مڪي واري انقلاب جو ورجاءُ، ڪڏهن ۽ ڪيئن ؟
انهيءَ ڳالهه جو دليل هي آهي ته سوره مزمل ۾ رسول الله ﷺ کي چيو ويو ته هو رات جو عبادت لاءِ اٿي بيهڻ کي گھٽائي ڇڏي، ڇو ته ڏينهن ۾ کين تمام ڳورو ڪم ڪرڻو آهي. اهو ڳورو ڪم ڪهڙو هو؟ اهو هو مشرڪ، يعني طبقاتي معاشري کي توحيدي، يعني غير طبقاتي معاشري ۾ بدلائڻ جي لاءِ جدوجهد ڪرڻ.
قرآن ڪريم توحيدي معاشري جي آڻڻ لاءِ ڪهڙو دليل ڏنو آهي؟ سوره قصص جي پنجين ۽ ڇهين آيت ۾ انهيءَ معاشري جو نقشو هن طرح ڏنو ويو آهي:
ترجمو: ”اسان جي مرضي هئي ته انهن ماڻهن تي مهرباني ڪريون جن کي زمين تي هيڻو ڪري ڇڏيو ويو هو، انهن کي اڳواڻي ڏيون ۽ انهن کي ئي وارث ڪيون ۽ زمين تي انهن کي اقتدار بخشيون ۽ انهن کان فرعون ۽ هامان ۽ انهن جي لشڪرن کي اهوئي ڏيکاريون جنهن جو انهن کي ڊڄ هو.“ (ترجمو تفهيم القرآن )
هاڻي مولانا آزاد جي ”ترجمان القرآن “ جو ترجمون ڏسو.
ائين اسان جو فيصلو اهو هو ته جيڪا قوم سڀ کان وڌيڪ هيڻي سمجھي ويندي هئي تنهن تي احسان ڪريون. انهيءَ قوم جي ماڻهن کي سرداري ۽ رياست عطا ڪريون، ملڪ جو وارث بڻايون ۽ انهن جي ئي حڪومت ملڪ ۾ قائم ڪري ڇڏيون. فرعون ۽ هامان ۽ حڪمران قوم کي، جنهن کي ڏٻري قوم جي طرف کان بغاوت ۽ ڀڄي وڃڻ جو کٽڪو رهندو هو ۽ جنهن جي لاءِ اهي کين هيڻو رکندا هئا، انهيءَ کي ئي انهن جي اڳيان آڻيون.
انهيءَ آيت جي تشريح ۾ مولانا آزاد لکيو آهي ته هتي فرعون جي بادشاهت جو ذڪر آهي، پر غور ڪبيو ته هن آيت ڪريمه جي اندر قرآن ڪريم هڪ تمام ئي غيرمتبدل الاهي قانون جي ڄاڻ ڏني آهي. هو ٻڌائي ٿو ته دنيا هڪ پاسي طاقت ۽ عزت آبرو جي نمائش جو هنڌ ته ٻئي پاسي وري مزدورن جي بربادي ۽ انهن جو ڪوس گھر آهي. طاقتور قومون هيڻي قومن کي پنهنجو غلام ۽ زيردست بڻائينديون آهن. انهن ۾ ڦوٽ وجھنديون آهن، مختلف قومون ۽ ٽولن کي پاڻ ۾ گڏجڻ ناهن ڏينديون. ڇو ته جيڪڏهن اهي پاڻ ۾ گڏجي هڪ ٿي وڃن ته اهي هيڻا نه رهندا. انهن جي پاڻ ۾ ٻڌي ۽ هڪ ٿي وڃڻ واري طاقت ظالمن جو تختو اونڌو ڪري ڇڏيندي.
جاگيردارن ۽ صنعتي سرمائيدارن جو حال به ساڳيو ئي آهي. اهي مزدور طبقي ۾ ڏار وجھڻ جي ڪوشش ڪندا رهندا آهن، ته جيئن اهي ٻڌي ڪري پيداواري وسيلن تي قبضو نه ڪري وڃن. پر خدائي قانون چوي ٿو ته جيڪڏهن مزدور پنهنجي سمجھه کي طبقاتي فلسفي سان هٿياربند ڪري وٺن ۽ ٽريڊ يونين يا گڏيل سهڪار جي صورت ۾ گڏ ٿي وڃن ته اهي پيداواري ذريعن کي، استحصال پسند طبقي کان ڦري، انهيءَ تي قبضو ڄمائي وٺندا. جيئن ته الله تعالى اهي پيداواري وسيلا سمورن انسانن جي لاءِ پيدا ڪيا آهن، تنهن ڪري ٿورڙن ماڻهن جو انهن وسيلن تي قبضو ڪري، گهڻن انسانن کي انهيءَ مان فائدو ماڻڻ کان محروم ڪري ڇڏڻ، خدائي قانون ۽ مرضيءَ جي ابتڙ پڻ آهي.
تنهن ڪري اسلام ختم نبوت جي حوالي سان هڪ بين الاقوامي تحريڪ آهي، جنهن جو مقصد دين جي دعوت جي بنياد تي، انساني وحدت ۽ خلافت آدم جو قيام آهي. ان جو مقصد هڪ اهڙي معاشري جو آهي جيڪو ڊپ، ڳڻتي ۽ محنت جي استحصال کان پاڪ هوندو. اهڙي معاشري کي توحيدي يا غير طبقاتي معاشرو به چيو ويندو آهي.
اهڙو معاشرو ٺاهڻ جي لاءِ مديني ۾ ئي ڪوشش شروع ٿي وئي هئي. رسول الله ﷺ خيبر جي فتح واري موقعي تي يهودين جي زمينن ۽ باغن کي رياست جي ملڪيت ۾ وٺي ڇڏيو هو ۽ انهن کان پيداوار جي صورت ۾ حصو وٺڻ شروع ڪري ڇڏيو. اهو وهنوار اها ڪڙمت نه هئي، جنهن ۾ زمين جو مالڪ ڪڙمي کي پوکيءَ لاءِ زمين ڏئي ٿو ۽ پيداوار جي اڌ کان به وڌيڪ حصو ان کان وٺي. خيبر جي فتح کان پوءِ زمينن ۽ باغن جي ملڪيت يهودين وٽ نه هئي، پر اها بيت المال کي ڏني وئي هئي، تنهن ڪري اها ڪڙمت نه هئي.
نبي ڪريم ﷺ جن ڪڙمت کي وياج تي مبني (ربوا) ڪاروبار سڏيو آهي. حضرت رافع بن خديج ۽ ٻين اصحابن جون روايتون انهيءَ تي شاهد آهن. حضرت عمر فاروق ؒ عراق، مصر ۽ شام جي زمينن کي رياستي ملڪيت ۾ وٺي ڇڏيو هو ۽ ڪڙمين کان ڍل ورتي هئي. اهو ئي سبب آهي جو امام ابو حنيفه ؓ ، امام شافعيؓ ۽ امام مالڪ ؓ سور سٺا پر ڪڙمت جي اجازت نه ڏني. امام يوسفؓ ملوڪيت جي دٻاءَ هيٺ ڪجھه شرطن سان انهيءَ جي اجازت ڏني هئي. اهڙيءَ طرح امت ۾ جاگيرداري نظام قائم ٿيڻ جو موقعو ملي ويو. اڳتي هلي مشينن جي ايجاد کان پوءِ، مسلمانن صنعتي سرمائيداري کي پنهنجائي ورتو.
اقبالؓ پنهنجي تصنيف ”فلک مریخ میں مرغد ینی معاشرہ اور محکمات عالم انسانی“ ۾ انهيءَ ئي اشتراڪي معاشري جو خاڪو ڏنو آهي ۽ ڊاڪٽر خليفي عبدالحڪيم، مدني رياست کي اشتراڪي جمهوريت سڏيو آهي.
مڪي ۾ ته پوکيءَ لائق زمين ئي نه هئي جڏهن ته مديني ۾ به تمام ئي ٿورڙي هئي. ٻئي پاسي اسلامي انقلاب مديني جي حدن مان نڪري مصر، شام ۽ عراق تائين پهتو ته حضرت عمر فاروق ؒ زمين کي عوامي ملڪيت قرار ڏئي بيت المال ۾ شامل ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ حضرت عثمان ؒ جي رياستي سيڪريٽري مروان بن حڪم حضرت عمرؒ جي خلافت راشده واري نظام کي ختم ڪري پنهنجو نظام قائم ڪري ڇڏيو. انهيءَ ڪري ئي شاهه ولي الله ؓ ”ازالة الخفا“ ۾ حضرت عثمان جي رياست جي آخري ڇهن سالن واري عرصي کي خلافت راشده ناهي سڏيو.
اهو ئي سبب هو جو اقبال پنهنجي الهه آباد واري تقرير ۾ چيو هو ته ملوڪيت جي ڪري دنيا اسلام جي معاشي نظام مان لاڀ نه ماڻي سگھي. ملوڪيت جهڙي طرح غلامي جي اداري کي دائمي بڻائي ڇڏيو هو، اهڙيءَ طرح پيداواري وسيلن تي (جيڪا انهيءَ زماني ۾ رڳو زمين جي صورت ۾ هئي) پڻ ماڻهن جي ذاتي ملڪيت قائم ڪري ورتي. اهو عمل اصل ۾ دمشق جي خلافت کان ئي شروع ٿي چڪو هو. تصوف جي تحريڪ رڳو نفس جي پاڪائيءَ تي زور ڏنو، پر معاشري جي تبديلي کي نظرانداز ڪري ڇڏيو، جنهن ڪري ماڻهن جي گھڻائي نفس جي پاڪائيءَ کان به محروم ٿي وئي.
انهيءَ ڪري مڪي واري انقلاب جو ورجاءُ ان وقت ئي ممڪن آهي جڏهن پيداواري وسيلا جهڙوڪه زمين، ڪارخانا، کاڻيون، پيٽرول، گيس جا ذخيرا وغيره، ذاتي ملڪيت مان نڪري مزدور طبقي جي ملڪيت ۾ اچي ويندا. اهوئي هڪ طريقو آهي جنهن سان محنت جي استحصال واري عمل جو خاتمو ٿي ويندو، جنهن ۾ هڪ ڪارخانيدار ٿوري ئي عرصي ۾ هڪ مان چار ڪارخانا ٺاهي وٺي ٿو، جڏهن ته انهن ئي ڪارخانن ۾ ڪم ڪرڻ وارن جي هڪ ڏينهن جون بنيادي ضرورتون به پوريون نٿيون ٿين، ۽ اهي پيڙهين کان مزدور ئي رهن ٿا.
مڪي واري انقلاب جي ورجاءَ لاءِ جاگيردارن، ڪارخانيدارن، وڏن وڏن واپارين جي وجود کي ۽ انهن جي معاشي نظام کي ختم ڪرڻ جي هڪ ڳاٽي ٽوڙ ٽڪر کائڻو پوندو، جنهن جو مثال روس، چين، ويٽنام ۽ ڪيوبا وغيره جي انقلابن ۾ موجود آهي.
شروع کان ئي مڪي واري انقلاب جي عمل کي روڪڻ جي لاءِ پهريان پهريان حضرت عمرؒ کي شهيد ڪيو ويو، جڏهن ته حضرت ابوبڪرؒ کي انهن طاقتن سان خونخوار جنگ وڙهڻي هئي جن اسلام جي معاشي نظام کي نٿي مڃيو. ان کان پوءِ حضرت عثمانؒ کي شهيد ڪيو ويو، جنهن کان پوءِ جنگ جمل ۽ جنگ صفين جي صورت ۾ گھرو ويڙهه شروع ٿي وئي. ائين پوءِ خلافت جي اداري کي مديني مان کڻي دمشق ۾ پهچايو ويو جتي نبوي طريقي واري عليءَ جي خلافت کي ملوڪيت جي طريقي واري عليءَ جي خلافت ۾ بدلايو ويو. عباسي سلطنت ۾ ملوڪيت پنهنجي عروج تي هئي. جهڙي طرح دمشق ۾ حڪمران ۽ مٿاهين طبقي جي مفادن جي حفاظت جي لاءِ ڏاڍ جو فلسفو تخليق ٿيو هو، بغداد ۾ به اهو ئي ڪم ابوالحسن اشعري جي فلسفي ڪيو. مڪي واري انقلاب جي ورجاءَ لاءِ اشعري فلسفي جي بدران، علحدگي واري فلسفي کي، جديد زماني جي گھرجن هيٺ، ڪجھه سڌارن سان گڏ واپس آڻڻو پوندو. علحدگي واري فلسفي کي موجوده دؤر ۾ ”تحقيق جي سائنسي طريقي“ سان نسبت ڏني پئي وڃي. قرآن علحدگي واري فلسفي جي سڌاري جي لاءِ عَلَمَ بِالقَلم چيو آهي. يعني اهو علم جيڪو رڳو قياس تي ٻڌل نه هجي، جيئن ڇنڊڇاڻ يا استخراجي پر اهو علم جيڪو تجربي ۽ مشاهدي تي ٻڌل هجي.
اقبال قرآني جهان جي شعبن ۾، آدم جي خلافت جي قيام جي لاءِ جتي تحقيق يعني سائنسي طريقي تي زور ڏنو آهي، اتي تخليق کي سمجھڻ ۽ پنهنجائڻ جي تلقين پڻ ڪئي آهي. تخليق جو مثال حرا واري غار ۾ تحنث آهي، جنهن جي ڪري نئون معاشرو، نئين رياست ۽ نوان انسان پيدا ڪرڻ ۾ مدد ملي. اولهه وارن سائنسي تحقيق سان گڏ تخليق کي ختم ڪري ڇڏيو، جنهن سان انهن جو معاشرو اخلاقي گڻن ۽ نفس تي ضابطي جي عمل کان محروم ٿي ويو آهي.
اهي ڳالهه چڱيءَ طرح سمجھي ڇڏڻ گھرجي ته مڪي واري انقلاب جو ورجاءُ، ذڪر ڪيل گھرجن کي پورو ڪرڻ کان سواءِ ناممڪن آهي، پوءِ ڀلي ڇو نه اسلام ۽ شريعت کي لاڳو ڪرڻ جي لاءِ ڪيترو ئي هُل مچايو وڃي.
[b]نئين سيرت طيبه لکڻ جي ضرورت[/b]
سيرت طيبه تي اڻ ڳڻيا ڪتاب لکيا ويا آهن، پر انهن مان ڪنهن به انهيءَ سماجي انقلاب جي واضح نشاندهي نه ڪئي آهي، جيڪو مديني جي معاشري ۾ ظاهر ٿيو هو. سڀني ليکڪن رڳو واقعن کي ورجايو آهي، پر انهيءَ انقلابي تبديليءَ تي روشني نه وڌي آهي جنهن جي بنياد تي ڊاڪٽر خليفه عبدالحڪيم مديني جي رياست کي ”اشتراڪي جمهوريت“ چيو آهي. انهيءَ جو بنيادي سبب هي آهي ته لکڻ وارن انهيءَ ڳالهه کي بلڪل ئي نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي ته اسلام جو بنيادي ڪارنامو طبقاتي معاشري کي توحيدي معاشري ۾ تبديل ڪرڻ هو. نبين جي بعثت جي شروعات ئي انهيءَ وقت ٿي، جڏهن زرعي دؤر جي شروعات کان وٺي معاشرو ٻن مخالف معاشي طبقن ۾ ورهائجي ويو هو. شروع کان ئي مالڪ ۽ ٻانهي جا ٻه طبقا وجود ۾ اچي ويا هئا. ٿورڙن هوشيار ۽ چالاڪ ماڻهن، معاشري تي پنهنجو قبضو ڄمائڻ شروع ڪري ڇڏيو هو ۽ پيداواري ذريعن تي، جيڪو ان وقت ”زمين“ هئي (ڇاڪاڻ ته مشينون ان وقت ايجاد ڪونه ٿيون هيون)، پنهنجي ذاتي ملڪيت قائم ڪري ورتي. انهن ماڻهن غلامن جي محنت جي استحصال سان حاصل ڪيل دولت جي زور تي رياست قائم ڪري ورتي. قبيلي جي چڱي مڙس آهستي آهستي بادشاهه جي حيثيت اختيار ڪري ورتي ۽ جنگين جي ذريعي غلامن جي تعداد ۾، جيڪي حقيقت ۾ قيدي هئا واڌارو ڪرڻ شروع ڪيو. رياست جا جزا جهڙوڪ، فوج، پوليس، عدالتون ۽ قانون وغيره وجود ۾ اچڻ لڳا، جن جو بنيادي ڪم مالدار طبقن جي دولت ۽ اقتدار جي حفاظت ڪرڻ هو.
هي اهو وقت هو جڏهن غلام پنهنجي انساني حيثيت وڃائي هڪ وکر بڻجي ويو هو. کيس قتل توڙي وڪرو ڪري سگھجي پيو. ان کان سخت پورهيو وٺي سگھجي پيو ۽ ناقابل برداشت سزا ڏئي سگھجي پئي. اهڙيءَ طرح انسان جو انسان تي ظلم وڌندو ويو. غلام جي محنت جي استحصال سان حاصل ڪيل دولت ۽ اقتدار کي قائم رکڻ ۽ ان ۾ اڃا به واڌاري جي لاءِ جنگ ۽ فساد عام ٿيندو ويو. بابلي، سميري، ڪلداني، آشوري، ايراني، مصري ۽ روما جهڙين شروعاتي تهذيبن تي ٻڌل سلطنتن انسانن تي جيڪي ظلم ڪيا، سي تاريخ جي ورقن ۾ لکت جي شڪل ۾ موجود آهن. دولت ۽ اقتدار جي نشي جنسي ڪميڻائپ کي جنم ڏنو. پيداواري ذريعن تي ٻڌل تهذيب بابت موجوده زماني ۾ اقبالؓ چيو آهي ته:
خواجه نان بندهء مزدور برد
آبروءِ دختر مزدور برد
انهيءَ مان اندازو ٿي سگھي ٿو ته ڇڙواڳ بادشاهن ۽ حاڪمن جي دور ۾ انسانيت جو ڪهڙو حال هوندو هو. قرآن نبوت جي بعثت جو هڪ سبب ”بعضکم لبعض عدو“ واري صورتحال کي سڏيو آهي. يعني جڏهن انسان مالڪ ۽ ٻانهي جي طبقن ۾ ورهائجي ويو ۽ ٻنهي طبقن جا مفاد ھڪٻئي جي تمام ئي مخالف ٿي ويا، معاشري جي ارتقا سان گڏ مالڪ ۽ ٻانهي، جاگيردار، هاري ۽ مشين جي ايجاد کان پوءِ ڪارخانيدار ۽ مزدور جي شڪل اختيار ڪري ورتي ۽ اهي ٻئي پاڻ ۾ هڪ ٻئي جا دشمن ٿي پيا.
عام تاريخدانن تاريخ ۽ ان جي واقعن کي بادشاهه ۽ اميرن جي واقعن سان واڳيل ڪري ڇڏيو آهي. اهڙي طرح تاريخ عوام جي بدران بادشاهن ۽ حاڪمن جي اڳيان پويان ڦيرا پائڻ لڳي. عوام جون حالتون ڇا هيون؟ انهن جي محنت ڇا ڇا پيدا ڪيو ۽ ڪهڙيون شڪليون اختيار ڪيون؟ انهن جي محنت جو ڪهڙن ڪهڙن حيلن سان استحصال ڪيو ويو؟ غلامن تي ڪهڙا ڪهڙا ظلم ڪيا ويا؟ وغيره؛ انهن سڀني ڳالهين کي مؤرخ نظرانداز ڪندو رهيو. غلامن جي پنهنجي آزاديءَ جي لاءِ جدوجهد ۽ بغاوتن جو ذڪر نه ڪيو ويندو هو، پر جيڪڏهن ائين ٿيو به، ته اهو به بادشاهن جي مفادن جي حوالي سان ٿيو آهي.
انهيءَ تاريخي پس منظر سان اهو واضح ٿي وڃي ٿو ته، نبوت ۽ نبين جي بعثت جو اصل مقصد حقيقت ۾ غلام ۽ مالڪ تي ٻڌل معاشري جي انهيءَ ڍانچي کي بدلائڻو هو. يعني توحيد الاهي واري نظريي کي، سماجي لحاظ کان معاشرتي موافقت پيدا ڪندي، مخالف معاشي طبقن جي معاشري کي ختم ڪري، توحيدي ۽ غيرطبقاتي معاشرو قائم ڪرڻ هو، جيڪو خوف يعني جنگ، فساد ۽ بغاوتن ۽ ڏک يعني غربت، بک، مسڪيني، جهالت ۽ غلاميءَ کان پاڪ معاشرو هجي، ته جيئن پيداواري ذريعن (جهڙوڪ، زمين، ٻيلا،کاڻيون، سمونڊ ۽ پوءِ مشينون ۽ ڪارخانا جن ۾ محنت اجتماعي شڪل ۾ موجود آهي) کي ڏهه سيڪڙو ماڻهن جي ملڪيت جي قبضي مان ڪڍي ڪري، عوام جي (جيڪو نوي سيڪڙو هو) قبضي ۾ ڏنو وڃي. الله تعاليٰ اهي سڀئي ذريعا ”الخلق عيال الله“ جي حوالي سان سڀني انسانن جي لاءِ پيدا ڪيا هئا: جيئن ته قرآن چيو آهي:
ھُوَالَّذِىْ خَلَقَ لَكُمْ مَّا فِى الْاَرْضِ جَمِيْعًا ۰ۤ (البقره:۲۹)
”اهو (الله) ئي آهي جنهن جيڪو ڪجھه زمين ۾ آهي (سو) توهان (سڀني) جي لاءِ پيدا ڪيو.“
قرآن جي مطابق نبين جي بعثت سامي، آريائي ۽ زرد قومن جي هر ڳوٺ ۾ ٿي هئي. انهن سڀني نبين جي بعثت جو مقصد توحيد الاهي جي تصور موجب معاشري جي برخلاف مفاد رکڻ واري معاشي طبقي کي غير طبقاتي يا توحيدي معاشري ۾ تبديل ڪرڻ هو، ته جيئن نوي سيڪڙو ماڻهو پنهنجي مادي، جسماني، تهذيبي ۽ علمي ضرورتن کي آسانيءَ سان حاصل ڪري، عبادت ۽ خدا جي ياد جي ذريعي خدا سان ويجھڙائپ حاصل ڪري سگھن. پر ٿيو ائين جو مذهبي پيشوائن نبين جي انهيءَ سماجي نصب العين، يعني معاشري جي نيئن سر جوڙجڪ جي تصور کي، مراعات يافته طبقي جي مفادن کي تحفظ ڏيڻ جي لاءِ، عوام جي نظرن کان پاسيرو ڪري ڇڏيو. مٿان وري اها ڳالهه ديني نقطه نظر کان انهن جي ذهنن ۾ ويهاري وئي ته دولت جي ورهاست الله تعالى ڪندو آهي؛ مالڪ، جاگيردار ۽ ڪارخانيدار جي دولت مزدور جي محنت جي استحصال جو نتيجو نه آهي، پر اها الله جي جوڙيل تقدير آهي.
هر مذهب، ويندي اسلام جي مذهبي پيشوائن به انهيءَ مسئلي کي نظرانداز ڪيو ۽ آخرت جي ڇوٽڪاري کي رڳو ظاهري عبادتن جي ادائگي، عبادتگاهن جي تعمير ۽ سينگار ۽ صبر ۽ شڪر سان واڳي ڇڏيو ۽ اها ڳالهه واعظن ۽ خطبن ۾ ور ور ڪري چئي ويندي آهي ته خدا جي طرفان امير ۽ غريب جي قائم ڪيل طبقن کي تبديل ڪرڻ جي ڪوشش حقيقت ۾ خدائي حڪمن جي خلاف بغاوت آهي، جنهن جي سزا جهنم آهي. امير جيڪڏهن عبادتون ڪن ۽ پنهنجي دولت سان خيراتون ۽ صدقا ڏيندا رهن ته اهي محنت جي استحصال واري ڏوهه ۾ ملوث هجڻ جي باوجود به جنت ۾ داخل ٿيندا.
هي هو اهو تاريخي پس منظر، جنهن کي سيرت نگار نظرانداز ڪندو رهيو آهي. هو اسلام جي ظاهر ٿيڻ وقت عرب معاشري ۾ زنا ۽ شراب يا قتل ۽ خون خرابي جا قصا ته بيان ڪندو رهيو آهي، پر هُن اسلام جي ظاهر ٿيڻ کان اٺ هزار سالن کان به وڌيڪ عرصي تي ٻڌل آڳاٽي تاريخ کي، جنهن جي شروعات زرعي دؤر جي شروعات سان ٿي هئي، محمد عربي ﷺ جي بعثت ۽ اسلام کي الڳ ڪري ڇڏيو. ان کي غلام ۽ زرعي غلام جي محنت جي استحصال سان حاصل ڪيل دولت جا ڍير نظر ڪونه آيا، جن تي جاگيردار ۽ مالڪ جي آسائشن جو دارومدار هو.
اسلام جي ظاهر ٿيڻ وقت عرب معاشرو دنيا جي ٻين معاشرن جو حصو هو، جن ۾ غلام ۽ مالڪ تي ٻڌل معاشي طبقا موجود هئا. غلام جي محنت جي استحصال سان، عظيم الشان سلطنتون قائم ٿينديون هيون. قرآن ڪريم اسلام کان اڳ وارن معاشرن جي جوڙجڪ تي روشني وجھندي، نموني جي طور تي حڪمران طبقي (فرعون)، مالدار طبقي (قارون) ۽ انهن طبقن کي مذهبي جواز عطا ڪرڻ وارا مذهبي پيشوائيت (بلعم باعور ۽ هامان) جي نشاندهي ڪئي آهي. رسول الله ﷺ پنهنجي واپاري سفرن ۾، انهن معاشرن جي بچي ويل آثارن کي پنهنجي اکين سان ڏٺو ۽ انهن جو مطالعو ڪيو هو. پاڻ غار حرا جي اڪيلائين ۾ انهن جي تباهه ڪندڙ نتيجن ۽ انهن جي ازالي جي طريقن تي ويچار ڪيو هو. حقيقت ۾ غار حرا ۾ نازل ٿيڻ واري پهرين وحي جو، جيڪا سورت علق جي شروعاتي پنجن آيتن تي مشتمل هئي، تاريخي پس منظر به محنت جي استحصال سان حاصل ڪيل دولت ۽ ان جي ڪثرت کان خوف ۽ ڳڻتي تي ٻڌل حالتن تي مشتمل هو. ايتري تائين جو حبشه ڏانهن حجرت واري وقت تائين نازل ٿيل آيتن ۽ سورتن جا مخاطب اميرن جو طبقو آهي ۽ قرآن جو لهجو انهن جي خلاف تمام ئي سخت ۽ طوفاني آهي.
قرآن مطابق انساني معاشري کي، جنهن جي شروعات آدمؑ جي زمين تي لاهڻ واري وقت کان ٿئي ٿي، ڏاڍائي ۽ وڏائي ڪندڙن جي مقابلي ۾ هيڻن ۽ نئڙت سان هلڻ وارن ٻن مخالف طبقن تي مشتمل قرار ڏنو آهي. پر سيرت نگار ۽ قرآن جو تفسير لکڻ واري مفسر، انهن طبقن ۽ انهن جي پاڻ ۾ ڇڪتاڻ جي منطقي نتيجن کي بنيادي طور تي نظر انداز ڪري ڇڏيو. انهن زنا ۽ شراب وغيره جي قصن کي ته هر هر ورجايو آهي، پر غلام جي محنت جي استحصال مان گڏ ڪيل دولت، جيڪا حقيقت ۾ انهن بڇڙن ڪرتوتن جو بنيادي سبب آهي، جو ذڪر ئي نه ڪيو آهي.
قرآن جڏهن اهو چوي ٿو ته قومن جي تباهي جو سبب (بني اسرائيل) ۽ نبين کي ايذائڻ وارو طبقو (السباء) ڏاڍ ڪندڙ (مالدار) آهي ته انهيءَ جي معنى ئي اها آهي ته دولت جي گھڻائي جو بنيادي سبب محنت جو استحصال آهي. پر اسان جو تاريخدان ۽ مفسر دولت جي جھجھائي مان پيدا ٿيندڙ بڇڙائيءَ کي هٿي ڏيڻ واري منطقي نتيجي جو ذڪر ته ڪري ٿو، پر ان جي بنيادي سبب، محنت جي استحصال جو ذڪر نٿو ڪري. هو انهيءَ ڳالهه تي ڌيان ئي نٿو ڏئي ته هڪڙو تمام ئي ننڍڙو طبقو، جيڪو ڏهه سيڪڙو انسانن تي ٻڌل آهي، تنهن وٽ دولت جي جھجھائي اچي ڪٿان ٿي؟ جڏهن ته نوي سيڪڙو انهيءَ کان محروم آهن. نتيجو اهو آهي ته سڀني تفسيرن ۽ سيرت طيبه جو مطالعو، مسلم معاشري ۾ ڪابه انقلابي تبديلي نه آڻي سگھيو آهي ۽ مسلم معاشرو اڃا تائين غربت، جهالت ۽ بد امني جو شڪار نظر اچي پيو.
اِهو آهي اُهو تاريخي پس منظر، جنهن کي نظرانداز ڪندي، سيرت طيبه لکڻ وارو ذهن، اسلام کي معاشري جي طبقاتي ورڇ کي ختم ڪري غير طبقاتي يا توحيدي معاشرو جوڙڻ واري انقلابي تحريڪ جي بدران هڪ اصلاح پسند مذهب سڏي ٿو، جنهن جو مقصد رڳو ظاهري عبادتن جي ادائگي ۽ واعظ ۽ خطبي جي ذريعي اخلاق کي پنهنجائڻ جي تلقين ڪرڻ آهي يا وري رڳو مسجدن جي تعمير ۽ سينگار ڪرڻ ئي عبادت قرار ڏنو ويندو آهي. هو انهيءَ ڳالهه کي نظرانداز ڪري ڇڏي ٿو ته فرد جي تربيت ۽ پرگھور خلا ۾ نه ٿيندي آهي پر معاشري ۾ ٿيندي آهي ۽ معاشرتي قوتون ان جي اخلاقي ۽ ذهني تربيت ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿين ٿيون. جيڪڏهن معاشرو طبقن تي مشتمل هوندو ته فرد يا ته ڏاڍائي ڪرڻ وارن جي طبقي مان هوندو، جيڪو محنت جي استحصال کي قدرت جو قانون سمجھندي پنهنجي دولت ۾ واڌارو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ۽ انهيءَ دولت جي جھجھائي سان پنهنجي ۽ پنهنجي اولاد جي اعلى ماحول ۾ علمي ۽ تهذيبي تربيت ڪندو ۽ معاشري ۾ اعلى مقام حاصل ڪندو؛ يا وري اهو فرد مزدور ۽ ڏتڙيل طبقي ۾ اک کوليندو جتي محرومي، غربت، بک، جهالت ۽ پوئتي رهجي وڃڻ ان جي تقدير بنجي ويندي.
ڇا اسلام انهن طبقن کي قائم رکڻ جي لاءِ آيو هو؟ يا انهن طبقن کان پاڪ ۽ صاف معاشرو قائم ڪرڻ گھري ٿو؟ اسان جو تاريخدان ۽ مفسر انهيءَ سوال جو جواب اڄ تائين نه ڏئي سگھيو، اڃا به هو انهيءَ ڳالهه تي ڳنڍ ڏئي بيٺو آهي ته معاشري جي طبقاتي ورڇ خدائي تقدير آهي، جنهن کي بدلائي نٿو سگھجي.
جڏهن سيرت طيبه جو قرآن پاڪ جي نزول جي ترتيب سان مطالعو ڪيو وڃي ٿو ته، تاريخي پس منظر ۾ صاف نظر اچي ٿو ته نه رڳو اسلام، پر دنيا جا سڀئي مذهب، پوءِ ڀلي اهي سامي، آريائي يا زرد قومن سان واسطو رکندڙ ئي ڇونه هجن، معاشري جي طبقاتي ورڇ کي تبديل ڪرڻ، پنهنجي ظهور جو بنيادي سبب ٻڌائن ٿا. ٿيو ائين جو هزارين سالن جي عرصي ۾ مذهبي پيشوائن، نبين يا مذهبن جي مقدس بانيڪارن جي انقلابي تعليم کي، مراعات يافته طبقي جي مفادن ۾ بدلائي ڇڏيو. اڄ حالت اها آهي ته نه رڳو ٻين مذهبَن، پر اسلام جي نقلابي تعليم کي به بدلايو ويو آهي، ايتري تائين جو لفظ انقلاب کي دين جو دشمن سڏيو ويو آهي ۽ ٻڌايو ويو آهي ته اسلام ۽ ٻين مذهبن جو اصل منصب رڳو دعوت ڏيڻ ۽ مسئلا ٻڌائڻ آهي، نه ڪه انقلاب! ٻين لفظن ۾، مذهب اصلاح جي لاءِ آيا آهن نه ڪه انقلاب جي لاءِ!!
سيرت طيبه کي جڏهن انهيءَ تاريخي پس منظر ۽ قرآن جي نزول جي ترتيب سان مطالعو ڪيو وڃي ٿو ته نتيجا سيرت جي روايتي تاريخدان جي اخذ ڪيل نتيجن کان مختلف، اڃا به مخالف نڪرن ٿا. جنت، جنهن مان نڪرڻ کان پوءِ انساني نسل شڪار ڪري پيٽ پاليندو هو، تنهن جو شڪار دريائن مان مڇي ۽ ٻئي جانور پڪڙي ۽ ٻيلن مان ميون ۽ جانورن جي گوشت مان حاصل ڪرڻ هوندو هو. انسان قبيلن جي شڪل ۾ رهندا هئا ۽ قبيلن کي جتي کاڌ خوراڪ ملندي هئي اتي رهائش اختيار ڪري وٺندا هئا. دريائن ۽ ٻيلن تي ڪنهن قبيلي يا ماڻهو جو ذاتي قبضو نه هوندو هو. ٻين لفظن ۾ اڃا روزيءَ جي وسيلن تي فردن جي ذاتي ملڪيت قائم نه ٿي هئي. قرآن انهن حالتن کي ”وَکُلَا مِنۡہَا رَغَدًا حَیۡثُ شِئۡتُمَا “ جي لفظن ۾ بيان ڪيو آهي. پر زراعت واري دؤر ۾ فصل تي فردن جو ذاتي قبضو ٿي ويو ۽ انهيءَ آزاد زندگي جو، جنهن کي جنت چيو ويو آهي خاتمو ٿي ويو. زراعت سان زمين تي ذاتي ملڪيت جي شروعات، هڪٻئي سان جھيڙي جھٽي ۽ فساد جي شڪل اختيار ڪري ورتي. قرآن انهيءَ حالت کي استعاري طور آدم جي ٻن پٽن هابيل ۽ قابيل جي قصي جي صورت ۾ بيان ڪيو آهي، جنهن ۾ قابيل زبردستي هابيل کي قتل ڪري ان جي زال ۽ مال ملڪيت تي قبضو ڪري ورتو. هابيل شڪار واري زماني جي علامت آهي، ڇو ته هو قربان گاهه ۾ ڏاچي يا ٻيو ڪو جانور وٺي آيو هو ۽ قابيل اَنَ جا داڻا کڻي آيو هو جيڪو زراعت واري دؤر جي نشاني آهي، جنهن ۾ ڪڻڪ جي پوکي شروع ٿي وئي هئي. هابيل جي قتل يعني شڪار واري دؤر جي خاتمي کان پوءِ قابيل وارو دؤر شروع ٿيو جيڪو پيداواري ذريعن تي ذاتي ملڪيت تي مشتمل هو ۽ اڄ تائين جاري آهي. هن دؤر ۾ قابيلي فطرت يعني ڦر مار ۽ ٻين جي دولت تي ڏاڍ سان قبضو، جنسي ڇڙواڳي، هڪ طبقي ۾ دولت جي ڪثرت ۽ گھڻن ئي انسانن جو محروم ۽ لاچار ٿيڻ، شراب نوشي، جوا بازي جهڙين بڇڙين عادتن معاشري کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو. قرآن جو هي چيو هو ته توهان وٽ نبي ايندا رهندا، پوءِ جيڪو معاشرو انهن جي تعليم تي عمل ڪندڙ ٿيندو سو خوف ۽ ڳڻتي، يعني مخالف طبقن جي ويڙهه جهيڙن کان بچيل رهندو ته اها حالت نبين جي وفات سان گڏ ئي ختم ٿي ويندي رهي، ايتري تائين جو اسلام ۾ به اها حالت رڳو ٽيهن سالن تائين ئي رهي. ان کان پوءِ ملوڪيت ۽ ان جي منطقي مخالفت جو دؤر شروع ٿي ويو. ويهين صديءَ جي شروعات ۾ اشتراڪي انقلاب جنتي معاشرو جوڙڻ جي ڪوشش ڪئي، پر مذهب کي بلڪل ئي نظر انداز ڪري ڇڏڻ جي ڪري، اشتراڪي معاشرو انهن اخلاقن ۽ عادتن کي حاصل ڪرڻ کان محروم رهيو جيڪو هڪ غيرطبقاتي معاشرو جوڙڻ جي لاءِ اڻٽر هوندو آهي.
ٻئي پاسي مذهبي پيشوائن پنهنجن ڪجھه ذاتي مفادن خاطر، مراعات يافته طبقي جي مفادن جي تائيد ڪري، ديني نطقه نظر کان جنتي معاشري جي بڻجڻ کي تقريباً ناممڪن بڻائي ڇڏيو آهي. آدم جو زمين تي موڪلڻ جو مقصد اهو هو ته هاڻي انسان زميني زندگي ۾ جنت جي جوڙجڪ ڪري. پر جيستائين مذهبي پيشوائيت جو ادارو قائم آهي، جنت جي جوڙجڪ ناممڪن نظر اچي ٿي ۽ هي ادارو انهيءَ وقت تائين ختم ڪونه ٿيندو جيستائين پيداواري ذريعن تي عوام جي ملڪيت قائم نٿي ٿئي ۽ پاڪ ڪتابن جو مطالعو مذهبي پيشوائن جي بدران عالمن جي ذريعي نٿو ڪيو وڃي. انهن ٻنهي تبديلين سان ئي انساني وحدت ۽ خلافتِ آدم جو قيام ۽ وحدت دين جو تصور عملي جامو پهري سگھندو ۽ انسان ملٽن جي لفظن ۾ ٻيهر پنهنجي گم ٿيل جنت کي حاصل ڪري وٺندو.
[b] نزولي ترتيب جي باري ۾ [/b]
”مڪي جو انقلاب“ تصنيف جيئن ته نزولي ترتيب موجب سهيڙي وئي آهي، ۽ قرآن حڪيم جي نزولي ترتيب تي تمام ٿورو ڪم ٿيو آهي. رڳو پروفيسر اجمل خان انهيءَ تي سائنسي تحقيق واري طريقي جي مدد سان روشني وڌي آهي. اڃا به اهو سچن خوابن ۾ رسول الله ﷺ جي حڪم موجب پڻ آهي، انهيءَ ڪري اسان محمد اجمل خان جي تحقيق کي ان جي تفصيلي صورت ۾ ڏئي ڇڏيو آهي ته جيئن پڙهندڙ انهيءَ تحقيق کي چڱيءَ طرح سمجھي سگھن ۽ ان جي روشنيءَ ۾ سيرت طيبه جو، جيڪا نزولي ترتيب موجب سهيڙي وئي آهي، مطالعو ڪري سگھن.
اها مسلمانن جي بدقسمتي آهي جو عالمن انهيءَ جي تحقيق ڏانهن ڪو توجهه نه ڏنو، ۽ اجمل خان صاحب جي تصنيف مڪمل قرآني سيرت ”ڪبير“ جيڪا ٻن هزار صفحن تي مشتمل آهي، ۽ جنهن ۾ سيرت جي واقعن سان گڏ قرآني آيتون ڏنيون ويون آهن، اڄ تائين ڇاپجي نه سگھيون. جڏهن ته قرآن کي سمجھڻ جي لاءِ اهو ضروري آهي ته سيرت پاڪ کي قرآني آيتن سان گڏ بيان ڪيو وڃي ته جيئن خبر پئجي سگھي ته رسول الله ﷺ جي انقلابي جدوجهد جي هر موڙ تي، جيڪي نوان نوان مسئلا پيدا ٿيندا رهيا، انهن جي حل جي لاءِ وحي جي ذريعي جيڪا روشني گڏوگڏ پهچندي رهي، انهيءَ جي نوعيت ڪهڙي هئي؟ اها ڳالهه ته صاف ظاهر آهي ته تفسيرن جو تمام وڏو ذخيرو قرآن کي پوري طرح سمجھڻ ۾ ڪابه مدد ڏئي نه سگھيوآهي، اهو ئي سبب آهي جو مسلم معاشرو ڏينهون ڏينهن پستي ڏانهن وڌندو پيو وڃي، ايتري تائين جو ڪيترين ئي صدين تائين اولهه وارين قومن جو غلام رهيو آهي. نه رڳو ايترو پر آزادي کان پوءِ به ڪنهن مسلمان ملڪ اندر اسلامي نظام لاڳو نه ٿي سگهيو آهي. انهيءَ جو سڀ کان وڏو سبب اهو ئي آهي ته قرآن حڪيم کي ان جي تاريخي حوالن کان الڳ رکي ڪري مطالعو ڪيو ويندو آهي. قرآن زندگيءَ جي هر شعبي جي باري ۾ جيڪي هدايتون ڏنيون آهن، زندگي ۽ ڪائنات جي باري ۾ انهيءَ جو جيڪو تصور ڏنل آهي، انهيءَ کي معاشري جي نئين سر اڏاوت ۾ استعمال نه ڪيو ويو. جڏهن ته ٿيڻ ته ائين گھربو هو ته وري وري ان جو مطالعو ڪيو وڃي ها. ڇو ته قرآن جي سندي مرضي به اها ئي آهي ته ان کي وري وري پڙهيو وڃي ۽ ان جي بيان ڪيل مقصد کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي.
هتي مڪي سورتن جو مڪمل تجزيو نه ڏنو ويو آهي، ڇو ته ان جي نه ته اهو مناسب هو ۽ نه ئي ان جي ضرورت هئي. پڙهندڙ انهيءَ تجزيي کي ” قرآن جي نزولي ترتيب“ جي اصل مسودي ۾ ڏسي سگھن ٿا.
ڏيڍ هزار سال جي ڊگھي مدت واري وٿي ۾ نزولي ترتيب جي ڪامياب تحقيق پروفيسر اجمل خان جي ڀاڳ ۾ آئي آهي. جڏهن ته سيرت پاڪ ۽ قرآن حڪيم جي تفسير تي اڻ ڳڻيا ڪتاب لکيا ويا آهن. نزولي ترتيب کي ڇڏي ڏيڻ جي ڪري نه ته انهن جي ذريعي مسلم معاشرو مديني ۾ قائم ٿيڻ واري اسلامي جمهوريت جي فڪر ۽ عمل کي اڳتي وڌائي سگھيو ۽ نه ئي مسلمان قرآن حڪيم جي ڪائناتي معاشرتي علمن سان پنهنجي شعور کي هٿياربند ڪري سگھيو ۽ نه ئي وري انهن کي پنهنجي نفسيات ۾ لاڳو ڪري سگھيو، انقلاب جي هڪ بين الاقوامي تحريڪ بڻجڻ جي بدران، رڳو ظاهري عملن جي ادائگي وارو ”مذهب“ بڻجي ويو.
”مڪي جو انقلاب“ لکڻ مان اسان جو مقصد اهو آهي ته قرآن جي بين الاقوامي انقلابي تحريڪ جي تصور کي ٻيهر جياريو وڃي ۽ اسلام جي اصل ڪائناتي ۽ معاشرتي تعليم کي مرتب ۽ مربوط شڪل ۾ سامهون آندو وڃي ته جيئن مسلم امت ٻين قومن جي فڪرن جي پويان رلندي نه وتي ۽ سموري مسلم امت قرآن جي هڪ ئي تعبير تي گڏ ٿي وڃي ۽ پوءِ انهيءَ تعبير کي دنيا جي ٻين غير مسلم قومن تائين پهچائي، وحدت انسانيت ۽ آدم جي خلافت جي قرآني مقصد کي عملي طرح حاصل ڪري سگھي.
جيستائين قرآن حڪيم جي تعليم کي ان جي نزولي ترتيب موجب سهيڙيو نه ويندو، مسلمانن جي فڪري پريشاني کي ختم نٿو ڪري سگھجي. ڇوته هر فرقي پنهنجي پنهنجي تعبير ۽ تفسير گھڙي رکي آهي ۽ انهيءَ ڳالهه تي مطمئن آهي ته اها ئي قرآن جي حقيقي تعليم آهي. عالمن جو فرض آهي ته اهي فرقيوارانه تعصب کي ڇڏي ڪري نزولي ترتيب جي مدد سان اسلام جي حقيقي تعليم کي عام ڪن ۽ انهيءَ تعليم تي امت کي گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪن.
قرآن جي نزولي ترتيب جي تحقيق تي جيترو ڪم اوڀر ۽ اولهه ۾ اڄ تائين ٿيو آهي، اجمل خان صاحب انهيءَ کي پوريءَ طرح واضح ڪري ڇڏيو آهي. مون انهيءَ تحقيق کي جيئن جو تيئن نقل ڪيو آهي، ته جيئن سوچ ۽ سمجھه رکڻ وارا ماڻهو، انهيءَ جي مطالعي مان ڪجھه سمجھي سگھن ته قرآن ۽ سيرت طيبه جو اصل مطلب سمجھڻ جي لاءِ انهيءَ جي ڪيتري ضرورت آهي. اها تحقيق هن ڪتاب جي آخر ۾ ضميمي جي طور تي ڏني وئي آهي. هتي رڳو اخبار ”مدينه“ بجنور ۽ حضرت مولانا عبيدالله سنڌي ؓ جا خيال ڏنا ويا آهن، ته جيئن مسئلي جي اهميت کي چٽو ڪري سگھجي.
نزولي ترتيب جون ٽي صورتون آهن:
1) خدائي ترتيب: جنهن ترتيب سان رسول الله ﷺ جي دل مبارڪ تي مڪي ۽ مديني ۾ قرآن نازل ٿيو ۽ پاڻ ماڻهن کي ٻڌايائون.
2) رسولي ترتيب: مختلف سورتن ۾ رسول الله ﷺ جن الله تعالى جي حڪم سان ڪجھه آيتن ۽ لفظن جو واڌارو ڪيو ۽ آيت بسم الله کي سورتن جي شروعات لاءِ استعمال ڪيو.
3) عثماني ترتيب: هيءَ سورتن جي هاڻوڪي رائج ترتيب آهي. ڪجھ محدثن جو خيال آهي ته سورتن جي هيءَ ترتيب رهنمائي ڪندڙ نه آهي. امام مالڪؓ، قاضي ابوبڪرؓ ۽ ابن فارس انهيءَ ٽولي سان واسطو رکن ٿا ۽ چون ٿا ته قرآني سورتن جي اها ترتيب اصحابن جي اجتهاد تي ٻڌل آهي جنهن کي مختلف اصحابن پنهنجي پنهنجي اجتهاد سان ڏني هئي، انهن مان عثمان ؓ وارو صحيفو به هڪ آهي. باقي قرآن جي ڪيترين ئي سورتن کي رسول الله ﷺ هڪ خاص ترتيب سان تلاوت فرمائيندا هئا.
[b] عليرضه وارو صحيفو: [/b]
حضرت عليؒ جو صحيفو نزولي ترتيب موجب هو. سيوطي، ابن عباس، حسن ۽ عڪرمه * جون روايتون ”اتقان“ ۾ ڏنيون آهن.
ابن نديم جو چوڻ آهي:
”حضرت عليؒ جي هٿن جو لکيل قرآن مون ابي يعلي حمزه الحسيني وٽ ڏٺو آهي. اهو نزولي ترتيب موجب آهي ۽ امام حسن جي خاندان ۾ پيءُ پٽ جي طرف کان نقل ٿيندو رهيو آهي.“
(الفهرست 42)
حافظ سيوطي لکيو آهي:
”حضرت عليؒ سڀني کان پهريان قرآن کي نزولي ترتيب موجب گڏ ڪيو هو.“ (اتقان 58)
[b] رسولي ترتيب نزول جي حڪمت [/b]
رسول الله ﷺ جن الله تعالى وٽان نازل ٿيڻ واري وحي کي مختلف سورتن ۾ گڏ ڪري ڇڏيو، پر انهيءَ عمل جي حڪمت بابت مفسرن ڪا به وضاحت نه ڪئي آهي. سوال آهي ته آخر ڇاجي ڪري رسول الله ﷺ نزولي ترتيب موجب خدائي وحي کي سهيڙيو ۽ گڏ نه ڪيو؟ انهيءَ ڳالهه تي ويچار ڪرڻ سان خبر پئي ٿي ته ائين ڪرڻ سان مڪي ۽ مدني تعليم جي جدا جدا ٿي وڃڻ جي ڪري مسئلن کي اُڪلائڻ ۾ ڏکيائي ٿي پئي ها. انهيءَ جي باري ۾ ٻه ٽي مثال ڏنا ويندا آهن:
(1) پهريون مثال: سورة علق جي پهرين پنجن آيتن کي ٻين آيتن سان ملائڻ ۾ اها حڪمت نظر اچي ٿي ته پهرين وحي جي پنجن آيتن ۾ جنهن نظريي جي نشاندهي ڪئي وئي آهي ۽ جنهن تي انقلابي جدوجهد کي قائم ڪيو ويو آهي، مخالف ۽ انقلاب جون اهي دشمن قوتون، جيڪي مالدار طبقي تي ٻڌل هيون، تن جي خلاف جدوجهد، تشدد ۽ دشمني وارو رويو اختيار ڪرڻ ضروري هو. هن سورة ۾ انهيءَ جو نقشو چٽيو ويو آهي. يعني پهرين وحي جو ڏنل نظريو ۽ انهيءَ تي انقلابي جدوجهد رڳو دعوت هدايت جي مرحلي مان سولائيءَ سان نه گذرندي، پر انهن کي تمام ئي تشدد ۽ موتمار دڳ تان لنگھڻو پوندو. مسلمان عالمن پهرين وحي جي معاشرتي، نفسياتي، علمي ۽ ڪائناتي مقصدن کي پٺيءَ پويان اڇلائي ڇڏيو، انهيءَ ڪري بادشاهه ۽ بااختيار گروهه ۾ انهن مقصدن جي خلاف ڪوبه رد عمل پيدا نه ٿو ٿئي.
(2) ٻيو مثال: سورة فاتحه جو آهي، جنهن جو هڪ حصو مڪي ۾ ۽ ٻيو حصو مديني ۾ نازل ٿيو. پر ٻنهي کي ملائڻ سان هڪ پوري جو پورو زندگي ۽ ڪائنات جو نظريو بڻجي ويو، جنهن کي وري وري نمازن ۾ ورجائڻ سان انهيءَ نظريي بابت شعور جاڳندو رهي ٿو.
(3) ٽيون مثال: سورة مزمل جو آهي، جيڪا مڪي سورت آهي ۽ انهيءَ وقت نازل ٿي هئي، جڏهن تشدد چوٽ چڙهي ويو هو. انهيءَ جي اندر الله جي واٽ ۾ جهاد ڪرڻ وارن جو ذڪر آهي، جيڪو مديني ۾ عمل ۾ آيو. انهيءَ مان خبر پئجي ٿي ته قرآن اهو ٻڌائڻ جي ڪوشش پيو ڪري ته تشدد ڪرڻ واريون طاقتون رڳو واعظ ۽ هدايتن تي ختم نه ٿينديون، پر انهن جي لاءِ مرڻ ۽ مارڻ ضروري آهي. اهڙي طرح شعب ابي طالب ۾ رسول الله ﷺ انهيءَ نتيجي تي پهتا ته جيستائين هن نظريي تي ڪا رياست وجود ۾ نه ايندي، تيستائين اهو نظريو پنهنجي مقصد ماڻڻ ۾ ڪڏهن به ڪامياب نه ٿي سگھندو. رياست جو مطلب ئي اهو هوندو آهي ته مخالف طاقتن جي خلاف مرڻ مارڻ واري مرحلي ۾ ٽپي پئجي.
(4) چوٿون مثال: سورة بقره جو آهي، جنهن جا چاليهه رڪوع مدني زندگيءَ جي ڏهن سالن ۾ نازل ٿيا. انهن چاليهن رڪوعن ۾ انساني زندگيءَ جي لڳ ڀڳ سڀني مسئلن بابت حڪمن ۽ هدايتن کي هڪ جاءِ تي گڏ ڪيا ويو آهي، جنهن کي سمجھڻ ۽ انهن تي دسترس حاصل ڪرڻ تمام سؤلو ٿي ويو آهي ۽ رياست کي پنهنجن فيصلن ۾ انهن حڪم مان ڪم وٺڻ ۾ تمام گھڻي سولائي ٿي وئي آهي.
(5) پنجون مثال: سورة نور ۾ عورتن جي مسئلن ۽ زنا وغيره جي سزائن جو ذڪر آهي، جنهن سان خدائي نور مان هدايت وٺڻ ۽ انهن عملن سان انهيءَ تعلق تي روشني پوي ٿي. اهڙيءَ طرح هر سورة ۾ رسول الله ﷺ انهيءَ بابت وحي الاهي کي هڪ جاءِ گڏ ڪري ڇڏيو. پر انهيءَ جو اهو مطلب نه آهي ته قرآن جي نزولي ترتيب تي ڪابه تحقيق ئي نه ڪئي وڃي. انهيءَ تحقيق جو سڀ کان وڏو فائدو سيرت پاڪ کي سهيڙڻ ۾ سامهون اچي ٿو. جيستائين سيرت سان گڏ ان خاص موقعي تي نازل ٿيل قرآن کي پيش نه ڪيو ويندو،ته پوءِ قرآن جو رڳو واقعن جو مجموعو بڻجي پوڻ سان اهو معلوم نٿو ٿئي ته انقلابي جدوجهد، ڪهڙي قسم جي معاشري جي اڏاوت ڪئي آهي ۽ انساني مسئلن کي نئين تعليم جي روشنيءَ ۾ ڪهڙي طريقي سان اُڪلايو آهي.
وحي الاهي کي مختلف سورتن ۾ گڏ ڪرڻ واري حڪمت کي نه سمجھڻ سان قرآني تعليم جا مقصد اکين اڳيان غائب ٿي ويا. مفسر آيتن جي ترتيب موجب يعني آيت وار تفسير ڪندا آهن، جنهن سان نظرياتي پريشاني نه رڳو ختم نٿي ٿئي، پر اڃا به وڌي وڃي ٿي. قرآن کي سامهون رکڻ کانسواءِ سيرت جي سهيڙ رڳو واقعن کي ورجائڻ جو عمل بڻجي وڃي ٿو، جنهن مان اها خبر نٿي پوي ته توحيد الاهي جي نظريي تي معاشري جي اڏاوت ڪهڙي طريقي تي ڪئي وئي آهي. جڏهن ته سيرت کي قرآن موجب سمجھڻ ۽ انهيءَ مطابق عمل ڪرڻ سان انهيءَ توحيدي معاشري جي اڏاوت عمل ۾ اچي ٿي، جنهن ۾ هڪ ٻئي مخالف معاشي طبقا نه هوندا آهن. پيداواري وسيلا، مثلاً زمين، ڪارخانا،کاڻيون، گيس ۽ پيٽرول جا ذخيرا فردن جي بدران عوام جي ملڪيت هوندا آهن، جن جو انتظام گڏيل سهڪار جي مجلس جي ذريعي هلايو ويندو آهي، جيڪي رياست جا فرض نڀائيندي آهي.
انهن ٻنهي ڳالهين کي نظرانداز ڪري ڇڏڻ سان تفسير ۽ سيرت، ٻئي نه رڳو اسلام جي معاشي، سياسي، ازدواجي ۽ تهذيبي نظام کي دنيا جي سامهون پيش ڪرڻ کان بيوس رهيا، پر اڃا به مسلم معاشري ۾ انهيءَ نظام کي اختيار ڪرڻ ۾ ناڪام رهيا انهيءَ ڪري ئي مون ” انقلاب مڪه“ ۾ سيرت سان گڏوگڏ قرآن کي به سامهون رکيو آهي، جيڪو اجمل خان صاحب جي تحقيق تي آڌاريل آهي. جيڪڏهن الله جي توفيق گڏ رهي ته نزولي ترتيب جي حڪمت هيٺ پوري قرآن جي تشريح ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي ته جيئن قرآن جي باري ۾ اٿندڙ نظرياتي پريشاني کي ختم ڪري سگھجي.
قرآن ۽ دنيا جي مذهبن جي حقيقي تعليم کي نظر انداز يا انهن جي انڪار ڪرڻ جا نتيجا
موجوده دؤر ۾ يورپ وارن مذهب جي باري ۾ غلط تصور جاري ڪري ڇڏي آهي ته مذهب جو انساني زندگي جي جوڙتوڙ سان ڪو به تعلق نه آهي. انهيءَ رويي ”مذهب“ جي باري ۾ عام بي تعلقي پيدا ڪري ڇڏي آهي، ۽ ائين سمجھيو ويو آهي ته مذهب جي تعليم تي عمل ڪرڻ يا نه ڪرڻ سان زندگي تي ڪوبه اثر نٿو پوي.
”مذهب“ جي باري ۾ انهيءَ رويي جون ٻه شڪليون آهن. انهن مان هڪڙو ته مذهب جو بلڪل ئي انڪار آهي، جيئن يورپ وارن اختيار ڪري ڇڏيو آهي. ٻيو رويو مذهب جي تعليم کان اک ٻوٽ ۽ لاپرواهي وارو آهي. ٻنهي روين جو نتيجو هڪ ئي آهي. انهيءَ باري ۾ قرآن هي ٻڌايو آهي ته مذهب جي اصل تعليم کان انڪار يا انهيءَ کان غفلت جو زندگيءَ تي گھرو اثر پوي ٿو. انهيءَ سلسلي ۾ قرآن سورهء نور جي آيت نمبر 39 ۾ پهريون مثال ڏنو آهي:
وَ الَّذِيْنَ كَفَرُوْۤا اَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍۭ بِقِيْعَةٍ يَّحْسَبُهُ الظَّمْاٰنُ مَآءً١ؕ حَتّٰۤى اِذَا جَآءَهٗ لَمْ يَجِدْهُ شَيْـًٔا وَّ وَجَدَ اللّٰهَ عِنْدَهٗ فَوَفّٰىهُ حِسَابَهٗ١ؕ وَ اللّٰهُ سَرِيْعُ الْحِسَابِۙ۰۰۳۹
”۽ اهي ماڻهو جن ڪفر جي روش ورتي آهي تن جا عمل انهيءَ رڃ وانگر آهن جا ڪنهن وارياسي بيابان ۾ هوندي آهي. اڃايل ماڻهو ان رڃ کي پاڻي ٿو سمجهي (۽ ان ڏي ڊوڙندو ٿو وڃي) تان جو جڏهن اتي پهچي ٿو تڏهن خبر پويس ٿي ته هتي ته ڪجهه به نه آهي ۽ هو الاهي قضا کي پاڻ وٽ ٿو ڏسي. سو خدا سندس (بد) عملن جو حساب پوريءَ طرح ڪري انهن جي بدلو کيس ڏئي ٿو ۽ (يقين ڄاڻو ته) الله تعاليٰ حساب وٺڻ ۾ بلڪل تکو آهي.“
سورة نور جي آيت نمبر 40 ۾ ان جو ٻيو مثال ڏنو ويو آهي:
اَوْ كَظُلُمٰتٍ فِيْ بَحْرٍ لُّجِّيٍّ يَّغْشٰىهُ مَوْجٌ مِّنْ فَوْقِهٖ مَوْجٌ مِّنْ فَوْقِهٖ سَحَابٌ١ؕ ظُلُمٰتٌۢ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ١ؕ اِذَاۤ اَخْرَجَ يَدَهٗ لَمْ يَكَدْ يَرٰىهَا١ؕ وَ مَنْ لَّمْ يَجْعَلِ اللّٰهُ لَهٗ نُوْرًا فَمَا لَهٗ مِنْ نُّوْرٍؒ۰۰۴۰
”يا اهي (ڀليل بدڪار ماڻهو) ڄڻ ته هڪ تمام ئي اونهي سمنڊ جي اوندهه ۾ آهن، جنهن تي لهرن مٿان لهرون ڇانئجي ويون آهن ۽ انهن جي مٿان وري ڪڪر آهن، يعني اوندهه مٿان اوندهه جا تهه چڙهيل آهن. (ايتري قدر جو) جيڪڏهن ڪو ماڻهو پنهنجو هٿ ٻاهر ڪڍي ته ان کي به ڏسي نه سگهي. (هيءَ حقيقت آهي ته) جنهن کي خدا (سندس جهل ۽ خود غرضيءَ سبب) روشني کسي ڇڏي تنهن جي لاءِ ڪابه روشني آهي ئي ڪانه.“
(انهن ٻنهي مثالن جا نتيجا ۽ تاريخ شاهد آهي)
ٻئي مثال ۾ مذهب جو بنيادي مقصد غير طبقاتي معاشري کي قائم ڪرڻ جي بدران رڳو عبادتن ۽ ظاهري رسمن تي عمل ڪرڻ جو ذڪر آهي. يعني مولانا مودودي جي چوڻ موجب، عملي طرح انڪار جي باوجود ڪجھه نيڪ ڪم ڪرڻ آهي. مذهب جو اهو تصور هڪ رڃ آهي جيڪو ظاهر ۾ ته مذهب کي مڃڻ تي ٻڌل آهي، پر اصل ۾ عملي طرح ان جو انڪار ڪري ڇڏڻ آهي. اصل ۾ اڄ اسلام ۽ ٻين سڀني مذهبن جي پيروڪارن جو اهو ئي عمل آهي. مذهب کي مڃڻ جي باوجود انهيءَ تي عمل نٿو ڪيو وڃي، جنهن سان عملي طرح انهن جي لاءِ مذهب رڃ وانگر ٿي ويو آهي، جيڪو ظاهر ۾ ته مذهب ڏسڻ ۾ اچي ٿو، پر حقيقت ۾ انهيءَ جي حيثيت هڪ رڃ واري آهي.
انهن ۾ پهريون مثال انهن جو آهي جيڪي مذهب کي هڪ بيڪار شيءِ سمجھن ٿا ۽ انهيءَ جو بلڪل ئي انڪار ڪن ٿا. انهيءَ ٽوليءَ ۾ اولهه جا مفڪر ۽ ڪميونسٽ ڳڻيا وڃن ٿا. انهن جو مثال انهيءَ ماڻهوءَ جهڙو آهي، جيڪو ڪنهن اهڙي جاءِ تي ڦاٿل هجي جتي نپٽ اوندهي هجي ۽ روشنيءَ جو هڪ ترورو به ان کي نه نظر اچي. مولانا مودودي فرمائي ٿو ته هو سمجھي ٿو ته ايٽم بم، هائيڊروجن بم، آواز کان وڌيڪ رفتار جهاز ۽ چنڊ تائين پهچڻ واريون تيز رفتار سواريون ٺاهڻ جو نالو علم آهي. ان وٽ معاشيات ۽ ماليات، قانون ۽ فلسفي ۾ مهارت جو نالو علم آهي. پر حقيقي علم اڃا ڪا ٻي شيءِ آهي، جنهن جي اڃا تائين انهن کي ڪا خبر ئي نه آهي. انهيءَ علم کان اهي بلڪل ئي اڻڄاڻ آهن. انهيءَ جي مقابلي ۾ هڪ اڻپڙهيل ڳوٺاڻو علم وارو آهي، جيڪڏهن هو سچ جي سڃاڻ جي ذريعي لاڀ حاصل ڪري ٿو.
وڌيڪ فرمائي ٿو ته انهيءَ خدائي نور ڏانهن رهنمائي ڪرڻ وارن تمام گھڻن اُهڃاڻن مان ٿورڙن کي نموني جي طور تي پيش ڪيو پيو وڃي. پوءِ جيڪڏهن انهن کي دل جي اکين سان کولي ڏٺو وڃي ته هر پاسي الله جي قدرت ۽ ڪاريگري جون نشانيون پَسي سگھجن ٿيون. پر جيڪي ماڻهو دل جا انڌا آهن، سي جيڪڏهن پنهنجون ظاهري اکيون ڦوٽاري به ڏسن ٿا ته انهن کي علم حياتيات، علم حيوانات ۽ ٻين انيڪ قسمن جا علم ته گھڻو ڪجھه ڪندي نظر اچن ٿا، پر الله جي ذات ان کي ڪٿي نظر نٿي اچي.
گذريل تاريخ جون تمام وڏيون تهذيبون انهيءَ ئي اوندهه جي ڪري تباهه ۽ برباد ٿي ويون. موجوده يورپ جو ڏيک ويک ظاهر ۾ هر ڏسندڙ اک کي خيرو پيو ڪري، پر حقيقت ۾ اهي تباهيءَ کي منهن ڏئي رهيا آهن. ٻه دل ڏڪائيندڙ جنگيون ٿي چڪيون آهن، ۽ هر روز ننڍيون ننڍيون جنگيون ۽ اندروني ويڙهه جھيڙو هر وقت ٿيندا رهندا اٿن. زلزلا، طوفان، مينهن، ڳڙو، هر زور تباهي مچائيندا رهندا آهن ۽ هاڻي ٽين جنگ جون تياريون به ٿي رهيون آهن. اقبال لينن جي زباني اولهه وارن جي تهذيب جو صحيح خاڪو چٽيو آهي:
یورپ میں بہت روشنی علم و ہنر ہے
حق یہ ہے کہ بے چشمہء حیواں ہے یہ ظلمات
اولهه ته سراسر جهالت ۽ گمراهيءَ جو اونداهو سمنڊ هو ۽ آهي، پر انهن جو نقل ