيماري ۾ دوا جي ذريعي علاج ڪرائڻ يا ڪنهن طبيب سان مشورو ڪرڻ، پنهنجي ساهه جو سانگو لاهڻ هو. ڇو ته هر مرض جو علاج ماکي، کير ۽ بپتسمي جو پاڻي سمجھيو ويندو هو. عيسائي حڪمرانن ۽ پادرين جي حڪم سان طب، فلسفي، نجوم ۽ رياضي جي تعليم منع ڪيل هئي. ڪاريگرن کي قتل ڪيو ويندو هو ۽ انهن طرفان پنهنجي فن تي لکيل ڪتابن کي ساڙيو ويندو هو. سڪندريه جو شاهي علمي مرڪز ۽ ڪتب خانو ساڙي رک جو ڍير ڪيو ويو. هائي پيشيا جيڪا هڪ وڏي علم ۽ ڪردار واري عورت هئي، تنهن کي به قتل ڪري ان جي جسم کي ڳڀا ڳڀا ڪيو ويو هو.
ايشيا ۾ ”ماني“ جي کل لهرائي وئي هئي. گوتم ٻڌ جو عوامي (پالي ٻوليءَ) فلسفو برهمن جي ٻولي (سنسڪرت) ۾ بدلايو ويو هو. مزدڪ جي اشتراڪي تحريڪ کي ختم ڪري ان جي پولڳن کي ڪُٺو ويو هو. بام مارگيون يا عوامي انقلابين، پيڪورس جي عياشي کي عام ڪري ڇڏيو هو. اهي عورت، گوشت ۽ شراب جو پوڄا ڪندا هئا. جادو، ڍارن ۽ ديوتائن جي پوڄا پرستي جي وهمن عقل جو لڏو پٽائي ڇڏيو هو.. فلسفو منظم سوچ ويچار جي عمل جي بدران، اجائي حجت بڻجي ويو هو. مذهب سياست جي هٿن ۾ عوام کي ڦرڻ ۽ انهن کي بدحالي تي قائم رکڻ جو هڪ هٿيار بڻجي چڪو هو. انهيءَ جو سبب اهو هو ته مذهبي اڳواڻن واڳ ڌڻين ۽ دولتمند طبقن سان پنهنجا مفاد ماڻڻ جي لاءِ ٻانهن ٻيلي ٿي پيا هئا. عوام کي ٻڌايو ويو هو ته الله تعالى ئي انهن جي نصيب ۾ غربت، جهالت، پسماندگي، محڪومي ۽ غيرمهذب زندگي لکي ڇڏي آهي. تنهن ڪري کين صبر ۽ شڪر سان، الله جي انهيءَ رضا تي راضي رهڻ گھرجي، جنهن جو اجر کين مرڻ کان پوءِ ملندو.
سائنس يا حقيقي علم کي ٺڳي ۽ دوکو سڏيو ويو. ڀوپاگري، جادو ۽ ديوتا پرستي انسان کي موت جي ڪنڌيءَ تي پهچائي ڇڏيو هو. سياست مذهب جي هٿيار سان انسانيت کي جنگ، بيماري، ڦرمار ۽ غلامي گھاون سان بيوس ڪري ڇڏيو هو. غلام پنهنجي انساني حيثيت ئي وڃائي چڪو هو. هو پنهنجي مالڪ جي ملڪيت بڻجي ويو هو، جنهن کي قتل ڪري سگھجي پيو، وڪرو ڪري سگھجي پيو ۽ ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ سان ان کان سخت پورهيو وٺي سگھجي پيو. ان کي فوج ۾ ڀرتي ڪري ٻين ملڪن ۽ زمينن تي قبضي جي لاءِ استعمال ڪري سگھجي پيو.
مذهبن جي ماڻهن الڳ الڳ ويڙهاڪ ٽولن جي شڪل اختيار ڪري ورتي هئي ۽ هر هڪ ٽولو پنهنجي پاڪ پوتر اڳواڻ جي تعليم کان پري ٿي ويو هو. اسلام کان اڳ عيسائيت ۽ ٻڌ ڌرم بين الاقوامي مذهب جي حيثيت رکندا هئا، پر ٻئي حقيقي معنى ۾ ميسارجي چڪا هئا.
