اسلامي انقلاب جي ڇهين منزل
بدر تائين مدني دؤر
]12 ربيع الاول 1هه (جون 622ع) کان رجب 2 هه (آڪٽوبر 623ع)[
هن دؤر جون تمام ئي اهم خاصيتون هي آهن:
• انقلابي جماعت جي جوڙجڪ
• ڪتابي آمريت جو قيام
• توحيدي معاشري جي قيام لاءِ جاکوڙ جي شروعات
اِنَّآ اَنْزَلْنَا التَّوْرٰىۃَ فِيْہَا ہُدًى وَّنُوْرٌ۰ۚ يَحْكُمُ بِہَا النَّبِيُّوْنَ الَّذِيْنَ اَسْلَمُوْا
”تورات خدائي قانون آهي، جنهن ۾ هدايت جو نور يعني سوجهرو آهي ۽ الله کي مڃڻ وارا نبي انهيءَ مطابق ئي فيصلو ڪندا آهن“.
لَا يُشَبعُ الۡمُؤمِنُ دُونَ جارِهٖ
”ايمان واري جي لاءِ اها ڳالهه اڻ ٿيڻي آهي ته هو پاڻ کائي پر سندن پاڙيسري بکارو هجي.“
رسول الله ﷺ جن قبا ۾:
هجرت نبوي جي وقت مصر تائين ساساني (ايراني) حڪومت ڇانيل هئي. هجرت کان ٻه سال پهريان يعني 620ع ۾ عربن جي هڪ نئي آبادي باختر ۾ قائم ٿي چڪي هئي. جيڪي عرب قبيلا ساساني سلطنت جي ويجھو هئا، انهن جي دوستي فارس وارن (ايرانين) سان ٿي چڪي هئي ۽ شام جي عربن جا لاڳاپا رومي سامراج سان هئا.
رومي شهنشاهيت جا ٻه حصا ٿي ويا هئا، روم ۾ لاطيني ٻولي ڳالهائڻ وارن جي حڪمراني هئي ۽ اوڀارين ڪليسا جي ٻولي به لاطيني هئي، پر ان جو مرڪز قسطنطينه هو جيڪو يوناني ڳالهائڻ لڳو هو ۽ اوڀر جي خيالن جو اثر وٺي رهيو هو. اصل ۾ اوڀر ۽ اولهه جي اها ڇڪتاڻ رومي ۽ يوناني ڪليسا جي ڇڪتاڻ هئي جيڪي اڄ به ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ جاري آهي.
مشرقي رومي سامراج ۽ ساساني (ايراني) سامراج جي پنهنجو پاڻ ۾ جنگين، شام، مصر ۽ ايشيا ڪوچڪ (ترڪي) کي تباهه ڪري ڇڏيو هو. ٻئي قومون عيسائيت ۽ مجوسيت جي نالي تي خون خرابي، غلامي، ڦرمار ۽ بدامني کي عروج تي پهچائي چڪيون هيون. ڪيترائي واپاري رستا بند ٿي چڪا هئا. مذهبي تعصب ۽ مذهبي قيد انساني عقل کي به غلام ۽ مجبور ڪري ڇڏيو هو. پادرين ۽ دستورين (عيسائي ۽ ايراني مذهبي پيشوائن) جي ڏنل فيصلي يا راءِ جي مخالفت ڪرڻ جو مطلب موت کي سڏڻ جي برابر هو.
انهن عالمي حالتن ۾ هجرت جو واقعو پيش آيو. رسول الله ﷺ جن 622ع ۾ مديني پهتا. غار ثور کان ٻن ڏاچين تي ٻڌل اهو قافلو رات جي وقت پنڌ پيو ۽ اٺن ڏينهن ۾ خميس جي ڏينهن 8 ربيع الاول 13 نبوي مطابق 25 جون 622ع تي قبا پهتو. هاڻي مڪو مسلمانن جي لاءِ امن واري جاءِ نه رهيو هو ڇو جو اتي اظهار جي آزاديءَ جي کوٽ هئي. ساهه بچائڻ لاءِ ڪوبه ضامن نه هو. ايتري تئين جو مطعم بن عدي، جنهن پاڻ ڪريم ﷺ کي پناهه ڏني هئي، ان جو پٽ به پاڻ ڪريمﷺ جي قتل واري صلاح ۾ شامل هو.
رستي ۾ سراقه ڏسي ورتو ۽ پيڇو ڪيو، پر هر دفعي سندس گھوڙو ٿاٻا کائيندو رهيو؛ آخر هن معافي گھري. حضرت ابوبڪرؒ جي غلام عامر بن فهيره ڪنهن شيءِ تي امان جو نشان هڻي ڏنو. رستي ۾ ام سعيد جي ڇَني ۾ ٻڪري جو کير پيتائون. ٻي جاءِ تي بريده اسلمي کين ڦرڻ گھريو، پر پاڻ ڪريم ﷺ سان ڳالهه ٻولهه ڪرڻ کان پوءِ مسلمان ٿي ويو ۽ ساٿ ۾ رَلجي پيو. اڳتي رستي ۾ شام جي واپار کان موٽندي زبير بن عوم مليو ۽ ڪجهه اڇا ڪپڙا حضرت ابوبڪرؒ کي سوکڙي ڏئي مڪي روانو ٿي ويو.
قبا مديني کان ٻاهر هڪڙو ڳوٺڙو هو. مهاجر ۽ مديني جا مسلمان هتي ئي هڪ دڙي تي ويهي، ٻيپهري تائين رسول الله ﷺ جي اوسئيڙي ۾ هوندا هئا. آخرڪار اهو قافلو قبا پهچي ويو. حضرت ابوبڪرؒ رسول الله ﷺ جي مٿان چادر جي ڇانو ڪري بيٺو هو ته جيئن ماڻهن کين سڃاڻي سگھن. قبا پهچي ڪري پاڻ بني عمرو قبيلي وارن وٽ ترسيا. ٻئي ڏينهن تي حضرت علي ؒ جن مڪي وارن کي انهن جو امانتون حوالي ڪري مديني پهچي ويا. انهيءَ جاءِ تي پاڻ ﷺ جن پهرين مسجد تعمير ڪئي. اها مسجد ڪلثوم بن هدم جي زمين ۾ جوڙي وئي. قبا کان جڏهن پاڻ يثرب ويا ته گھڻو پوءِ منافقن به هڪ مسجد جوڙي هئي، جنهن کي مسجد ضرار ڪوٺيو وڃي ٿو. انهيءَ ۾ مسلمانن ۾ نفاق پيدا ٿيڻ جو خطرو هو، انهيءَ ڪري 9 هه ۾ قرآن ڪريم اهو حڪم ڏنو ته پهرين مسجد جو بنياد تقوى تي آهي ۽ ٻي مسجد ضرار جو بنياد نفاق تي آهي. تنهن ڪري انهيءَ مسجد کي ڊاٿو ويو ۽ جماعت ۾ ٻڌي قائم رهي.
اوس ۽ خزرج جو ميلاپ:
عرب جا اهي رهاڪو جيڪي يمن مان اچي هتي آباد ٿيا هئا سي ٻن ماڻهن اوس ۽ خزرج جي اولاد مان هئا. ان سان گڏوگڏ مديني ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ فلسطين جا ڇڙوڇڙ ٿي ويل يهودي به اتي ئي آباد هئا. انهن اتان جي واپار تي قبضو ڪري رکيو هو ۽ پنهنجي بچاءَ جي لاءِ مضبوط ڪوٽ ٺاهي ڇڏيا هئا. جڏهن يهودين جي شرارتن جو عربن جواب ڏنو ۽ شام جي عربن جي مدد سان انهن کي قتل ڪرڻ شروع ڪيو ته انهن يهودين هڪڙي ٻي کيڏ کيڏي ۽ اوس ۽ خزرج قبيلن کي پاڻ ۾ ويڙهائي انهن کي هڪٻئي جو دشمن ڪري ڇڏيو ۽ اهڙيءَ طرح پنهنجو بچاءُ ڪندا رهيا.
اوس ۽ خزرج جي آخري ويڙهه جنهن کي حرب بعاث به چيو ويندو هو، هڪ سؤ سالن تائين هلندي رهي. پنهنجو پاڻ ۾ انهن جنگين کين بنهه هيڻو ڪري ڇڏيو هو. اوس وارن يهودين سان اتحاد ڪرڻ گھريو پر خزرج وارن يهودين کي ڌمڪائي اهو اتحاد ٿيڻ نه ڏنو. قريش سان به ڳالهه نه ٺهي سگھي. آخر رسول الله ﷺ جي ڪوششن سان ٻنهي قبيلن ۾ ٺاهه ٿي ويو ۽ اهو هڪ ٿي ويا. قبا پهچڻ جي هڪ هفتي اندر پاڻ ﷺ جن ٻنهي قبيلن ۾ دوستيءَ جو معاهدو ڪرائي ڇڏيو ۽ جيڪو خون خزرج وارن جي ذمي هو سو اوس وارن معاف ڪري ڇڏيو. يثرب جي فتح جي سلسلي ۾ اها اسلام جي پهرين سوڀ هئي.
مديني جي فتح:
شروع ۾ جيڪا عربن تاريخ لکي، انهيءَ جي خاص ڳالهه اها هئي ته انهن عربي واقعن کي گڏ ڪيو ۽ وچ ۾ قرآن ۽ عربي ڪلام جي تفسير ۽ تشريح ۽ غير متعلق واقعا به ملائي ڇڏيا. انهيءَ جو نتيجو اهو نڪتو جو پوءِ اچڻ وارا محقق عرب راوين جي ذهني ۽ معاشرتي پسمنظر کي سامهون نه رکي سگھيا ۽ سڄو معاملو بگڙي ويو. سيرت ۽ مغازي لکندڙن 8 هه ۾ پرامن طريقي سان مڪي اندر داخل ٿيڻ کي ”مڪي جي فتح“ ڪري لکيو آهي، جنهن جو مطلب اهو ورتو ويو ته رسول الله ﷺ جن مڪي کي تلوار جي زور تي فتح ڪيو؛ جڏهن ته اها ڳالهه سراسر غلط آهي.
يثرب کي به پاڻ ڪريمن فتح ڪيو، پر انهيءَ کي ”مديني جي فتح“ جو نالو نه ڏنو ويو. انهيءَ ڪري ڪنهن جو به انهيءَ پاسي خيال نٿو وڃي ته اُتي به ته مڪي وانگر پر امن طريقي سان داخلا ٿي هئي. حقيقت ۾ مديني جي فتح اهڙي ته شاندار ۽ پرامن فتح هئي، جنهن جو مثال تاريخي دنيا ۾ ڪٿي به نٿو ملي.
قبا ۾ ڪجھه ڏينهن ٽڪڻ کان پوءِ پاڻ ڪريم ﷺ مديني وارن جي ڪوٺ قبولي ورتي ۽ جمعي جي ڏينهن قصواء ڏاچيءَ تي چڙهي يثرب ڏانهن روانو ٿيا. پاڻﷺ جي داخل ٿيڻ کان پوءِ يثرب جو نالو ”مدينة النبي“ مشهور ٿي ويو. رستي ۾ مختلف ڳوٺن جا ماڻهو هٿيار سجائي آڌرڀاء جي لاءِ اڳتي وڌي راهه تڪي رهيا هئا. مردن کان به وڌيڪ زائفان خوش ٿي ڏسڻ ۾ آيون. نينگريون مرحبا جا گيت ڳائي رهيون هيون، هر پاسي کان ”ڀلي آيا جيءُ آيا، اي الله جا رسول اوهان جي لاءِ عزت، حفاظت ۽ سهولت موجود آهي“ جي جھونگار لڳي پئي هئي.
هلم يا رسول الله ﷺ العزّ والمنعة والثورة
”پاڻ آڌر ڀاءُ ڪرڻ وارن کي دعائون ڏيندي فرمائن پيا ته ڏاچيءَ کي ڇڏي ڏيو ته هلندي هلي.“
رستي ۾ ڏاچي بنو سالم جي پاڙي ۾ هلي بيهي رهي، پاڻ فرمايائون ته هتي ٽڪي نه پئبو، رڳو جمعي جي نماز پڙهبي. نماز کان پهريان پاڻ خطبو ڏنائون جنهن جي اهميت اها آهي ته اهو مڪي دؤر جي تعليم جو تت هو.
پهرين جمعي جو خطبو:
1. سڀ ساراهه الله تعالى جي لاءِ آهي جنهن کان مدد، معافي ۽ هدايت گھران ٿو ۽ جيڪي ماڻهو انهيءَ کي نٿا مڃين (ان جي حڪمن جو انڪار ڪن ٿا) ۽ ٻين کان مدد ۽ هدايت گھرن ٿا، سي سڀئي اونداهيءَ ۾ آهن. مان اهڙي ڪفر جو دشمن آهيان. ٻين جي اڳيان ڪنڌ نوائڻ انسانيت جي توهين آهي. الله تعالى ئي سڀني جو بادشاهه آهي، ڪنهن به ٻانهي جو ان جي مٿان ڪو روز بار نه آهي، هو سڀني جو حاڪم آهي ۽ ڪنهن جو به محڪوم نه آهي.
2. مان به انهيءَ ئي مالڪ حقيقي جو هڪڙو ٻانهو آهيان ۽ انهيءَ جو هيءُ نياپو توهان کي به ٻڌايان ٿو ته انهيءَ کانسواءِ ٻيو ڪنهن جي به فرمانبرداري نه ڪريو ۽ نه ئي غير الله کان مدد گھرو.
3. موت کان پوءِ واري حياتي پڪ سان آهي. انهيءَ تي ايمان رکندڙ انسان ئي پرهيزگار آهي. انهيءَ جو اندر اجري پوي ٿو ۽ هو برائين کان بچي وڃي ٿو. ان جون ڪوتاهيون معاف ڪيون وينديون آهن ۽ ان جي نيڪ ڪمن جو اجر وڌايو ويندو آهي.
4. ٻانهو هجڻ جي حيثيت ۾ انسان جي عزت ۾ ڪابه گھٽتائي نٿي اچي. ڪوبه خاص فرقو جهڙوڪه يهودي، موبد، برهمڻ وغيره الله تعالى جي پسنديده قوم نه آهي. باقي ايترو ضرور آهي ته جيڪي ماڻهو پنهنجي جاکوڙ سان الله تعالى جي ٻڌايل واٽ وٺي هلن ٿا انهن کي الله تعالى پسند ڪري انسانيت جي هدايت ۽ رهنمائيءَ جي لاءِ چونڊي وٺندو آهي. اهڙن ئي ماڻهن کي الله تعالى پنهنجا فرمانبردار ٻانها سڏي ٿو.
5. تاريخ مان سبق پرايو ۽ عقل کان ڪم وٺو. ياد رکو ته انڌي تقليد جي ڪري اڳوڻيون قومون تباهه ٿي ويون آهن. الله تعالى جي فرمانبرداري اها ئي آهي ته سچائيءَ سان اسلام جي سڌي ۽ سنئين واٽ تي هلو. ڄاڻي ٻجھي انهيءَ کان پاسيرو ٿي وڃڻ اونداهيءَ (ڪفر) ۾ گم ٿي وڃڻ جي برابر آهي. الله تعالى ئي سڀني معبودن کان وڌيڪ عبادت جي لائق ۽ اسان جي قوت ۽ عمل جو سرچشمو آهي.
(اختصار سان تاريخ الامم، طبري)
خطبي جو سمورو متن هن طرح آهي:
”سڀ ساراهه الله تعالى جي لاءِ ئي آهي. مان ان جي ئي واکاڻ ڪريان ٿو. انهيءَ کان ئي مدد گھران ٿو، ان کان ئي معافي گھران ٿو، انهيءَ کان ئي هدايت جي لاءِ سوال ڪريان ٿو ۽ انهيءَ تي ئي ايمان آڻيان ٿو. ان جو ڪنهن به طرح انڪار نٿو ڪريان ۽ ان جي انڪاري جو هر طرح سان مخالف آهيان. مان شاهدي ڏيان ٿو ته الله تعالى کان سواءِ ٻيو ڪوبه معبود نه آهي. رڳو اهو ئي هڪڙو خدا آهي، انهيءَ جو ڪوبه ڀاڱي ڀائيوار نه آهي. محمد ﷺ ان جو خاص ٻانهو ۽ رسول آهي، جنهن کي الله تعالى هدايت، نور ۽ سراسر نصيحت ڪري انهيءَ حالت ۾ موڪليو جو هن وقت تائين پيغمبرن جي آئي کي وڏي عرصو گذري چڪو هو. علم گھٽجي ويو هو ۽ گمراهي عام ٿي وئي هئي. جهالت جي اونداهي کي وڏو عرصو ٿي چڪو هو. قيامت ۽ آخرت جو زمانو ويجھو اچي ٿيو هو. سو جنهن الله ۽ ان جي رسول جي فرمانبرداري ڪئي، سو هدايت وارو ٿيو ۽ جنهن ٻنهي جي نافرماني ڪئي سو سڌي راهه کان ڀٽڪي ويو ۽ سخت گمراهيءَ ۾ ڦاسي پيو.
مان توهان کي زهد ۽ تقوى اختيار ڪرڻ جي نصيحت ڪريان ٿو، جو هڪ مسلمان پنهنجي ٻئي مسلمان ڀاءُ کي انهيءَ کان وڌيڪ ڀلي نصيحت نٿو ڪري سگھي. انهيءَ کان پوءِ وارو درجو اهو آهي ته هڪ ڀاءُ پنهنجي ٻئي مسلمان ڀاءُ کي آخرت جي لاءِ تياري جي ترغيب ڏئي ۽ ان کي پرهيزگاري جي لاءِ هدايت ڪري. سو الله تعالى جنهن ڳالهه کان توهان کي بچڻ جو حڪم ڏنو آهي، انهيءَ کان پاڻ بچايو. انهيءَ کان وڌيڪ ڀلي ٻي ڪا نصيحت نه آهي ۽ نه ئي انهيءَ کان وڌيڪ اهميت وارو ڪو فڪر آهي. حقيقي پرهيزگاري انهيءَ جي آهي جيڪو پنهنجي دل ۾ پنهنجي پالڻهار جو خوف ۽ آخرت جي ڳالهين جي سچي هجڻ جو جذبو رکندي پنهنجي عملن کي بهتر ڪري. ۽ جيڪو ماڻهو پنهنجي ۽ پنهنجي پالڻهار جي وچ ۾ لاڳاپي کي ظاهري ۽ باطني طرح صحيح رکندو ۽ انهي جو مقصد رڳو الله تعالى جو راضپو حاصل ڪرڻ هوندو ته ان جو اهو عمل دنيا ۾ انهيءَ جي ناماچاري ۽ مرڻ کان پوءِ ان لاءِ آخرت جو توشو هوندو. جنهن ڏينهن انسان پنهنجن چڱن عملن جو ضرورتمند هوندو ۽ باقي ٻيو جيڪو ڪجهه به هوندو انهيءَ جي لاءِ هو سَڌَ ڪندو ته جيڪر هن جي ۽ سندس عمل جي وچ ۾ ڪا وڏي عرصي جيتري وٿي اچي وڃي. الله تعالى توهان کي پنهنجي عذاب کان به ڊيڄاريندو آهي، ان سان گڏوگڏ هو پنهنجي ٻانهن تي ٻاجھه ڪندڙ پڻ آهي. الله تعالى پنهنجي ڳالهه ۾ سچو ۽ پنهنجي واعدي کي نڀائيندڙ آهي. ائين ئي ارشاد ٿئي ٿو ته:
مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَمَآ اَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيْدِ۲۹ۧ
”منهنجي سامهون ڪنهن به ڳالهه ۾ تبديلي يا ڦيرگھير نه ٿي سگھندي ۽ مان پنهنجي ٻانهن تي ظلم نه ڪندو آهيان“.
سو اي ماڻهؤ! پنهنجي دنياوي توڙي آخرت وارين سڀني ڳالهين جي معاملي ۾، پوءِ اهي توڙي لڪيل هجن يا ظاهر ظهور، الله تعالى کان ڊڄو. ڇو ته جيڪو ماڻهو الله تعالى کان ڊڄندو آهي ته الله تعالى انهيءَ جي بڇڙائين جو ڪفارو ڪري ڇڏيندو آهي ۽ ان جي نيڪ عملن جي اجر ۾ واڌارو ڪري ڇڏيندو آهي. جيڪو الله تعالى کان ڊڄندو آهي سو عظيم الشان ڪاميابي تي پهچندو آهي. الله تعالى جو خوف انسان کي الله تعالى جي ڏمر ۽ ناراضپي کان حفاظت ۾ رکندو آهي. الله تعالى جو خوف پرهيزگارن جي مُنهنِ کي اڇو اجرو ۽ نوراني رکندو ۽ انهن جي پالڻهار کي راضي رکندو ۽ انهن جي مرتبن کي مٿانهون ڪندو آهي. اي ماڻهؤ! پنهنجو پنهنجو ڀاڱو وٺي وڃو ۽ الله جي معاملي ۾ زيادتي کان ڪم نه وٺو. الله تعالى توهان کي پنهنجي ڪتاب جي تعليم ڏني ۽ توهان جي ڇوٽڪاري جي لاءِ هڪڙو طريقو مقرر ڪري ڇڏيو ته جيئن هو سندس تصديق ڪندڙن ۽ سندس انڪار ڪندڙن کي ڄاڻي وٺي. سو جئين الله تعالى توهان تي ڀلائي ڪئي آهي تيئن توهان به ڀلائيءَ واري واٽ وٺو ۽ الله تعالى جي دشمنن سان دشمني رکو. انهيءَ جي واٽ ۾ جهاد جو حق چڱيءَ طرح سان ادا ڪريو. انهيءَ ئي توهان کي اسلام جي لاءِ چونڊيو آهي ۽ توهان جو نالو مسلمان رکيو آهي. انهيءَ لاءِ ته جيئن جنهن کي تباهه ڪري تنهن کي پڪي حجت سان تباهه ڪري ۽ انهن مان جنهن کي سلامت رکي تنهن کي پڪي حجت سان سلامت رکي. الله تعالى کانسواءِ دنيا ۾ ٻي ڪابه طاقت نه آهي. سو توهان الله تعالى کي گھڻو ياد ڪندا ڪريو ۽ آخرت واري زندگيءَ جي لاءِ نيڪ عمل ڪندا رهو. ڇو ته جنهن به پنهنجي ۽ الله تعالى جي وچ ۾ معاملن کي صحيح رکيو ته الله تعالى ان جي ۽ ماڻهن جي وچ ۾ ٿيندڙ معاملن جي لاءِ ڪافي ٿي ويندو، ڇو ته الله تعالى ئي ماڻهن تي حڪم هلائيندو آهي، نه ڪه ماڻهو ان تي حڪم هلائيندا آهن، ۽ الله تعالى ئي ماڻهن جي معاملن جو مالڪ ۽ مختار آهي، جڏهن ته ماڻهو ان جي معاملن ۾ اختيار نٿا رکن. الله تعالى سڀ کان وڏو آهي ۽ ڪائنات ۾ ڪابه طاقت الله تعالى کانسواءِ نه آهي“.
هيءَ ڳالهه ياد رکڻ جهڙي آهي ته هن سڄي خطبي ۾ مڪي وارن جي پاڻ ڪريم ﷺ سان ساڙ ۽ حسد، ڪفر تي آڪڙجي بيهڻ، مسلمانن کي اذيتون ڏيڻ ۽ پاڻ ڪريم ﷺ جي مارڻ جي لاءِ ڪيل ڪوششن جو ٿورڙو به ذڪر نه فرمايو. ان جي بدران پاڻ پنهنجي خطبي کي رڳو مسلمانن کي پرهيزگاري جي ترغيب ڏيڻ ۽ انهن کي الله تعالى جي ياد ڏيارڻ تائين محدود رکيو. حق ۽ صداقت جي بيان ۾ سندن اهو طرز عمل تمام ئي ادب ۽ سلڇڻائپ ۽ بردباري ۽ درگذر جو بهترين نمونو آهي. جيڪڏهن پاڻ ڪريم ﷺ جي جاءِ تي ٻيو ڪو هجي ها ته اهو ماڻهن ۾ ڪاوڙ ۽ جوش اڀاري ها ۽ انهيءَ موقعي تي ڪافرن جا عيب بيان ڪري ها، ڇو ته انهن ئي پاڻ ﷺ کي ايذاءَ ڏنا، مٿن ظلم ڪيا ۽ کين پنهنجي پياري وطن مان ڪڍيو. اهي ماڻهو سندن خدائي پيغام کي ان جي ٻانهن تائين پهچائڻ واري واٽ ۾ رڪاوٽ بڻجي پيا. الله تعالى سندن شان ۾ هي جو فرمايو ته بلڪل صحيح فرمايو:
وَاِنَّكَ لَعَلٰى خُلُقٍ عَظِيْمٍ۴
”اي محمد بِيشڪ توهان اخلاق جي تمام ئي مٿانهين منزل تي پهتل آهيو.“
نماز کان پوءِ ڏاچي اڳتي وڌندي رهي ۽ پاڻ وري وري اهو فرمائي رهيا هئا ته هن کي ڪير به نه روڪي، اها الله تعالى جي حڪم سان ڪٿي هلي ويهي رهندي. ڏاچي هلندي هلندي بنو نجار وارن جي پاڙي ۾ حضرت ابو ايوبؒ انصاري جي گھر جي سامهون اچي ويهي رهي. اهو پاڻ ڪريم ﷺ جو ناناڻو ڪهول هو. هتي پاڻ پنهنجي پٽيلي زيدؒ سان گڏ ٽڪي پيا.
مواخات (ڀائيچارو):
پاڻ ڪريم ﷺ جن مڪي پهچڻ شرط سڀني مهاجرن کي حضرت انس بن مالڪؒ جي گھر ۾ سڏايو ۽ انصارن، خاص ڪري بيعت عقبه ۾ شامل انصارن کي به سڏايو ۽ هر هڪ انصاريءَ کي هڪ هڪ مهاجر حوالي ڪندي فرمايو ته توهان ٻئي سڳن ڀائرن وانگر سمجھيا ويندؤ ۽ مرڻ کان پوءِ هڪ ٻئي جا وارث ٿيندؤ. مهاجرن جو ڳاڻيٽو ستيتاليهه ٻڌايو وڃي ٿو. ڪيترائي مسلمان اڃا به مڪي ۾ پوئتي رهجي ويا هئا ۽ ڪن مجبورين جي ڪري مديني نه اچي سگھيا، جڏهن ته ڪيترا ٻئي اڃا تائين حبشه ۾ رهيا پيا هئا.
اصحابِ صفه:
ڪجھه ماڻهو وري گھر ٻار کانسواءِ، مفلسي جي حالت ۾ زندگي گھاري رهيا هئا. انهن جي غربت جو حال اهو هو جو وٽن ضرورت موجب ڪپڙا به نه هئا. اهي ماڻهو هڪڙي ڇپر جي هيٺان مسجد جي ويجھو هڪڙي ٿَلهي تي رهندا هئا. اهي ماڻهو اسلامي تعليم کي پکيڙڻ جي لاءِ رضاڪارانه ڪم ڪري رهيا هئا. بک ۽ ڏتڙيل حال هئڻ باوجود به اهي ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگڻ ڏوهه سمجھندا هئا. اهي مسلمانن جا راهب يا ٻڌن جا ڀڪشو هئا، پر نه ته پنهنجي مٿان نڪاح کي حرام سمجھندا هئا ۽ نه ئي وري ڪنهن کان ڪو سوال ڪندا هئا. رسول الله ﷺ جن انهن جو تمام گھڻو خيال رکندا هئا.
مسجد نبويﷺ جي اڏاوت:
جنهن جاءِ تي ڏاچي پهريون دفعو ويٺي هئي سا زمين ٻن يتيم ڀائرن جي هئي. انهن کي مناسب معاوضو ڏئي اتي مسجد اڏي وئي. اڏاوت ۾ اصحابن ۽ رسول الله ﷺ جن گڏجي ڪم ڪيو.
جماعتي زندگيءَ جي شروعات:
مسجد ٺهي وڃڻ کان پوءِ انفرادي زندگي هڪ جماعتي زندگيءَ ۾ بدلجي وئي ۽ مديني ۾ طواف وارو طريقو ختم ٿي ويو. هتي نماز بيت المقدس ڏانهن منهن ڪري پڙهڻ شروع ڪئي وئي. اهو طئي ڪيو ويو ته سڀئي ايمان وارا هڪڙي امام جي پويان بني اسرائيل جي قبلي بيت المقدس ڏانهن منهن ڪري قطار ۾ بيهندا ۽ امام الله تعالى سان مخاطب ٿي ان جي فرمانبرداري جو اقرار ڪندو ۽ ان کان مدد گھرندو. (اياک نعبد و اياک نستعين) ان تي سڀئي مقتدي رڳو آمين چوندا. اهڙي طرح نماز جو امام سياسي اڳوڻ يا قاضي به هوندو. اڃا به ائين چئجي ته اها سياسي نظام جي هڪڙي شڪل هئي جنهن جو بنياد مشاورت تي هو. اسلام جو سياسي نظام مشاورتي جمهوريت آهي. اها سرمائيدارڻي جمهوريت نه آهي. انهيءَ کي عوامي جمهوريت (Peoples Democracy) چئي سگهجي ٿو.
نبوي خاندان:
مسجد جي اوسي پاسي جهوپڙيون اڏيون ويون جن ۾ رسول الله ﷺ جون پاڪ زالون رهنديون هيون. مڪي مان رڳو بي بي فاطمة الزهرا ۽ ام المؤمنين حضرت سوده ؒ زيدؒ سان گڏجي آيون ۽ حضرت عائشه پنهنجي ڀاءُ عبدالله سان گڏ آئي. ائين انفرادي طرح مڪي ۽ مديني جي وچ ۾ اچ وڃ جو سلسلو جاري رهيو.
ڪتابي جمهوريت يا توحيدي معاشري جو قيام:
هاڻي مديني ۾، جيڪو هن اسلامي رياست جي گاديءَ جو هنڌ بڻجي چڪو هو، باقاعدي سياسي زندگيءَ جي شروعات ٿي وئي هئي مهاجرن ۽ انصارن جي گڏيل ڪوششن سان هن نظريي کي عملي جامو پهرائڻ شروع ڪيو ويو جنهن کي مڪي جي تيرنهن سالن ۾ خدائي وحيءَ دليلن سان گڏ ماڻهن جي سامهون رکيو هو. اها مرڪزي جماعت (Central Cometee) اصل ۾ مڪي ۾ ئي قائم ٿي چڪي هئي. ڇو ته اوس ۽ خزرج جي ماڻهن مڪي ۾ رسول اللهﷺ جي هٿ تي بعيت ڪئي، جنهن جو بنياد اهو هو ته معروف (يعني نيڪيءَ جي سڀني ڪمن) ۾ رسول الله ﷺ جي پيروي ڪئي ويندي. هاڻي مديني جي اوسي پاسي رهندڙ قبيلن سان اتحاد جي لاءِ معاهدن جي شروعات ٿي.
اصل ۾ شعب ابي طالب ۾ رهڻ دوران ئي رسول الله ﷺ جن ايمان وارن جي لاءِ هڪڙي مضبوط رياست قائم ڪرڻ جو ارادو ڪري ورتو هو، ڇو ته جيستائين رياست قائم نٿي ٿي، تيستائين مشرڪ مسلمانن کي خدا پرستي ۽ عبادتگاهن ڏانهن وڃڻ کان روڪيندا ئي رهندا. ان کانسواءِ معاشرتي، معاشي ۽ سياسي ڏاڍايون به جاري رهنديون.
شعب واري دؤر ۾ ئي رسول الله ﷺ جن دين ابراهيم کي مڃيندڙ هڪڙي ٽولي ڏانهن دوستيءَ جو هٿ به وڌايو هو، يعني بني اسرائيل ڏانهن، جيڪي حضرت ابراهيم ؑ جو اولاد هئا. شعب مان نڪرڻ کان پوءِ مجوسين سان معاهدو ڪرڻ گھربو ۽ انهن کي ٻڌايائون ته اصل دين ته هڪڙي الله جي پوڄا ۽ انساني وحدت ۽ برابري آهي. رسول الله ﷺ مڪي جي مشرڪن کي به صلاح ڏني ته اهي جنن ۽ بتن جي پوڄا ۽ وهمن جي ڄار مان نڪري دين ابراهيم تي هلن. پر انهن نه رڳو انڪار ڪيو پر مسلمانن کي ايذايو ۽ رسول الله ﷺ کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش به ڪئي.
هاڻي مديني ۾ يهودين سان، جيڪي اسرائيل (يعقوبؑ ) جو اولاد هئا، سڌوسنئون ڳالهه ٻولهه جو موقعو ملي ويو. شعب ابي طالب کان پهريان ۽ شعب ابي طالب جي زماني ۾ ابراهيم ۽ موسى ؑ جو ذڪر ڪيو ويو هو. اتي ٻڌايو ويو هو ته توريت به خدا پرستي جو ئي حڪم ڏئي ٿو ۽ انهيءَ ۾ ٻڌايل قانون به سراسر نور ۽ هدايت آهن. هر مؤمن جي لاءِ اها ڳالهه لازم ڪئي وئي ته هو آڳاٽي وقت جي هر ملڪ ۽ قوم ۾ آيل نبين ۽ سڌارڪ انسانن کي مڃي جيڪي پڻ توحيد الاهي، انساني برابري ۽ نيڪ عملي جي تعليم ڏيندا آيا هئا.
اسلامي آئين جا بنيادي اصول:
مديني ۾ جيڪو پهريون خطبو ڏنو ويو، انهيءَ ۾ پاڻ ڪن بنيادي اصولن جو ذڪر فرمايائون جن جي تفصيلي بحث جي هن وقت گنجائش نه آهي. انهن مان ٻه اهم اصول هي به هئا:
• پهريون اصول: الله تعالى ڪنهن خاص قبيلي يا قوم جو پالڻهار نه پر سڀني قومن ۽ سموري ڪائنات جو پالڻهار آهي.
• ٻيو اصول: ڪوبه ماڻهو پنهنجي عملن جي جزا ۽ سزا کان بچي نٿو سگھي. جهڙي ڪرڻي تهڙي ڀرڻي وارو اصول لاڳو رهندو. جيڪڏهن ڪنهن کي هن دنيا ۾ پنهنجي عملن جو بدلو نه مليو ته آخرت واري زندگيءَ ۾ حاڪمن جو حاڪم کيس عدل ۽ انصاف سان بدلو ڏيندو. جيئن ته الله تعالى ظالم نه آهي، اڃا به سندس رحمت ۽ ٻاجھه سندس عدالت تي سوڀاري رهندي، انهيءَ ڪري ڪنهن تي به ظلم نه ٿيندو.
انهن اصولن تي جيڪا رياست جڙي، انهيءَ ۾ انهن اصولن تي بحث مباحثو ڪرڻ، راءِ ڏيڻ يا مشاورت سان انهن اصولن ۾ تبديلي آڻڻ جي ڪابه گنجائش نه هئي.
1. الله تعالى کي مڃڻ اصل ۾ شيطاني قانونن ۽ غير الله کي غير فطري سمجھڻ جي برابر آهي. انهيءَ ڪري ڪابه جماعت بحث يا راءِ شماري جي ذريعي اهو طئي ڪرڻ جو حق نٿي رکي ته غير الله جي عبادت به ڪئي وڃي، يا انهن قانونن تي عمل ڪيو وڃي جيڪي منڪر (يعني معاشري ۾ بڇڙا عمل تصور ڪيا ويندا) آهن ۽ حق وارن وٽ معروف (يعني نيڪيءَ وارا) نه آهن.
2. مڪافات واري قانون کي مڃڻ جو مطلب اهو آهي ته الله تعالى وٽ ڪوبه ديوتا يا پيغمبر اها سفارش نٿو ڪري سگھي ته ڪنهن ماڻهو کي ان جي نسلي مٿڀرائپ جي بنياد تي معاف ڪيو وڃي ۽ ان جي ڪنهن بڇڙي عمل تي سزا نه ڏني وڃي جو هو ”برهما“ يا اسرائيل جو اولاد آهي. ڄڻ ته مرڻ کان پوءِ واري زندگيءَ کي مڃڻ انهيءَ لاءِ ضروري آهي ته جيئن انهيءَ سان انساني برابريءَ وارو تصور هر ايمان واري جي دل ۾ کپي وڃي. ڪوبه ڪنهن غير قوم جي ماڻهو کي پنهنجو پاڻ کان گھٽ نه سمجھي، پنهنجي قوم جي غريبن ۽ محتاجن کي به رسوا نه ڪري. اڃا به دنيا ۾ اهڙي برابري قائم ڪري جو غلاميءَ واري خواري، عورت جي هيڻائي ۽ ڌاريي جي گھٽتائي عزت، طاقت ۽ اوچائيءَ ۾ بدلجي وڃي ۽ اهڙو معاشي نظام سمجھه وارن ۽ عملي سرگرم ماڻهن جي صلاح مشوري سان جڙي، جنهن ۾ سڀئي انسان برابري ۽ انصاف واري ثمر مان فائدو ماڻي سگھن. اڄڪلهه اهڙي معاشي نظام کي سوشلسٽ معيشت به چيو وڃي ٿو ۽ ان جو بنياد سائنسي تجربي ۽ مشاهدي جي بنياد تي آهي. اهڙي ئي معاشي نظام جي نفاذ جي لاءِ نبي سڳورا آيا ۽ تلقين ڪندا رهيا. انهيءَ معاشي نظام ۾ پيداواري وسيلا ڪن ٿورڙن ماڻهن کي قبضي ۾ نٿا رهن پر گڏيل انتظام سان عوام جي پهچ ۾ هوندا آهن ۽ هر ماڻهو پنهنجي محنت جي پيداوار ۽ انهيءَ مان حاصل ٿيندڙ نفعي جو پاڻ ئي مالڪ به هوندو آهي. اها ڳالهه اڻ ٿيڻي آهي ته اهڙي معاشي نظام ۾ ڪو ماڻهو پيداواري وسيلن (جهڙوڪه زمين، مشين، کاڻيون، پئٽرول جي ذخيرن) تي قابض هئڻ جي ڪري مزدور جي محنت جو استحصال ڪري ۽ انهيءَ مان حاصل ٿيڻ وارو وڏو حصو پاڻ وٽ رکي ڇڏي ۽ ڪي ٿورڙا رپيا استحصالي مزوريءَ جي شڪل ۾ مزدور کي ڏئي ته جيئن هو انهيءَ قبضي خور جي دولت ۾ واڌاري ۽ انهيءَ ظالماڻي معيشت جي لاءِ هٿيار طور جئيرو رهي.
تنهن ڪري اسلامي رياست ۾ انهن ٻنهي اصولن ۽ انهن مقصدن تي بحث ڪرڻ جي اجازت بلڪل به نه آهي. باقي انهن مقصدن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪهڙيون واٽون ٿي سگھن ٿيون، انهيءَ تي بحث ڪرڻ جي کليل اجازت آهي. اها ڳالهه ظاهر آهي ته اسلام جي انهيءَ برابري ۽ انصاف واري نظريي، بادشاهت جي هڪ هزار سالن ۾ جيڪو ڪم ڪيو سو قرآن جي اصولي سياست ۽ معيشت جو تمام ئي بگڙيل ۽ ڌنڌلو عڪس آهي. اڳتي هلي انهيءَ بگڙيل ۽ ڌنڌلي عڪس کي مسلمان عالمن دائمي اصول بڻائي ڇڏيو ۽ سرمائيداري ۽ جاگيرداري نظام کي ئي اصل اسلامي معاشي نظام سڏي ورتو ۽ سوشلسٽ معيشت کي، جيڪا اصل ۾ قرآن ۽ نبين جي معيشت آهي، غير اسلامي سمجھيو ويو. انهيءَ ڳٺ جوڙ جي ڪري ئي عالمن جي ذاتي عيش ۽ انهن جي مدرسن جا سڀئي خرچ اهو رعاتيون ڏنل طبقو ادا ڪندو رهيو آهي. عالمن جي فتوائن سان غلاميءَ جي اداري کي هميشگي عطا ڪئي وئي آهي. جڏهن ته قرآن دائمي يا پگھاردار غلاميءَ کي ختم ڪرڻ جو حڪم ڏنو هو. خلافت راشده کان پوءِ پيداواري وسيلن تي آهستي آهستي ٿيندڙ انفرادي قبضي جي ذريعي، محنت جي استحصال ۽ انهيءَ طريقي سان حاصل ٿيندڙ دولت کي جائز سڏيو ويو. حضرت عمرؒ جڏهن معاشي مساوات قائم ڪرڻ ۽ غلاميءَ کي ختم ڪرڻ جو ارادو ڪيو ته کين قتل ڪيو ويو. اسلام ۾ سرمائيداري جي لاءِ دليل اهو ڏنو ويو ته حضرت عثمانؒ ۽ حضرت عبدالرحمان بن عوفؒ جهڙا اصحابي سڳورا به ته دولتمند ۽ غني هئا. جڏهن ته حقيقت اها آهي ته انهن جي دولت انهيءَ دؤر ۾ ٿنيدڙ واپار ۽ محنت جي وسيلي حاصل ٿيندي هئي. زمين يا مشين وغيره تي انفرادي قبضي سان مزدور جي محنت جو استحصال ان جو ذريعو نه هو. ان کان سواءِ انهيءَ دولت تي انهن اصحابن جي حيثيت هڪڙي رکوالي يا امانتدار واري هئي ۽ اها بنا ڪنهن هٻڪ جي گڏيل مفادن ۾ استعمال به ڪئي ويندي هئي. ان جي ڀيٽ ۾ اڄ جو مراعتون ڏنل طبقو ۽ ان کي اسلامي سرٽيفڪيٽ ڏيڻ وارو مذهبي پيشوا، ڏينهون ڏينهن پنهنجي دولت ۾ حد کان وڌيڪ وڌارو ڪندو رهي ٿو.
رسول الله ﷺ مديني ۾ انهيءَ ڳالهه جو اعلان ڪيو هو ته زمين جو (جيڪا انهيءَ وقت پيداوار جو اهم ذريعو هئي) مالڪ اهو ئي آهي جيڪو ان تي پوکي ٿو ڪري. انهيءَ زمين کي ڪڙمت جي شڪل ۾ ٺيڪي تي کڻڻ ربوا يعني وياجي ڪاروبار آهي. انهيءَ ڪري ئي امام ابو حنيفه، امام شافعي ۽ امام مالڪ ڪڙمت جي اجازت نه ڏني آهي. انهيءَ جي بدلي ۾ هنن تڪليفون سٺيون، پر انهن جي شاگردن ڪجھه شرطن سان گڏ ڪڙمت جي اجازت ڏئي ڇڏي. انهيءَ جاگيرداري نظام ختم ڪرڻ جي لاءِ حضرت عمرؒ عراق، شام ۽ مصر جي زمينن کي رياست جي ملڪيت ۾ شامل ڪري ڇڏيو هو. پر دمشق واري خلافت کان قائم ٿيندڙ بادشاهت، زمين جي انفرادي ملڪيت کي ٻيهر جائز قرار ڏنو جنهن کان پوءِ اسان جي معتبر عالمن به بادشاهت واري انهيءَ معاشي نظام کي اسلامي نظام سڏيندي پنهنجائي ورتو. مولانا مودوديءَ ته زمين جي لا محدود ملڪيت جي مسئلي تي هڪڙو مستقل ڪتاب لکي ورتو.
رسول الله ﷺ مديني ۾ انساني برابري کي اڳتي وڌائڻ توڙي سياسي ۽ معاشي ترقي ۽ شهري بچاءَ جي معاملن ۾ يهودين ۽ مديني جي اوسي پاسي رهندڙ قبيلن سان دفاعي معاهدا ڪيا.
يهودين سان معاهدو:
هن معاهدي جو قرآن پاڪ ۾ ذڪر نه آيو آهي. باقي مڪي دؤر ۾ نازل ٿيڻ واري قرآني حصي ۾ اسرائيل جي قانون (توريت) جي واکاڻ ڪئي وئي آهي. قرآن جو نزولي ترتيب سان مطالعو نه ڪرڻ جو نتيجو اهو نڪتو آهي جو مفسرن ۽ عالمن سڳورن اهو ٻڌايو ته قرآن بني اسرائيل سان نفرت ڪري ٿو ۽ انهن جي عيبن کي بيان ڪري انهن قومي اتحاد ڪرڻ کان انڪار ڪري ٿو. جڏهن ته قبلي جي تبديلي تائين نازل ٿيل قرآن ۾ يهودين جي مخالفت جي ڪابه ڳالهه نه ٿيل آهي. اڃا به قرآن پوءِ به توريت جي حڪمن کي ايئن ئي نور ۽ هدايت سڏيو آهي جيئن ان جا پنهنجا حڪم آهن.
اهو ياد رکڻ گھرجي ته شعب ابي طالب واري دؤر ۾ اها ڳالهه چٽي ڪئي وئي هئي ته هر دؤر ۾ نبين سڳورن اها ئي تعليم ڏني ته الله تعالى کي ئي سڀني جو خالق ۽ مالڪ مڃيو ۽ توهان جيڪو به عمل هن دنيا ۾ ڪندؤ، تنهن جي جزا ۽ سزا به اهو الله ئي ڏيندو.
باقي جيڪي ماڻهو پنهنجي خواهشن جي پيروي ۾ توريت جون تفسيرون لکن ٿا، انهن کي خبردار ڪيو ويو آهي ته جيڪو ڪجهه توهان مشناة ۽ تالمود ۾ لکندا آهيو، سو پنهنجو پاڻ ئي لکندا آهيو، اهو ڪتاب الله نه آهي. (يکتبون الکتاب بايديهم)
يهودين سان خطاب
(1) سورت البقره، رڪوع 4:
مديني ۾ اچڻ کان پوءِ سورت بقره جو چوٿون رڪوع نازل ٿيو. هن رڪوع جا ٻه ڀاڱا آهن. هڪڙي ڀاڱي ۾ ته آدم جي قصي جي حوالي سان يهودين کي ٻڌايو ويو آهي ته ابليس آدم تي پنهنجي برتري ظاهر ڪئي ۽ هٺ ۽ وڏائي جي ڪري آدم کي سجدو نه ڪيو، انهيءَ ڳالهه تان هو خدائي درٻار مان تڙي ڪڍيو ويو. انهيءَ ڪري يهودين کي گھرجي ته اهي پنهنجي قوم کي الله جي پسنديده ۽ لاڏلي سمجھندي هٺ ۽ وڏائي نه ڪن ته جيئن اهي به ابليس وانگر الله تعالى جي نظرن ۾ ڪري نه پون. انهن کي سمجھڻ گھرجي ته سڀئي انسان هڪجهڙا آهن ۽ اهي پاڻ به انسان هئڻ جي حيثيت ۾ سڀني انسانن جي برابر آهن، انهن کان مٿانهان نه آهن.
ٻئي حصي ۾ هبوط آدم (آدم کي زمين تي لاهڻ) جو ذڪر آهي. جنت ۾ هر طرح جو سک ۽ آرام موجود هو. جتي گھرن پيا جنت جا ميوا کائن پيا، پر شيطان کيس منع ڪيل وڻ جو ميوو (هٺ ۽ وڏائي) آدم کي سيکاري جنهن جي نتيجي ۾ الله تعالى آدم ۽ ان جي سنگتين کي جنت مان ڪڍي ڪري زمين تي اڇلائي ڦٽو ڪيو، جتي کيس محنت ڪري پيٽ پالڻو پوندو ۽ هو ڏکن ۾ رهندو. آدم ۽ ان جو اولاد هڪٻئي جو دشمن بڻجي ويا ۽ آدم جي اولاد جي پاڻ ۾ انهيءَ دشمنيءَ کي قرآن ڪريم ”بعضکم لبعض عدو“ چيو آهي ۽ بهشت مان انهن کي ڪڍي ڇڏيو.
آدم جو قصو:
اها ڳالهه چڱيءَ طرح سمجھڻ گھرجي ته قرآن ڪريم آدم جي قصي کي جنهن انداز سان پيش ڪيو آهي، انهيءَ کي جيڪڏهن تاريخ جي آئيني ۾ ڏٺو وڃي ته خبر پوندي ته شروع ۾ انساني قبيلا خوراڪ جي ڳولا ۾ هِتي هُتي رلندا رهندا هئا ۽ ٻيلن مان ميوا، ڀاڄيون ۽ جانورن جو شڪار ڪري ۽ دريائن مان مڇين ۽ ٻين پاڻي وارن پکين کي پڪڙي پنهنجو پيٽ گذر ڪندا هئا. انهن ٻيلن ۽ دريائن تي ڪنهن به قبيلي جا مالڪاڻا حق نه هوندا هئا. اهي پيداواري وسيلا سڀني لاءِ کليل هوندا هئا. قرآن جي لفظن ”رغداً حيث شئتما“ (جتان وڻيو اتان بنا روڪ ٽوڪ جي کائو پيئو) منجهان اها ڳالهه چٽيءَ طرح معلوم ٿئي ٿي.
ڪجهه قبيلن کي دجله ۽ فرات جي ماٿري ۾ پاڻمرادو ڦُٽل ڪڻڪ جا ٻوڙا ملي ويا. انهن کي تجربي مان ڄاڻ ملي ته گوشت ۽ ميوا ته ڪجھه ڏينهن کان پوءِ ڳري يا سڙي وڃن ٿا ۽ کائڻ جهڙا نٿا رهن، پر ڪڻڪ جا داڻا سال تائين پيو رهڻ باوجود به خراب نٿا ٿين. اهڙي قسم جي سمجھه اصل ۾ عورتن حاصل ڪئي هئي جيڪي مردن جي شڪار تي هليو وڃڻ کان پوءِ ٻيلن ۽ ٻنين مان خوراڪ حاصل ڪرڻ لاءِ رلنديون رهنديون هيون. عورتن ئي سڀ کان پهريان ڪڻڪ جي پوکيءَ جو طريقو ڄاڻي ورتو هو. ڪڻڪه جي ملي پوڻ سان خوراڪ جو مسئلو حل ٿي ويو. روزيءَ جي ڳولا ۾ ڀٽڪندڙ قبيلن دجله، فرات، سنڌو ۽ نيل ندين جي ڪنارن تي رهائش اختيار ڪري ورتي. اتان کان ئي تهذيب جي شروعات ٿي. يعني هاڻي شڪار وارو زمانو پورو ٿي ويو ۽ زراعت وارو دؤر شروع ٿيو.
قرآن ڪريم جڏهن هبوط آدم (آدم کي بهشت مان ڪڍي زمين تي موڪلڻ) جو سبب ابليس ۽ آدم جي پنهنجو پاڻ ۾ دشمني ٻڌايو ته، اهو سماجي ارتقا جو اهو زمانو آهي جڏهن انسان پوکيءَ جي لاءِ وڌ کان وڌ زمين حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ پاڻ ۾ وڙهڻ شروع ڪري ڇڏيو هو. ٿورڙن هوشيار ۽ طاقتور ماڻهن ۽ قبيلن ٻين کان زمينون کسي ورتيون. قرآن انهيءَ حالت کي آدم جي ٻن پٽن هابيل ۽ قابيل جي علامتي قصي ۾ بيان ڪيو آهي. آدم پنهنجي پٽن کي چيو ته توهان قربانگاهه ۾ پنهنجو پنهنجو نذرانو پيش ڪريو. جنهن جو نذر قبول پوندو سو صحيح آهي، اهڙي طرح توهان جو پاڻ ۾ جھيڙو ختم ٿي ويندو. هابيل هڪڙي ڏاچي يا ڪو شڪاري جانور ڪاهي آيو، جڏهن ته قابيل اَنُ کڻي آيو. هابيل جي ڏاچي شڪار واري زماني جي علامت هئي ۽ قابيل جو اَنُ زراعت واري دؤر جي نشاني هو. هابيل جو نذر قبول پيو، پر قابيل الله تعالى جي فيصلي کي نه مڃيو ۽ هابيل کي قتل ڪري ان جي زال ۽ مال ملڪيت تي ڏاڍائيءَ سان قبضو ڪري ورتو. انهيءَ جو مطلب اهو هيو ته شڪار وارو زمانو ختم ٿي ويو، هاڻي زراعت وارو زمانو شروع ٿي ويو هو. شڪار واري زماني ۾ ٻيلا ۽ درياءَ خوراڪ حاصل ڪرڻ جو اهم ذريعو هئا ۽ انهن تي ڪنهن به قبيلي جو ذاتي قبضو يا ملڪيت جي دعوى نه هئي. هر ماڻهو ۽ قبيلو آزاديءَ سان خوراڪ حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪوشش ڪري سگھندو هو، پر زراعت واري دؤر ۾ اچڻ کان پوءِ انساني معاشري جي صورتحال تبديل ٿي وئي. جيڪو ماڻهو زمين جي جنهن به ٽڪري تي پوکي ڪندو هو، تنهن زمين ۽ ان جي اپت جو مالڪ به هوندو هو. اتان کان ئي پيداواري وسيلن تي، جنهن جو اهم ذريعو زمين هئي، ماڻهن جي ذاتي قبضي ۽ ملڪيت جو دؤر شروع ٿي ويو. طاقتور ۽ هوشيار ماڻهن ۽ قبيلن ڪمزور ۽ اٻوجھه ماڻهن ۽ قبيلن کان زمينون کسي پنهنجي قبضي ۾ وٺڻ شروع ڪيون. هن دؤر ۾ هڪڙو ٻيو غير انساني ادارو قائم ٿي ويو، جنهن کي غلاميءَ وارو ادارو سڏيو وڃي ٿو.
شڪار واري زماني ۾ قبيلن جي پاڻ ۾ دشمني يا جنگ جي ڪري جيڪي قيدي حاصل ٿيندا هئا، تن کي خوراڪ جي کوٽ جي ڪري يا ته ماريو ويندو هو وري بک جي وقت انهن کي ڪُهي کاڌو ويندو هو. پر هاڻي ان جي ملي وڃڻ کان پوءِ انهيءَ جي ضرورت نه رهي ۽ قيدين کان ڪم وٺڻ شروع ڪيو ويو. اهي غلام پوکي ڪري ڏيندا هئا يا وري وڏا وڏا محلات ۽ عبادتگاهه اڏي ڏيندا هئا. مصر جا اهرام ۽ ديوارِ چين جهڙن عجوبن جي اڏاوت جو ڪم به غلامي کان ئي ورتو ويو.
غلام جي ڪابه انساني حيثيت نه هئي. ان کي مالڪ جي ملڪيت ۽ ٻين عام شين وانگر هڪڙو وکر ئي سمجھيو ويندو هو. ان کي قتل ڪري سگھبو هو، وڪڻي سگھبو هو، ان کان سخت محنت ۽ پورهئي وارو ڪم وٺي سگھبو هو ۽ لڱ ڪانڊاريندڙ اذيتون ڏئي سگھبيون هيون. انساني تهذيب ۽ تمدن سان گڏوگڏ غلاميءَ جو ادارو به پنهنجون پاڙون هڻندو ۽ وڌندو ويجھندو رهيو. مال ملڪيت ۽ شان شوڪت رکڻ وارن ماڻهن پنهنجي اقتدار ۽ دولت ۾ واڌاري جي لاءِ وڌ کان وڌ غلام حاصل ڪرڻ جي لاءِ جنگيون شروع ڪري ڏنيون. انهن جنگين ۾ به غلامن جي ئي فوج کي اڳتي ڪيو ويندو هو. اسلام جي ظاهر ٿيڻ تائين سڀني قومن ۾ غلامي جو رواج هلندو رهيو هو. اسلام انهيءَ اداري کي ختم ڪرڻ جو حڪم ڏنو ته غلام کان فديو وٺي ڪري (جيتري رقم ان سان طئي ٿي وڃي) يا ان تي احسان ڪري ان کي آزاد ڪري ڇڏيو. حضرت عمرؒ ارادو ڪيو هو ته غلاميءَ کي ختم ڪيو وڃي پر کين قتل ڪيو ويو ۽ انقلاب جي دشمن قوتن خلافت جي نبوت واري طريقي جي بدران بادشاهت واري طريقي تي خلافت کي قائم ڪري ڇڏيو جنهن جو مرڪز مديني جي بدران دمشق کي بڻايو ويو. غلاميءَ واري انهيءَ اداري کي ختم ڪرڻ جي سعادت آمريڪا جي صدر ابراهيم لنڪن کي حاصل ٿي جنهن ڏکڻ آمريڪا سان چئن سالن تائين جنگ ڪري انهيءَ کي ختم ڪري ڇڏيو ۽ آخر ۾ پنهنجي جان کي به جوکي ۾ وجھي ڇڏيو.
اين سعادت بزور بازو نيست
تانه بخشد خدائے بخشدہ
ھابيل کي قابيل ماري ڇڏيو ۽ اتان کان تاريخ جو جيڪو زمانو شروع ٿيو سو قابيل جو زمانو هو ۽ اهو ئي غلاميءَ وارو زمانو اڄ تائين هلندو پيو اچي. انهيءَ زماني ۾ انسان ٻن ٽولن ۾ ورهائجي ويو؛ يعني مالڪ ۽ غلام، جاگيردار ۽ ڪڙمي، ڪارخانيدار ۽ مزدور انهيءَ طبقاتي ڇڪتاڻ آدم جي بهشت کي بيڪار ڪري ڇڏيو. هاڻي قرآن چيو ته اسان جا نبي سڳورا توهان وٽ ايندا، پوءِ جيڪو انهن جي پيروي ڪندو سو هر قسم جي خوف ۽ ڳڻتي مان ڇوٽڪارو ماڻيندو. سورت قريش خوف کي امن جو ضد سڏيو ۽ ڳڻتي کي بک جي معنى ۾ سڏيو آهي. انهيءَ جو مطلب اهو ٿيو ته هن زمين واري جنت مان اسان کي انهيءَ شڪل ۾ ميوو مليو جو ان ۾ خوف، ويڙهه جھيڙو، خون خرابو، رهزني، چوري جهڙين بڇڙاين سان گڏوگڏ ڏاڍن تي هيڻن جو غلبو هو. انهي جي اندر خوف سبب انسان جي سڄي جي سڄي تاريخ رتورت لڳي پئي آهي. ڳڻتي، بک، جهالت، غربت، محڪومي ۽ ٻيون اخلاقي خرابيون ان کانسواءِ آهن جيڪي خوف جو آخري نتيجو آهن. سموري انساني تاريخ تي قابيل ڇانيل آهي. جيستائين پيداواري وسيلن (جهڙوڪه زمين، مشين، کاڻيون، پئٽرول جا ذخيرا وغيره) تي ڪن ٿورڙن ماڻهن جي ذاتي ملڪيت ۽ ٺيڪيداري ختم نٿي ٿئي ۽ اهي پيداواري وسيلا مزدور ۽ عوام جي قبضي ۾ نٿا اچن، تيستائين تاريخ هابيل جي شرافت، امن، محبت، قومي جذبي ۽ انساني ڀائپي جي ترجمان هئڻ بدران قابيل جي ارهه زورائين ۽ ڏاڍائين جي قصن کان وڌيڪ ڪا اهميت حاصل نه ڪري سگھندي. اسان جي دؤر ۾ سائنسي تحقيق سان هاڻي اها ڳالهه ثابت ٿي چڪي آهي ته دولت جي جھجھائي اصل ۾ مزدور جي محنت جي استحصال جو نتيجو آهي.
پيداواري وسيلن تي ڪن ٿورڙن ماڻهن جي قبضي ٿي وڃڻ جي ڪري مزدورن جي هڪ وڏي طبقي، يعني ڪڙمي ۽ مزدوروٽ پنهنجي گذر سفر جي لاءِ رڳو هڪڙي شيءِ آهي ۽ اها هيءَ آهي ته ان جي محنت جي اپت جو هڪ وڏو ڀاڱو پيداواري وسيلن تي قبضو ڪري ويٺل ٽولو پاڻ کڻي وڃي ٿو ۽ کيس مزوريءَ جي شڪل ۾ ڪي ٿورڙا سڪا ڏئي ڇڏي ڏئي ٿو ته جيئن هو جيئرو رهي ڪري انهيءَ جي دولت ۾ واڌاري جي لاءِ اڃا به محنت ڪندو رهي.
قرآن ٻڌايو آهي ته قابيل تاريخ ۾ ٽن شڪلين؛ فرعون (حڪمران)، قارون (سرمائيدار) ۽ بلعم باعور يا هامان (مذهبي پيشوا) ۾ وري وري ظاهر ٿئي ٿو.
قرآن تمام ئي چٽيءَ طرح ٻڌائي ڇڏيو آهي
” ھُوَالَّذِىْ خَلَقَ لَكُمْ مَّا فِى الْاَرْضِ جَمِيْعًا ۰ۤ “
”زمين ۽ ان جو سڀئي پيداواري شيون سڀني انسانن جي لاءِ خلقيون ويون آهن.“ (البقره: 29)
”کم“ جي ضمير ۾ سڀئي انسان شامل آهن ۽ اهي انهن وسيلن مان استفادو حاصل ڪرڻ جا حقدار آهن. انهن وسيلن تي قبضو ڪري گھڻن کي محروم ڪرڻ وارا قرآن جي نظرن ۾ ”انداد“، ”خناس“ ۽ ”طاغوت“ آهن. مسلمان عالمن بادشاهيت جي اثر ۾ اچي انهيءَ طبقي جي حق ۾ فتوى ڏئي ڇڏي ۽ قرآن جي مرضيءَ جي خلاف گھڻائيءَ کي محروم ڪري ڇڏيو. پوءِ انهيءَ محرومي ۽ غربت جي ڪري ئي عوام خدائي قرب کي عبادت ۽ ٻانهپ جي ذريعي حاصل ڪرڻ کان محروم ٿي ويو جيڪو انهن جي زندگيءَ جو اصل مقصد هو. شاهه ولي الله پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ”حجة الله البالغه“ ۾ لکيو آهي ته بادشاهه، اشراف ۽ مير وڏيرا پنهنجي عيش آرام واري ساز سامان جي ڏيک ويک لاءِ عوام کان ايترو ته پورهيو ڪرائن ٿا جو اهي گڏهن ۽ ڍڳن ڍورن جي سطح تي اچي وڃن ٿا. ائين اهي انساني مرتبي ۽ آخرت جي اعلى علمن ڏانهن ڌيان ڏيڻ کان محروم ٿي وڃن ٿا. ڊاڪٽر خليفو عبدالحڪيم پنهنجي ڪتاب ڪميونزم ۽ اسلام (جيڪو انگريزي ۾ آهي) ۾ هڪ حديث جو حوالو ڏنو آهي، جنهن ۾ چيو ويو آهي ته اميرن جي عيش عشرت جو سمورو سامان مزدور جي محنت جي استحصال جو نتيجو آهي.
قرآن اهو به ٻڌايو آهي ته نبين سڳورن کي تڪليفون ڏيڻ ۽ قتل ڪرڻ وارو اهو ئي مالدارن ۽ سکن ۾ پليلن جو ٽولو آهي. ان سان گڏوگڏ اهو به ٻڌايو آهي ته ڪنهن به معاشري ۾ موجود سموريون برايون ۽ بڇڙائيون مالدار طبقي جي ڏاڍ ۽ استحصالي عملن جو نتجيو آهن. جيستائين پيداواري وسيلا عوام جي ملڪيت ۾ نٿا اچن، قتل، ڦر مار، عصمت فروشي ۽ عصمت جي پائمالي جا واقعا ٿيندا رهندا. نبين سڳورن کان پوءِ سائنسي تحقيق جي بنياد تي انساني تاريخ ۾ پهريون ڀيرو روس واري انقلاب جي نتيجي ۾ هڪڙي اشتراڪي (گڏيل ۽ عوامي) رياست جڙي هئي، پر مذهب جي بلڪل ئي رد ڪرڻ جي ڪري اها تباهه ٿي وئي. ڊاڪٽر خليفي عبدالحڪيم مديني جي خلافت کي اشتراڪي جمهوريت سڏيو هو. پر انهيءَ کي به انقلاب جي دشمن قوتن ختم ڪري ڇڏيو ۽ انهيءَ جي جاءِ تي بادشاهت قائم ڪري ڇڏي. انهيءَ ڪري ئي اقبال چيو هو ته مسلمان رڳو ٽيهن سالن تائين انهيءَ جمهوريت کي قائم رکي سگھيا ۽ پاڪستان کي حاصل ڪرڻ جو مقصد اهو ٻڌايو هو ته اسلام تي عربي بادشاهت جي چڙهيل کوپي کي ٽوڙيو وڃي، ته جيئن حقيقي اسلام سامهون اچي سگھي، جيڪو نه رڳو نبوي مرضيءَ موجب هوندو پر اهو موجوده دؤر جي مسئلن کي حل ڪرڻ جي اهليت به رکندڙ هوندو. پر پاڪستان ۾ جاگيردارن ۽ ڪنهن حد تائين ڪارخانيدار طبقي اقتدار تي قبضو ڪري عربي بادشاهت واري کوپي کي اڃا به وڌيڪ مضبوط ڪري ڇڏيو ته جيئن حقيقي اسلام ڪڏهن به پنهنجي صورت ڏيکاري نه سگھي ۽ انهن جي جاگيرداري ۽ ڪارخانيداري قائم رهي ۽ محنت جو استحصال جاري رهي. افسوس جهڙي ڳالهه اها آهي ته اڻ ڳڻين قرآني تفسيرن ۾ ”محنت جي استحصال“ جو ڪٿي به ذڪر نه آهي. ائين ٿو ڏسجي ته مفسرن وٽ محنت جو استحصال ڪو جرم ئي ناهي، اڃا به اها ڪا فطري ڳالهه آهي. ائين ئي ارسطو به غلاميءَ کي فطري سڏيو هو.
بهرحال، آدم جي قصي ۾ طبقاتي نوعيت جي تشريح کانسواءِ انهيءَ جي معاشرتي اهميت ختم ٿي وڃي ٿي. عيسائي ۽ مسلمان عالمن انهيءَ قصي کي رڳو هڪڙو افسانو بڻائي ڇڏيو آهي ۽ آدم جو مطلب آدم جو اولاد نه سمجھيو ويو. جنت کي آسمان تي موجود ڪو باغيچو ۽ خوشين جو گھر سمجھيو ويو جتان الله تعالى آدم کي زمين ڏانهن لاهي ڦٽو ڪيو هو. انهيءَ قصي کي تاريخ جي عمل کان جدا ڪري مطالعو ڪرڻ جو نتيجو اهو نڪتو جو حضرت عيسى جو فرمائڻ ته هو الله تعالى جي بادشاهت کي قائم ڪرڻ جي لاءِ موڪليو ويو آهي، جنهن ۾ مالدارن جو ڪوبه عمل دخل نه هوندو پوءِ ڀلي سئي جي پاکڙي مان اٺ ئي ڇونه گذري وڃي، ته انهيءَ جي معنويت نظرانداز ٿي وئي. انهيءَ جو مطلب اهو ٿيو ته الله تعالى جي بادشاهت ۾ پيداواري وسيلا عوام جي ملڪيت ۾ آهن جن جي لاءِ الله تعالى انهن وسيلن کي پيدا ڪيو آهي.
آدم جي قصي جي غلط تعبير ۽ تفسير جي ڪري سڀئي مذهب، ويندي اسلام جي شڪل صورت به بگڙجي وئي آهي. پر مالدار طبقي وٽ مزدور جي محنت جي استحصال جي جواز لاءِ هڪڙو دليل اچي ويو آهي. انهيءَ دليل جي هوندي پيداواري وسيلن تي قابض طبقو پنهنجي ملڪيت ۽ دولت جي جھجھائي جو جواز به پيدا ڪري ٿو ۽ ان کي تحفظ به ڏئي ٿو.
مالدار طبقي رياست ۽ ان جي ادارن کي پنهنجي ملڪيت ۽ دولت جي تحفظ جي لاءِ قائم ڪيو هو، انهيءَ ڪري ئي اهي ادارا (جهڙوڪه فوج، پوليس، ڪامورا شاهي ۽ حڪومت) اڄ تائين رڳو انهيءَ دولت ۽ ملڪيت جي حفاظت جو ئي ڪم ڏئي رهيا آهن.
ڊاڪٽر علي شريعتي چيو آهي ته قرآن سمجھڻ جي لاءِ آدم جي قصي ۽ هابيل ۽ قابيل جي قصي کي صحيح طور تي سمجھڻ تمام ئي ضروري آهي، انهيءَ ڪري مون هتي انهن ٻنهي جي مختصر تشريح ڪري ڇڏي آهي.
(2) سورت البقره رڪوع 5، 6 ۽ 7، تورات:
اي بني اسريل، انهيءَ نعمت کي ياد ڪريو جيڪا مون توهان کي ڏني. توريت تي عمل ڪريو ته الله تعالى پنهنجي واعدي موجب توهان کي غلاميءَ جي خواريءَ مان ڪڍي وٺندو. توريت ۾ پنهنجي خواهشن جي ڳالهين کي نه ملايو. صبر ۽ نماز سان مدد حاصل ڪريو.
الله تعالى توهان کي فرعون جي غلاميءَ مان ڇوٽڪارو ڏياريو. موسىؑ کي الله تعالى جي طرف کان اهو ئي حڪم هو ته الله تعالى جي ٻانهپ اختيار ڪريو ۽ انسان (فرعون) جي ٻانهپ نه ڪريو. توهان کي دنيا جي قومن تي فضيلت ڏنائين، توهان کي سمنڊ (نيل درياءَ) چيري پار اڪاريائين ۽ فرعون ۽ ان جي لشڪر کي ٻوڙي ڇڏيائين. اسان موسىؑ کي ڪتاب ڏنو ته جيئن توهان هدايت واري واٽ وٺي هلو. توهان کي من ۽ سلوى عطا ڪيوسون، پوءِ اسان توهان کي چيو ته هن وسندي ۾ جتان وڻيو اتان کائو، پر توهان پوءِ به نافرماني ڪئي. توهان جي هر ڪنهن قبيلي جي لاءِ پٿر منجھان پاڻي جا چشما ڪڍيا سون. اسان حڪم ڏنو هو ته جيڪو به ڪو نبي يا سڌارڪ اچي، ان جي ڳالهين تي عمل ڪجو، پر توهان الٽو انهن کي ڪُهڻ شروع. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو توهان وري وري غلاميءَ جي خواريءَ ۾ ڦاسي پيا ۽ غلاميءَ جو نتيجو خواري، غربت ۽ مسڪيني هوندو آهي. اهو ئي الله تعالى جو ڏمر آهي.
(3) سورت البقره رڪوع 8، اسلام جي عالمگير تعليم:
هن رڪوع ۾ اسلام جي عالمگير تعليم جو ذڪر آهي ته جيئن يهودي پنهنجي اصلاح ڪري وٺن.
ڀلي ڪوبه يهودي هجي يا عيسائي، صابي (آريائي) هجي يا رسول عربيﷺ کي مڃيندڙ هجي، اهي سڀئي جيڪڏهن الله تعالى تي ايمان رکندڙ آهن ۽ آخرت جي ڏينهن کي به مڃين ٿا ۽ نيڪيءَ وارا عمل ڪن ٿا ته انهن جو پالڻهار انهن کي ضرور بدلو ڏيندو ۽ اهي خوف ۽ ڳڻتي مان ڇوٽڪارو ماڻيندا.
يهوديو! توهان گابي جي پوڄا شروع ڪري ڏني. مصر ۾ غلاميءَ واري زندگي توهان کي نه رڳو فرعون پر عزيرؑ جي پوڄا به سيکاري ڇڏي هئي. توهان ڳئون کي به اجاين بحثن ۽ ٽال مٽول کان پوءِ وڃي ڪٺو هو.
محمدي حڪومت جو يهودين سان معاهدو (ميثاقِ مدينه):
يهودين قرآن جي انهيءَ تنقيد جي مخالفت نه ڪئي، اڃا به جڏهن ڏٺو ته اوس ۽ خزرج وارن جي پاڻ ۾ ويڙهه جھيڙو ختم ٿي ويو آهي ته انهن به رسول الله ﷺ جن سان دوستيءَ لاءِ خواهش ظاهر ڪئي ۽ هڪڙو معاهدو تيار ٿي ويو. انهيءَ معاهدي جو آخري فقرو تمام ئي اهم آهي، جنهن مطابق پاڻ ڪريم ﷺ جن هڪ اهڙي امت (Nation) جا قاضي، حڪم ۽ امير سڏيا ويا جنهن ۾ خدا پرست مسلمان ۽ خدا پرست يهودي دفاعي مقصد جي لاءِ گڏجي پيا هئا. انهيءَ معاهدي کي مديني جي اوسي پاسي ۾ رهندڙ قبيلن سان به لاڳو ڪيو ويو ته اهي سڀئي هڪڙي سياسي مقصد جي لاءِ هڪڙي امت بڻجي پيا.
معاهدي جو تَتُ:
1. مهاجر ۽ انصاري ۽ انهن سان گڏجي جهاد ڪندڙ سڀئي ماڻهو هڪڙي متحد امت آهن.
2. بني عوف جا يهودي به مؤمنن سان گڏجي هڪڙي امت بڻجي پيا. يهودين کي مڪمل مذهبي آزادي هوندي. (ته پنهنجي دين تي توريت جي روشنيءَ ۾ عمل ڪن).
3. هن معاهدي ۾ شامل قبيلي سان جيڪڏهن ڪو جنگ ڪندو ته سڀئي قبيلا هڪ ٻئي جي مدد ڪندا ۽ هڪٻئي جي خراب ۽ بڇڙائين ۾ مدد نه ڪندا. معاهدي ۾ شامل قبيلن مان ڪوبه هڪ ٻئي جي مخالفت نه ڪندو.
4. انفاق يعني جيستائين ڪا به جنگ جاري رهندي، جنگي خرچن ۾ ٻئي برابر جا شريڪ هوندا.
5. خون بها ۽ فديي جو طريقو جيڪو پهريان کان هلندڙ هو، اڳتي به ساڳيو ئي رهندو.
6. معاهدي ۾ شامل هر هڪ ڌر جو اهو فرض هوندو ته اها مظلومن جي مدد ڪندي (وانّ النصر للمظلوم) ۽ معاهدي ۾ شامل ڌرين جي مددگارن کي به پاڻ وانگر سمجھندو.(ان الجار کالنفس غير مضار ولاثم) . باقي ڪابه ڌر قريش کي پناهه نه ڏيندي.
7. معاهدي ۾ شامل ڌرين تي يثرب (مديني) ۾ ڪنهن جو خون وهائڻ ۽ ڦر مار حرام هوندي.
8. جيڪڏهن معاهدي ۾ شامل ڌرين ۾ ڪنهن ڳالهه تي جھيڙو ٿي پوي ۽ ڳالهه چڙهي وڃي ۽ فساد جو خطرو پيدا ٿي پوي ته انهيءَ جو فيصلو الله تعالى جي حڪم موجب محمد رسول الله ﷺ ڪندا. (فردوه الي الله و الرسول)
ميثاقِ مدينه هڪ اهڙي پيڙهه هئي جنهن تي مختلف مذهبن جا پيروڪار پاڻ ۾ گڏجي هڪ عالمي حڪومت قائم ڪري سگھن ٿا. يورپ وارن ته متحد انسانيت جي جوڙجڪ مان مذهب کي ٻاهر ڪڍي ڦٽو ڪري ڇڏيو، پر اهي انهيءَ هوندي به ڪامياب نه ٿي سگھيا، ڇو ته مذهبن جي گروهه بندي ۽ نئين شڪل ڏيڻ جي ڪري پيدا ٿيندڙ اختلافن انساني اتحاد جي امڪانن کي ختم ڪري ڇڏيو. پر اسان ڏسون ٿا ته مديني واري ميثاق ۾ مذهبي اختلاف سان ڪابه ڇيڙ ڇاڙ نه ڪئي وئي، اڃا به ان کي جيئن جو تيئن قائم رکندي امن، محبت ۽ ڀائيبندي وارن مقصدن تي گڏجي پوڻ لاءِ اتساهيو ويو. مسلمانن پنهنجي سڄي تاريخ ۾ مديني واري ميثاق جي مثال مان تمام ئي گھٽ فائدو ورتو. عالمي حڪومت ۽ انساني وحدت جي جوڙجڪ جي لاءِ ڪنهن به قسم جي ڪوشش نه ڪئي وئي، جڏهن ته اهو ئي ختم نبوت جو مقصد هو.
مشرڪ قبيلن سان معاهدا:
رسول الله ﷺ جن پاڻ هلي وڃي بنو خمره وارن سان دفاعي معاهدو ڪري ورتو ۽ 2 هجري جي جمادي الثاني ۾ بنو مدلج وارن سان به اهڙي ئي قسم جو معاهدو ڪري ورتو. اهي معاهدا قريشن جي واپار تي ڪاپاري ڌڪ هئا، ڇو ته انهن جا واپاري قافلا انهن ئي قبيلن وٽان لنگھي شام ڏانهن واپار لاءِ ايندا ويندا هئا. معاهدي جا شرط هي هئا:
1. بنو خمره (بنو مدلج) وارن کي محمد رسول الله ﷺ جي طرف کان جان ۽ مال جي امان ڏني وئي ۽ جيڪڏهن ڪو به انهن تي حملو ڪندو ته انهن جي مدد ڪئي ويندي. باقي جيڪڏهن اهي ماڻهو الله تعالى جي دين جي مقابلي ۾ وڙهندا ته پوءِ اهو معاهدو ختم ٿي ويندو.
2. نبي ڪريم ﷺ جن جڏهن به مدد لاءِ سڏيندا ته کين اچڻو پوندو.
عاشوري جو روزو:
جهڙي طرح رسول الله ﷺ مڪي ۾ حبشه وارن اهل ڪتاب عيسائين کي توحيد ڏانهن سڏڻ جي لاءِ رحمان کي مڃيو هو ته رحمان اسان جو خدا آهي ۽ ان جا سٺا نالا هر ڪنهن قوم جي ٻوليءَ ۾ موجود آهن، ائين ئي پاڻ ڪريمﷺ جن مديني ۾ اهل ڪتاب يهودين ڏانهن قرآني پيغام موڪلڻ شروع ڪري ڇڏيا هئا ۽ ٻڌايو هو ته انهن سڀني نبين جي حڪمن (توريت) کي، جن کي يهودي سچو مڃين ٿا مان به سچو مڃيان ٿو.
پاڻ انهيءَ تي ئي بس نه ڪيائون ته مسلمان يهودين جي قبلي بيت المقدس ڏانهن منهن ڪري نماز پڙهڻ لڳا هئا، اڃا به جڏهن پاڻ ڏٺائون ته يهودي فرعون جي غلاميءَ مان ڇوٽڪاري جي خوشيءَ ۾ عاشوري جو روزو رکن ٿا ته پاڻ به انهن جي خوشيءَ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ انهيءَ ڏينهن جو روزو رکيو. اهو عاشوري جو ڏينهن 10 محرم سنه 2 هه مطابق 18 اپريل 623ع هو.
فلسطيني يهودين جو نئون سال نيسال جي مهيني کان شروع ٿيندو هو. (خروج 2:12) اهو وقت مارچ ۽ اپريل جو وچ هوندو آهي. انهيءَ زماني ۾ يهودين جي عيد فسح 14 نيسال کان 21 نيسال تائين هوندي آهي. انهن ئي ڏينهن ۾ يهودين کي فرعون جي غلاميءَ مان ڇوٽڪارو مليو هو.
روزي جو فرض ٿيڻ:
انهيءَ عيد فسح جي ڏڻ ۾ حضرت عيسىؑ يروشلم آيو ۽ يهودين کيس سوريءَ (صليب) تي چاڙهڻ جي سازش ڪئي، پر الله تعالى کيس پاڻ ڏانهن کڻي ورتو. انهيءَ زماني ۾ عيسائي ايسٽر جو ڏينهن ملهائيندا آهن ۽ ٻيهر هميشه واري زندگيءَ جي خوشخبري ماڻهن کي ٻڌائيندا آهن.
مسلمانن تي قبلي جي تبديليءَ کان پوءِ هن مهيني ۾ روزا فرض ڪيا ويا جنهن ۾ عيسائي مسيح ؑ جي پيدائش جا روزا رکندا هئا. اهو عيسائي مهينو ڊسمبر ۽ رمضان جو مهينو سدائين ويجھو هوندا هئا. اڃا تائين هجري چنڊ جو ميهنو جاري نه ٿيو هو. اهو نبي ڪريمﷺ جي وفات کان پوءِ جاري ٿيو.
اهو سڀڪجهه خدا پرست يهودين ۽ عيسائين سان گڏجي خدا پرستن جي گڏيل قوت کي هٿي وٺائڻ جي هڪ ڪوشش هئي، ته جيئن بت پرست مشرڪن کي توحيد ڏانهن آماده ڪري سگھجي ۽ صحيح معنى ۾ انساني وحدت قائم ٿي سگھي.
مديني جي منافقن سان مڪي جي مشرڪن جي ڳٺ جوڙ: جهڙي ريت حبشه جي مهاجرن کي قريشن پريشان ڪيو هو، تيئن هاڻي هنن مديني ڏانهن هجرت ڪري ويندڙن کي متحد ۽ سگھارو ٿيڻ کان روڪڻ جي لاءِ مديني جي منافقن سان به ڳٺ جوڙ شروع ڪري ڏني.
اوس ۽ خزرج جا ڪجھه آسودا ماڻهو مديني جا سردار ۽ بادشاهه بڻيل هئا جن جو اڳواڻ عبدالله بن ابي سلول هو. ماڻهن ان کي رسمي طرح پڳ ٻڌائڻ جون تياريون به ڪري ڇڏيون هيون، پر مسلمانن ۽ نبي ڪريم ﷺ جي مديني اچڻ سان ان جو اهو خواب اڌورو رهجي ويو. انهيءَ ڪري هو پاڻ ۽ ان جا پوئلڳ ظاهر ۾ ته مسلمان هئا، پر دل ئي دل ۾ مسلمانن ۽ اسلام لاءِ دشمني ۽ ڪيني جا جذبا رکندا هئا.
(4) سورت البقره رڪوع 2، 4:
سورت بقره جي ٻئي رڪوع ۾ انهن منافقن جو ذڪر ڪيو ويو آهي ته اهي ماڻهو ظاهر ۾ ته الله ۽ قيامت جي ڏينهن کي مڃن ٿا پر انهن جي دلين ۾ ساڙ ۽ حسد جي بيماري آهي، انهيءَ ڪري اهي حقيقت ۾ مسلمان نه آهن.
قريشن جي ڌمڪي:
انهن منافقن کي قريشن لکيو ته توهان اسان جي ماڻهو کي پاڻ وٽ پناهه ڏني آهي. جيڪڏهن توهان ان کي پاڻ وٽان نيڪالي نه ڏني ته اسان توهان کي چتاءُ ٿا ڏيون ته اسان اوچتو حملو ڪري توهان جي مردن کي ماري ڇڏينداسين ۽ توهان جي زائفن کي ٻانهيون ڪري پاڻ سان وٺي وينداسين.
رسول الله ﷺ جي تقرير:
قريشن جي ڌمڪين کي ليکي ۾ آڻيندي منافقن هڪڙي گڏجاڻي ڪئي جنهن جي رسول الله ﷺ کي خبر پئجي وئي. پاڻ ڪريم ﷺ انهن کي فرمايو ته توهان جي مٽن مائٽن جي وڏي ٽولي مسلمان ٿي وئي آهي، انهيءَ ڪري مسلمانن کي مارڻ جو مطلب اهو ٿيو ته توهان پنهنجن ئي مٽن مائٽن کي ماريندؤ. جيڪڏهن قريشن حملو ڪيو به ته مهاجر ۽ انصاري توهان جو ساٿ ڏيندا ۽ اسان جو ميثاق قائم رهندو. اهو ٻڌي سڀئي ماڻهو ٽڙي پکڙي ويا ۽ عبدالله بن ابي نامراد ٿيو.
عياش جو اغوا ٿي وڃڻ:
ابوجهل پنهنجي ويڳي ڀاءُ عياش کي هُشي ڏئي پاڻ سان گڏ مڪي وڃڻ تي آماده ڪري ورتو. رستي ۾ ان جا هٿ پير ٻڌائين ۽ مڪي ۾ وٺي وڃي قيد ڪري ڇڏيائينس. انهيءَ مان معلوم ٿيو ته مڪي جا مشرڪ بنا ڪنهن روڪ ٽوڪ جي مديني ۾ ايندا هئا ۽ لچائي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئا، ڇو جو مهاجر اڃا ڪمزور هئا جڏهن ته ٻئي پاسي انصارن سان جيڪا بيعت ٿيل هئي سا مديني جي حدن اندر حفاظت جي لاءِ هئي.
رسول الله ﷺ امير العالمين جي حيثيت ۾:
انهيءَ زماني ۾ حضرت سعد بن زراره گذاري ويو. انهيءَ ماڻهو سڀ کان پهرين عقبه ۾ بيعت ڪئي هئي ۽ هن ئي مديني ۾ جمعي جي نماز قائم ڪئي هئي. پاڻ بنو نجار قبيلي مان هو ۽ رشتي ۾ پاڻ ڪريم ﷺ جو مامو هو. ان جي گذاري وڃڻ کان پوءِ اهو بحث شروع ٿيو ته هاڻي قبيلي جو سردار ڪير ٿيندو؟ پاڻ ڪريم ﷺ جن انهيءَ جھيڙي کي ختم ڪرڻ جي لاءِ پاڻ ئي قبيلي جا سردار بڻجي ويا جنهن تي سڀئي هڪ ٿي ويا. هاڻي پاڻ نه رڳو مهاجرن، پر انصارن جا به سردار بڻجي پيا هئا ۽ يهودين سان معاهدي جي لحاظ کان سڀني قومن جا سردار يعني امير العالمين بڻجي ويا.
طالوت جي قصي ۾ خوني ويڙه جو ذڪر:
مديني ۾ ڳجھي طرح سان مدافعتي ڪارروايون شروع ڪيون ويون هيون. پاڻ ڪريمﷺ کي خبر هئي ته قريش، انصاري ۽ يهودي سڀئي واپاري قسم جا ماڻهو آهن، اهي ڪنهن وڏي پئماني جي جنگ ۽ انهن جي اصولن کان اڻڄاڻ آهن. انهيءَ ڪري پاڻ مهاجرن کي ننڍين ننڍين جماعتن جي شڪل ۾ جنگي مشقون ڪرائڻ جو ارادو ڪيائون ۽ ڀلائي انهيءَ ۾ سمجھي وئي ته هينئر خوني ويڙهه جو حڪم نه ڏنو وڃي. سورت الحج جي آيت ” اُذِنَ لِلَّذِيْنَ يُقٰتَلُوْنَ بِاَنَّہُمْ ظُلِمُوْا۰ۭ “ ۽ بقره جي 24 رڪوع جي آيت ” وَقَاتِلُوْا فِيْ سَبِيْلِ اللہِ “ خوني ويڙهه بابت پهرين آيت نه آهي. اهڙي طرح سورت توبه جي اٺين رڪوع جي آيت ” اَلَا تُقَاتِلُوْنَ قَوْمًا نَّكَثُوْٓا اَيْمَانَہُمْ “ به خوني ويڙهه بابت پهرين آيت نٿي ٿي سگھي.
انهيءَ باري ۾ ذهني تربيت جي لاءِ قرآن ڪريم طالوت ۽ جالوت جي قصي ۾ خوني ويڙهه جو ذڪر ڪيو. مهاجرن کي ٻڌايو ويو ته هن کان اڳ به بني اسرائيل جي ماڻهن کي سندن وطن مان لوڌيو ويو هو. پر جيستائين اهي ويڙهه ۽ موت کان ڊڄندا رهيا، ڪجهه به ڪري نه سگھيا. تنهن ڪري الله تعالى هڪڙي غريب، پر بهادر ماڻهو طالوت کي انهن جو سردار مقرر ڪري ڇڏيو. علم، عقلمندي ۽ بهادري، جيڪي دولت کان وڌيڪ ڀليون وٿون هونديون آهن، سي الله تعالى طالوت کي عطا ڪيون هيون. هن بک اڃ تي ميلن جا ميل پنڌ ڪري پنهنجي جنگي اهليت کي ثابت ڪري ڇڏيو. آخر ڪار ائين هن تابوتِ سڪينه حاصل ڪري ورتو.
انهيءَ قصي سان ثابت ڪيو ويو آهي ته رسول الله ﷺ کان وڌيڪ ڪنهن به ماڻهوءَ ۾ سردار بڻجڻ جي صلاحيت نه آهي ۽ نه ئي ڪو ٻيو گم ٿي ويل تابوت (مڪي) کي هٿ ڪري سگھي ٿو. انهيءَ ڪري هتي دولت جي نه پر عقل ۽ علم جي ضرورت هوندي آهي.
هن قصي ۾ اهو به ٻڌايو ويو آهي ته صبر ۽ ثابت قدمي سان مٺ جيترا ماڻهو به ماڻهن جي ڪنهن وڏي لشڪر تي سوڀارا ٿي ويندا آهن. (كَمْ مِّنْ فِئَۃٍ قَلِيْلَۃٍ غَلَبَتْ فِئَۃً كَثِيْرَۃًۢ بِـاِذْنِ اللہِ۰ۭ وَاللہُ مَعَ الصّٰبِرِيْنَ) ڪڏهن ڪڏهن ڪا ننڍڙي ٽولي ڪنهن وڏي لشڪر تي سوڀاري ٿي ويندي آهي (اهو سڀ ڪجهه) الله تعالى جي حڪم سان ٿيندو آهي ۽ الله تعالى صبر وارن (۽ همت کان ڪم وٺندڙن) سان گڏ آهي.
مطلب ته مرده قومون بهادري ۽ جاني توڙي مالي جهاد سان ئي جيئريون ٿي سگھن ٿيون. اهو صبر ۽ بهادري ئي الله جون فوجون آهن. هاڻي رسول اللهﷺ قريش جي واپاري گھٽن گھيرن کي بند ڪرڻ جو فيصلو ڪري ورتو ۽ جٿا موڪلڻ شروع ڪيا. انهن جٿن جي اڳواڻي بنو هاشم ۽ بنو مطلب وارن وٽ هوندي هئي. انهن جٿن مان، جن ۾ نبي ڪريم ﷺ جن پنهنجو پاڻ شامل ٿيندا هئا، ان کي غزوه سڏيو ويندو هو ۽ جنهن ۾ ٻيو ڪنهن کي اڳواڻي ڏيندا هئا ته ان کي سريو سڏيو ويندو هو. اها جنگي مشق ڪرائڻ جو هڪڙو طريقو هو، ڇو ته انهن مهمن جو مقصد ڪنهن به قسم جي خوني ويڙهه نه هوندو هو؛ انهن جي نوعيت دفاعي هوندي هئي.
جنگ جو قديم طريقو:
اڄوڪي دؤر ۾ جنگيون مهينن، اڃا به سالن تائين جاري رهن ٿيون جنهن جي نتيجي ۾ قومون تباهه ٿي وڃن ٿيون. ڪي ته جنگ کان پوءِ سخت مالي بحران جي ڪري به ختم ٿي وڃن ٿيون. جنگ جو قديم طريقو جديد جنگ جي طريقي کان بلڪل جدا هو.
قديم زماني ۾ ڪنهن کليل ميدان تي رڳو هڪڙو ڏينهن ويڙهه هلندي هئي ۽ شام تائين انهيءَ جو فيصلو ٿي ويندو هو. جيڪي ماڻهو هار مڃڻ جي لاءِ تيار نه هوندا هئا سي قلعي ۾ ويهي مهينن تائين پيا وڙهندا هئا. پر اها ويڙهه شهرن ۾ ٿيندي هئي، ڳوٺن ۾ نه ٿيندي هئي. يا وري شهري ديوتائن جي نالن تي ويڙهه ٿيندي هئي.
عربن جو به اهو ئي اصول هو. گھوڙي تي سوار ٿي نيزن ۽ تلوارن سان وڙهندا هئا. پيادل فوجي پهريان تير چٽيندا هئا جنهن کان پوءِ ٻنهي فوجن ۾ هڪٻئي سان خوني ويڙهه شروع ٿي ويندي هئي. انهيءَ ۾ زرهون به پهريون وينديون هيون، هر سپاهي پنهنجو جنگي سامان ۽ کاڌو خوراڪ پاڻ سان گڏ کڻي هلندو هو. دشمن کان ڦريل مال ۽ قيد ڪيل غلامن کي به پاڻ ئي سنڀالڻو پوندو هو. غنيمت جي مال ۽ غلامن جو چوٿون حصو فوج جي سردار کي ملندو هو.
اهڙي ويڙهه ۾ جيڪڏهن ڪي ٿورڙا پر چڱي سکيا ورتل ماڻهو صبر ۽ ثابت قدمي سان ۽ موت جي اکين ۾ اکيون وجھي بي ڊپا ٿي وڙهندا هئا ته سوڀ پڪ سان ٿي ويندي هئي. فوجي جرنيل جي لاءِ ضروري هوندو هو ته اهو دشمن جي چالن کان چڱيءَ طرح خبردار هجي ۽ پنهنجي فوج جي همٿ ٻڌائڻ جا گُر به ڄاڻيندو هجي.
رسول الله ﷺ جي ڪاميابيءَ جو راز اهو ئي هو ته پاڻ پنهنجي جنگي چالن کي منافقن، يهودين ويندي پنهنجن کان به ڳجھو رکندا هئا. جيڪي ماڻهو آڳاٽين جنگين کي موجوده دؤر وارين جنگين جي روشنيءَ ۾ ڏسن ٿا، سي غلط فهمي جو شڪار ٿي وڃن ٿا ۽ پاڻ ڪريم ﷺ جي مدافعانه ڪوششن کي جنگ جو نالو ڏئي ڇڏين ٿا. اِهي اُهو نٿا ڏسن ته مسلمانن جي فوج ۾ ڪوبه غلام نه هوندو هو؛ جڏهن ته رومي، ايراني ۽ ٻيون قومون غلامن جي ذريعي ئي ٻين کي غلام بڻائينديون هيون جنهن ڪري ڪيترين قومن کي ته ناڪامي به پلئه پوندي هئي.
مديني وارن سان مڪي وارا ۽ عرب قبيلن جا ماڻهو ڏهن سالن تائين وڙهندا رهيا. انهن سڀني معرڪن ۾ رڳو بدر، مريسيع، احزاب، خيبر، حنين ۽ طائف وارن معرڪن ۾ ئي خوني ويڙهه ٿي. انهن ڏهن سالن ۾ ستاويهه غزوا ۽ ستيتاليهه سريا هئا.
1. حضرت حمزهؒ وارو سريو: اهو سريو هجرت جي ستين مهيني جنگي مشق جي طور تي شروع ٿيو. ائين جنگ بدر کان پهريان ٽي سريا موڪليا ويا. پاڻ ڪريم ﷺ جن اڇي رنگ جو جھنڊو ٺاهي پنهنجي مبارڪ هٿن سان نيزي ۾ ٻڌي حضرت حمزو کي قريشن جي واپاري قافلي کي روڪڻ لاءِ روانو ڪن ٿا. سمنڊ جي ويجھو سيف البحر وٽ ابوجهل جي ٽي سئو ماڻهن تي ٻڌل قافلو نظر اچي ٿو. مقابلي جي لاءِ رڳو ٽيهه مهاجر صفبندي ڪن ٿا. پر مجدي بن عمرو جهني جي ڪوششن سان ڳالهه آئي وئي ٿي وڃي ٿي.
2. حضرت عبيده المطلبي وارو سريو: شوال ۱ هجري ۾ ٽيهن مهاجرن جو جٿو حضرت عبيده ؒ جي اڳواڻي ۾ روانو ڪن ٿا. انهن کي بطن رابغ ۾ قريشن جي ٻه سئو ماڻهن جو قافلو نظر اچي ٿو. تير اندازي ٿئي ٿي. حضرت سعدؒ تير سان گھائجي پون ٿا پر صفبندي ٿي تلوار نٿي هلي.
3. حضرت سعد وارو سريو: ذيقعده ۱ هه ۾ ويهه مهاجر جنگي مشق جي لاءِ روانو ٿين ٿا. حڪم ڏنو ويو ته خرار (مديني جي ويجهو هڪڙي ماٿري) کان اڳتي نه وڃن. اتي پهچڻ تي خبر پئي ٿي ته قريش جو قافلو هڪ ڏينهن پهريان لنگھي ويو آهي. ذيقعده مهيني ۾ جيئن ته جنگ حرام هئي انهيءَ ڪري حڪم مليل هو ته جنگ نه ڪئي ويندي. قريشن جي قافلي وٽان بنا تلوار هلائڻ جي لنگھي وڃڻو هو.
4. عام القتال 2هه ۱8 اپريل ۶23ع: بدر واري ويڙهه ۾ عام تلوار هلي انهيءَ ڪري انهيءَ سال کي عام القتال يعني خوني ويڙهه وارو سال چون ٿا.
5. مسجد نبوي جو جمعو، سورت جمعه رڪوع ٻيو: صفر 2 هه ۾ مسجد نبوي تيار ٿي وئي ۽ انهيءَ ۾ باقاعدي نمازون ٿيڻ لڳيون. جمعي جي ڏينهن رسول الله ﷺ جن نماز کان پهريان هڪڙو خطبو ڏيندا هئا، جنهن ۾ قرآن جي مختلف حصن مان پڙهي ٻڌائيندا هئا ۽ گذريل واقعن تي تبصرو ڪندا ۽ آئينده جي لاءِ حڪمت عملي بابت ٻڌائيندا هئا. هن وقت تائين يهودين جي مخالفت شروع نه ٿي هئي انهيءَ ڪري سورت جمعه جو پهريون رڪوع نازل نه ٿيو هو. ٻئي رڪوع ۾ ٻڌايو ويو ته ٻانگ جو آواز ٻڌڻ شرط پنهنجا ڪاروبار ڇڏي مسجد ۾ اچي وڃو. نماز کان پوءِ ڀلي پنهنجي ڪاروبار ۾ لڳي وڃو.
ٻانگ:
مختلف قومن ۾ ماڻهن کي عبادت جي مقصد سان سڏڻ جا مختلف طريقا رواج ۾ هئا. ڪٿي گھنڊ وڄايو ويندو هو ته ڪٿي توتاڙو وڄايو ويندو هو. حضرت عمرؒ جي مشوري کي پاڻ ڪريم ﷺ جن پسند فرمايو ۽ نماز جي لاءِ ٻانگ شروع ٿي وئي.
پاڻ ڪريم ﷺ جي جنگي حڪمت عملي:
انهيءَ زماني ۾ قريشن يهودين سان ڳٺ جوڙ ڪري ورتو ۽ يهودي مسلمانن جي جنگي تيارين ۽ منصوبن جي باري ۾ قريشن کي خبرون ٻڌائڻ لڳا. پاڻ ﷺ به پنهنجي جنگي منصوبن کي ڳجھو رکندا هئا ۽ حڪمت عملي اها اختيار ڪندا هئا ته جيڪڏهن اولهه واري پاسي وڃڻو هوندو هو ته پاڻ شروع ۾ اوڀر پاسي هلڻ لڳندا هئا ۽ لشڪر کي گھمائي ڦيرائي پنهنجي منزل تي پهچائيندا هئا. هڪ پاسي يهودي هئا ۽ ٻئي پاسي منافق. مشرڪن ۽ پڻ ناتجربيڪار مهاجرن به انهيءَ صورتحال ۾ ڏکيائي پيدا ڪري ڇڏي هئي. صفر 2 هه ۾ قريشن مسلمانن کي ٻيهر ڌمڪي ڏني ته اسان توهان کي ناس ڪري ڇڏينداسين.
غزوه ودان – معاهدو بنو خمرهؒ :
هاڻي رسول الله ﷺ جن پنهنجي سر پاڻ اسي مهاجرن سان گڏجي ابواء يا ودان تائين ويا. قريشن جو واپاري قافلو نه مليو. اهو پندرنهن ڏينهن جو سفر هو. مديني مان نڪرڻ وقت پاڻ سعد بن عباده کي پنهنجو جانشين مقرر ڪري مديني جا معاملا ان جي حوالي ڪري ڇڏيا. ودان جي ويجھو بنو خمره وارن سان دفاعي معاهدو ڪيو ويو. انهيءَ معاهدي ۾ بنو خمره وارن کي انهيءَ جي ڪري برابر جو ڀائيوار ڪيو ويو جو اهي مشرڪ هئڻ جي باوجود به مسلمانن تي حملو ڪرڻ وارن سان وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ويا هئا.
بواط وارو غزوو ۽ معاهدو:
ربيع الاول 2 هه ۾ ٻه سئو مهاجرن سان گڏ پاڻ ڪريم ﷺ بواط ڏانهن ويا. اميه بن خلف جي ٻه سئو ماڻهن ۽ اڍائي هزار اٺن وارو قافلو ڪٿي به نه ملي سگھيو، پر بواط جي رهاڪن کي جنگ جي صورت ۾ هڪٻئي جي مدد واري معاهدي ۾ شامل ڪري ورتائون.
ڪرز وارو حملو:
انهيءَ ئي مهيني ۾ ڪرز بن جابر فهري مديني جي چراگاهن تي حملو ڪيو ۽ پاڻ ڪريم ﷺ جي ڪيترن ئي جانور کي هڪلي وٺي ويو. انهيءَ حملي جي خبر ملندي ئي پاڻ ڪريم ﷺ زيد بن محمدؒ کي پنهنجو جانشين بڻائي ۽ حضرت عليؒ کي مهاجرن جو سالار ڪري ڪرز جي پويان لڳي پيا، پر هو ڀڄي ويو.
انفاق يا جنگي چندو:
دنيا خوف ۽ بک ۾ گھيريل هئي، پر انهن کي خوف ۽ بک کان بچائڻ وارو ڪوبه نه هو. رڳو مسلمانن جي جماعت هئي جيڪا پنهنجي پريشاني ۽ بي سروساماني جي باوجود پنهنجو پاڻ کي ۽ پاڻ سان گڏ سڄي دنيا کي انهيءَ مصيبت مان ڪڍڻ جو پختو ارادو رکي پئي. هن جماعت وٽ ذهني غلامي ۽ معاشي بک کان آزادي حاصل ڪرڻ جو نالو ”دينِ حق“ ۽ ان مان ڇوٽڪارو (ڀلائي) هو. انهيءَ جماعت جي امام ﷺ پهريان مديني ۾، پوءِ مديني جي اوسي پاسي هڪڙو دفاعي محاذ جوڙي ورتو. ان کان پوءِ الله تعالى جي فوج جي لاءِ چندو گڏ ڪرڻ شروع ڪيو جنهن کي قرآني اصطلاح ۾ انفاق چيو وڃي ٿو.
سورت البقره 24 رڪوع، دنيا کي ظلم کان بچايو:
مسلمانؤ! ڪافرن جي ظلم کان دنيا کي بچايو. انهيءَ ۾ ڏاڍ ۽ زور زبردستي جو ڪوبه دخل نه آهي. ڇو ته اهو دين جو معاملو آهي. الله جو دوست بنجڻ جو اهو ئي طريقو آهي.
سورت البقره 35 رڪوع:
الله تعالى جو قانون اڻٽر آهي. اهوئي قومن کي جيئرو رکي ٿو . جهڙي طرح الله تعالى جي قانون موجب سج اوڀر کان اڀري ٿو ۽ ڪوبه ان کي اولهه کان نٿو اڀاري سگھي، ائين ئي الله تعالى جي قانون موجب زنده قومون مرده ۽ مرده قومون زنده ٿي پونديون آهن. الله تعالى ئي آهي جيڪو مردن کي زندگي عطا ڪري ٿو.
سورت البقره 36 رڪوع:
خيرات نفعي جي خيال سان نه ڪريو. انفاق حقيقت ۾ خوف ۽ ڳڻتي کان بچائيندو آهي. پر نفعي جي لالچ سان نه ته صدقو ڪريو ۽ نه ئي ڪنهن تي ٿورو ٿڦيو. ٻي صورت ۾ الله ۽ قيامت کي مڃڻ کانسواءِ جيڪو صدقو رڳو ڏيکاءَ لاءِ ڏنو ويندو آهي، سو ڪجھه به فائدو نه ڏيندو ۽ ان مان ڪوبه لاڀ حاصل نه ٿيندو.
سورت البقره 37 رڪوع:
صدقو انهن ماڻهن تي خرچ ڪرڻو آهي جيڪي اصحاب صفه وانگر پنهنجو وقت قوم جي ڀلائيءَ لاءِ خرچ ڪن ٿا ۽ واپار نٿا ڪري سگھن ۽ نه انهن جي غيرت کين ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگڻ جي اجازت ڏئي ٿي. جيڪو ڪجھه به خرچ ڪيو وڃي سو نيڪيءَ جي رستي ۾ ڪيو وڃي نه ڪه شيطاني راهه ۾. اڄ جي اصطلاح ۾ انهيءَ کي ڪل وقتي رضاڪار سڏيو وڃي ٿو.
شفاعت جو مسئلو:
شفاعت جي مسئلي بابت مختلف قومن ۾ مختلف خيال هئا. يهودي سمجھندا هئا ته اهي الله تعالى وٽ وڏي مان وارا ٻانها (الله جا پٽ) آهن، پوءِ جيڪڏهن جهنم ۾ ويا به ته ڪن ٿورڙن ڏينهن لاءِ ويندا، ان کان پوءِ انهن کي هميشه واري جنت ملي ويندي.
عيسائين جو خيال اهو هو ته عيسىؑ کي آدم جي اولاد جي گناهن جي بدلي الله تعالى سوريءَ تي چاڙهي آدم جي سموري اولاد جي گناهن جو ڪفارو ڏئي ڇڏيو. اهڙيءَ طرح انهن جي سفارش يا شفاعت جي ڪري اسان جا سڀئي گناهه ڌوپجي ويا.
مسلمانن کي اهو ٻڌايو ويو ته توهان اهو نه سمجهو ته توهان جو بار ٻيو ڪو کڻندو. (لَا تَزِرُ وَازِرَۃٌ وِّزْرَ اُخْرٰي) توهان جو ڇوٽڪار رڳو نيڪ عملن، انفاق في سبيل الله ۽ جهاد جي ذريعي ئي ممڪن آهي. جماعتي زندگيءَ ۾ پوري جماعت جي هر هڪ ماڻهوءَ تي جاکوڙڻ لازم ڪيو ويو آهي. الله تعالى ڪنهن جي سفارش يا شفاعت سان توهان جي طرفان جهاد نه ڪندو. باقي جيڪي ماڻهو الله تعالى تي ڀروسو رکن ٿا انهن کي سندن ٿورڙائي جي باوجود به گھڻائي تي سوڀ حاصل ٿيندي آهي. اصل ۾ ايمان ۽ صالح عملن جي نتيجي ۾ ئي ڪاميابي حاصل ٿيندي آهي.
بنو مدلج وارن سان معاهدو:
جمادي الثاني 2 هه ۾ بنو مدلج وارن سان به دوستي وارو ٺاهه ٿي ويو ۽ اهو طئي ٿيو ته بنو خمره وانگر اهي به رسول الله ﷺ جا ساٿاري هوندا.
غزوه ذوالعشيره:
جمادي الثاني 2 هه ۾ پاڻ ڪريمﷺ جن ٻه سئو ماڻهن سان نڪتا ۽ ينبوع جي ويجھو ذوالعشيره تائين ويا پر قريشن جو قافلو نه ملي سگھيو. هن غزوي ۾ حضرت حمزهؒ علمبردار هو ۽ پاڻ مديني ۾ ابو سلمه مخزومي کي مديني ۾ نائب ڪري ويا هئا.
سورت المائده 4 رڪوع:
بني اسرائيل جي قوم کي موسىؑ آزادي ڏيارڻ کان پوءِ چيو ته فلسطين تي حملو ڪري ان کي فتح ڪري وٺو. پر اهي ٻن سئو سالن جي غلاميءَ واري زندگي گذارڻ ڪري گيدي بڻجي ويا هئا. تنهن ڪري چوڻ لڳا ته تون ۽ تنهنجو خدا وڃي ڪري وڙهو ۽ اهو علائقو فتح ڪريو ته پوءِ اسان انهيءَ شهر ۾ داخل ٿينداسون. اهڙي گيدي پڻي جو نتيجو اهو نڪتو جو اهي چاليهن سالن تائين سينا جي رڻ پٽ ۾ رلندا رهيا. ان کان پوءِ جڏهن نئون نسل پيدا ٿيو ته اهو اڳتي وڌي سگھيو. سو اي مسلمانو! انهيءَ قصي مان سبق پرايو. يعني همت ڪرڻ وارن جي الله تعالى مدد ڪندو آهي. تنهن ڪري همٿ ٻڌو ۽ مڪي کي فتح ڪري وٺو.
سورت المائده 5 رڪوع:
قابيل بنا ڪنهن سبب جي پنهنجي ڀاءُ هابيل کي ماري ڇڏيو هو ۽ ان جي سزا ۾ جهنم جو ٻارڻ ٿيو. ياد رکو ته اهو ئي الله تعالى جو قانون آهي ۽ توريت جي حڪمن ۾ به اها ئي ڳالهه لکيل آهي ته جيڪڏهن ڪو ماڻهن ٻئي ڪنهن ماڻهو کي بنا ڪنهن ڏوهه گناهه جي ناحق ماري ٿو ته ان ڄڻ ته سموري انسانيت کي ماري ڇڏيو ۽ قرآن اهو به چوي ٿو ته جنهن هڪ ماڻهوءَ جي جان بچائي ان ڄڻ ته سموري انسانيت کي بچائي ورتو. ارهه زوارائي ڪرڻ خدائي قانون جي خلاف ڳالهه آهي.