عورت هر جاءِ تي خواريءَ ۾ ڦاٿل هئي. حضرت عيسىؑ کان پوءِ وينس جي ڪونسل فيصلو ڪيو ته عورت ۾ روح نه آهي، تنهن ڪري هزارين عورتن کي جادوگرياڻي سڏي جيئرو ساڙيو ويو. هندوستان ۾ کيس پنهنجي مڙس سان گڏ سڙڻ (ستي ٿيڻ) تي بيوس ڪيو ويو هو. گھڻن ئي مذهبن ۾ عورت رُنِجڻ کان پوءِ ٻي شادي نه ڪري سگھندي هئي ۽ نه ئي مرد جي ظلم کان ڇوٽڪارو ماڻڻ جي لاءِ طلاق وٺي سگھندي هئي.
مطلب ته پاڻ ڪريم ﷺ جن پنهنجي ٻالڪپڻ کان وٺي نڪاح تائين ۽ نڪاح کان مرڻ گھڙيءَ تائين، خوف ۽ بک ۾ ڦاٿل انسانيت جي هر طبقي ۽ قوم جي ماڻهن کي ڏٺو هو. ڪٿي ديوتائن ۽ اڻ ڏٺو قوتن جي خوف انسانن جا ڪنڌ پوڄارين ۽ ڀوپن جي ذريعي بتن، ڀوتن ۽ جنن جي اڳيان نوائي ڇڏيا هئا. ڪٿي مالدار يهودين قرض جي خوف ۾ انسانن کي ڦاسائي غلام بڻائي ڇڏيو هو. ڪٿي سامراجي فوجون، جيڪي عام طرح غلامن تي ٻڌل هونديون هيون، آزاد انسانن کي قتل ۽ غلاميءَ جي خوف ۾ ڦاسايون ويٺيون هيون ته ڪٿي جهالت ۽ اڻڄاڻائي، مريضن کي تعويذ ڪندڙن جي غلامي ۾ ڦاسائي رکيو هو. ڪٿي ڪوڙي انا ۽ وڏائي جي نالي تي شاعر پنهنجي بک کي قصيدن جي ذريعي مِٽائي رهيا هئا. هر جاءِ تي انسان بک ۽ بدحالي کان مجبور ٿي، ظالمن ۽ جابرن جي چاپلوسي ڪرڻ تي مجبور هو. ايتري تائين جو هو پنهنجي عزت وڪڻي ڪري پنهنجو پيٽ پاليندو هو. تنهن ڪري مذهب، سياست ۽ معاشرت جي ڪا به ڪنڊ ذهني خوف ۽ جسماني بک کان خالي نه هئي.
روم جي حملي کان پوءِ يونان جو علمي مرڪز تباهه ٿي چڪو هو. پنجين صدي عيسوي ۾ سڪندريه جي تمام ئي وڏي علمي مرڪز کي عيسائي راهبن ۽ پادرين ختم ڪري ڇڏيو هو. چين ۾ اندروني جنگين جي ڪري ڪنفيوشس ۽ لاوتز جو فلسفو ۽ تعليم پساهه پورا ڪري چڪا هئا. ايران ۾ جمشيد پور جو تعليمي مرڪز به ننڊ جي خمار ۾ هو. هندستان، جتي سانڪي فلسفو ٻڌ فلسفي جي صورت ۾ پيدا هو، اتي به تانترڪ مذهب پکڙي رهيو هو ۽ ماڻهن جادو منتر، قرباني ۽ عياشي کي صوفياڻي رنگ ۾ پيش ڪري، عقل کي ڏيهه نيڪالي ڏئي ڇڏي هئي. عام ماڻهن جي ٻولي يعني پالي ٻولي ختم ڪئي وئي هئي ۽ علم کي لڪائڻ جي لاءِ سنسڪرت يعني برهمڻي ٻولي جاري ڪئي وئي هئي. جيتوڻيڪ نالنده اها درسگاهه هئي جتي برهمڻن ۽ بت پرستن جي مذهبن جي، سنسڪرت ۾ تعليم ڏني ويندي هئي ۽ جتي فلسفي، طب ۽ رياضي جي تعليم به ڏني ويندي هئي. پر سڀئي ذات پات جي ٻنڌڻن ۽ مجاورن جي گھڙيل اصولن کان اڳتي وڌي نه سگھيا هئا. پراڻن خيالن جي پاسداري چوٽ چڙهيل هئي.
[b] حجاز جي خصوصيت: [/b]
دنيا جي مقابلي ۾ رڳو حجاز ئي هڪ اهڙو ٽڪرو هو، جتي دنيا جهان جي هر ملڪ جي فلسفي ۽ مذهب کي پناهه ملندي هئي. ٻئي ڪنهن به ملڪ ۾ مذهبي ۽ سياسي پناهگيرن جو ايڏو وڏو هجوم نه هو، جيترو عرب ۾ هو. انهيءَ جو سبب اِهو هو ته هتان جي آزادي پسند رهاڪن ڪنهن غير ملڪي فاتح کي ڪڏهن به هن پاسي اچڻ جو موقعو ئي نه ڏنو هو. مڪي ۾ هر مذهب جي واپاري کي مڪمل طرح مذهبي آزادي هئي. حج جي زماني ۾ ته عام امن جي ڪري، قتل ۽ خون خرابو به بنهه نه هوندو هو. انهيءَ ڪري هزارين سالن جي واپاري زندگي هتي هڪ عام رواداري پيدا ڪري ڇڏي هئي. هتي مشرڪ ۽ بت پرست، نصراني تثليث کي مڃڻ وارا توڙي نسطوري موحد به موجود هئا. يهودين به پنهنجي قبيلن جي مخصوص الٰه، الوهه يا يهودا جي پوڄا کي جاري ڪري ڇڏيو هو ۽ ٻن خدائن کي مڃڻ وارا مجوسي به هئا. مانوي به نيڪ ۽ بد ۽ سوجھري ۽ اوندهه جي فلسفي کي سمجھڻ جي ڪوشش ۾ لڳا پيا هئا. هتي عدم تشدد (اهنسا) جي تصور کي ايتري ته هٿي ڏني وئي هئي، جو حج جي زماني ۾ قتل ڪرڻ ته پري جي ڳالهه هئي، پر ڪنهن ٻوٽي يا گندگاهه جي پن کي پٽڻ به منع ٿي ويو هو ۽ ان کي گناهه سمجھيو ويندو هو. سڀئي ماڻهو پراڻين ريتن رسمن ۽ شرافت جي رواج ۾ هلندڙ اصولن جا سختي سان پابند هئا. پنهنجي عزت جي لاءِ سر جو سانگو لاهڻ بلڪل آسان هو. سخاوت، جوابازي، شراب خوري ۽ بدلي يا قصاص تي فخر ڪندا هئا. غلام کي انسانيت کان ٻاهر سمجھندا هئا، پر انهن کي رکڻ ۽ غلام بنائڻ کي خراب نه سمجھندا هئا. ڇوڪرين کي جيئرو پوري ڇڏيندا هئا ته جيئن غربت جي ڪري ان کي غلاميءَ واري زندگي ڪاٽڻي نه پوي.
[b] حق جا ڳولائو: [/b]
هر ملڪ ۽ هر دؤر ۾، ڪنهن نه ڪنهن ڪنڊ ۾ حق جي ڳولا رکڻ وارن جو هڪ ٽولو ضرور هوندو آهي. پوکي راهي واري زماني کان وٺي جڏهن معاشرو ٻن هڪجهڙن طبقن، يعني مالڪ ۽ غلام ۾ بدلجي ويو، ائين ئي پيداواري وسيلن تي قابض طبقي پنهنجي دولت ۽ اقتدار جي زور تي، وسيلن کان محروم طبقن يعني غلام ۽ پوئتي پيل عوام تي، پنهنجي دولت ۽ اقتدار ۾ واڌاري جي لاءِ وڏا ظلم شروع ڪري ڇڏيا. انهيءَ ظالماڻي ريت کي ختم ڪرڻ لاءِ پيغمبرن جي موڪلڻ جو سلسلو شروع ٿيو. انهن جي اڳواڻي ۾ مجبور ۽ غلام بڻايل انسانن ڏاڍ ۽ ظلم، اڻ ڄاڻائي ۽ غلامي ۽ بک ۽ بدحالي جي خاتمي ۽ علم ۽ تهذيب کي ترقي وٺائڻ لاءِ ڏاڍن طبقن جي خلاف جدوجهد شروع ڪئي. پر هر دفعي، اڳتي هلي، انهن جي فڪر ۽ عمل کي ميساريو ويو. رومي ڪليسا ۽ شهنشاهيت جي حڪم سان عقل کي استعمال ڪرڻ منع هو. هندستان ۾ ڪاليداس، امر سنگھا ۽ دهن ونتري جا نالا سامهون اچن ٿا. ڇهين صدي عيسوي ۾ آريه ڀٽ، راهمي هير ۽ برهم گپت جا نالا اچي وڃن ٿا جي نجوم ۽ رياضيءَ جا ماهر هئا. ايتري تائين جو راجا هرش پنهنجو پاڻ به شيو جي پوڄا ڇڏي ڪري ٻڌ ڌرم اختيار ڪري ورتو هو. هندن جي وڏ گھراڻي ذاتين ۾ ڪي چڱا ماڻهو پيدا ٿيا هئا. هر مذهب ۾ اهڙا عقليت پسند، پراڻين ريتن رسمن کي ٽوڙيندڙ ۽ عوامي مفادن جي حق ۾ ڳالهه ڪرڻ وارا ماڻهو پيدا ٿيندا رهيا آهن، جن مذهبي اڳواڻن ۽ واڳ ڌڻين ۽ آسودن جو مقابلو ڪندي پنهنجي سر اگھائي ڇڏيا.
[b] مڪو: [/b]
عرب، خاص ڪري مڪو سڀني قومن جو واپاري مرڪز هو. اوڀر ۽ اولهه، روم ۽ شام، هند ۽ ايران جا واپاري هتي اچي گڏ ٿيندا هئا. ڪي سمجھه ڀريا ماڻهو عوام جي مشرڪاڻي وهم پرستي جي ڪري مايوس ٿي چڪا هئا. ستين صدي عيسوي ۾ ڪيترائي اهڙا نالا ملن ٿا، جن بت پرستي کي ڇڏي ڏنو هو. بتن جي نالن تي جيڪي سکان باسبيون هيون ۽ قربانيون ٿينديون هيون تن کي اهي حرام سمجھندا هئا. ڇوڪرين کي ماري ڇڏڻ کي پاپ سمجھندا هئا ۽ قديم سادگي ۽ ايمانداري، جيڪا انسان جو فطري گڻ هو ۽ جنهن کي حضرت ابراهيم ؑ جي وقت ۾ خدا ترس ماڻهن جاري ڪيو هو، تنهنجي ڳولا ۾ هئا ۽ ان کي جيارڻ گھرن پيا. انهن مان زيد بن عمر به هڪ هو جيڪو بت پرستي کي ڇڏي چڪو هو. ورقه بن نوفل عيسائي ٿي ويو هو ۽ انجيل جو عربي ترجمو ڪري رهيو هو. عبيد الله بن جحش رسول الله ﷺ کان عربي ڪلام ٻڌو ته هو مسلمان ٿي ڪري حبشه ڏانهن لڏي ويو. عمر بن عثمان بن الحويرث قيصر روم وٽ هليو ويو ۽ عيسائي ٿي ويو. مطلب ته اهڙا ڪيترائي حق جا ڳولائو هئا جيڪي شرڪ وارين رسمن کي ڇڏي حق واري دڳ جي ڳولا ۾ هئا. ائين پوءِ اهڙي ماحول ۾ پاڻ ﷺ جن خدائي آواز ٻڌو ۽ پوري اعتماد ۽ يقين سان، جيڪو کين ورثي ۾ مليو هو، انسانيت جي سڌاري جو ڪم شروع ڪري ڇڏيو.
تفصيلي تاريخي پس منظر جيڪو چئن حصن تي مشتمل آهي، سو پروفيسر اجمل خان صاحب پاڻ شايع ڪرايو هو. هاڻي وڏي ڪوشش کان پوءِ پاڪستان ۾ ان کي شايع ڪيو ويو آهي. مون رڳو تمام ئي ٿورڙن لفظن ۾ انهيءَ دؤر جي باري ۾ معلومات لکي آهي. انهيءَ مختصر پس منظر کي جيڪڏهن وري وري پڙهيو وڃي ته قرآن کي سمجھڻ ۾ وڏي مدد ملي سگھي ٿي ۽ قرآن سمجھڻ جي باري ۾ ڪجھه مفسرن آيت وار تفسير جي ذريعي جيڪو نظرياتي مونجھارو پيدا ڪري ڇڏيو آهي، سو تقريباً ختم ٿي وڃي ٿو. ڇوته هيءُ پس منظر ٻڌائي ٿو ته اسلام جي ظاهر ٿيڻ جو مقصد نه ته ٻين مذهبن کي ختم ڪري پنهنجي حڪومت قائم ڪرڻ گھري پيو، ۽ نه ئي رڳو نماز ۽ حج جهڙين ظاهري عبادتن جي ادائگي تي ڇوٽڪاري جو دارومدار رکڻ سيکاري ٿو. ان جي بدران اهو معاشري جي طبقاتي طريقي کي بدلائي توحيدي نظريي جي بنياد تي توحيدي يا غير طبقاتي معاشرو قائم ڪرڻ گھري ٿو. هي معاشرو اهڙن ماڻهن جي تخليق جي ضمانت بڻجي ٿو، جيڪي هڪ پاسي پنهنجي جنس ڄاين يعني انسانذات جي لاءِ رحمت، محبت ۽ صنعت گري جا جذبا رکندو هوندو ته ٻئي پاسي هو عبادت جي گھڻائي سان پنهنجي فطرت جي نوراني سگھه (Divine Energy) جي واڌويجھه جو احساس رکندو هوندو. رڳو ظاهري عبادتن جي ادائگي کي ڇوٽڪاري جو ذريعو بنائڻ، اسلام ۽ ان جي تعليم کي ميسارڻ جي برابر آهي.
ڪجھه مفسرن سڀ کان وڏي غلطي اها ئي ڪئي آهي ته اسلام ۽ قرآن جي تاريخي پس منظر کي معاشرتي حالتن کان بلڪل الڳ ڪري ڇڏيو ۽ قرآن کي نبي ڪريم ﷺ جي سيرت پاڪ، يعني سندن انقلابي جدوجهد ۽ ان جدوجهد جي مختلف سماجي حالتن کان الڳ ڪري، پنهنجي ماحول ۾ مطالعو شروع ڪري ڇڏيو. پروفيسر اجمل خان نزولي ترتيب جي تحقيق جي ذريعي قرآن جو رشتو ٻيهر رسول الله ﷺ جي انقلابي جدوجهد ۽ ان جي مختلف دؤرن سان ڳنڍي ڇڏيو آهي. انهن مفسرن قرآن حڪيم جي انقلابي مطلبن تي پنهنجي ذاتي فڪر جا جيڪي ٿُلها پردا چاڙهي ڇڏيا آهن، ان جي ڪري اسلام، جيڪو بک، جهالت، فحاشي، غلامي ۽ مذهبي گروهه بندي کي ختم ڪري توحيدي يا غير طبقاتي معاشرو ۽ وحدت انسانيت، اڃا به آدم جي خلاف قائم ڪرڻ جي لاءِ آيو هو، سو هڪ عالمگير انقلابي تحريڪ جي بدران، هڪ روايت پسند مذهب بڻجي ويو آهي. ان کان سواءِ مسلم امت ۾ به مذهبي پيشوائيت جو ادارو قائم ٿي ويو آهي. اهي ٻئي پردا انهيءَ تحقيق سان ختم ٿي ويا آهن. قرآن جو زندگيءَ سان لاڳاپو، جيڪو ڪٽجي چڪو هو، سو ٻيهر بحال ٿي ويو آهي. هاڻي اهو لازمي ٿي ويو آهي ته قرآن جي تفسير جي لاءِ سيرت پاڪ جا اهي انقلابي مرحلا، جن ۾ قرآن نازل ٿيندو رهيو ۽ ان سان گڏ انساني تهذيب ۽ دنيا جي مذهبن جي تاريخ جو گھرو مطالعو ڪيو وڃي، ته جيئن خبر پئجي سگھي ته نبوت جي اداري جي شروعات ڪڏهن ۽ ڇو ٿي؟ ۽ تاريخ ۾ انهيءَ جا ڪهڙا نتيجا نڪتا؟ ۽ دنيا جي مذهبن جي مقدس ڪتابن ۾ ملندڙ هڪجهڙي تعيلم ڪهڙي آهي؟ ايندڙ صفحن ۾ قرآن جو جيڪو مطالعو پيش ڪيو ويندو، تنهن ۾ اهو ئي مقصد رکيل هوندو.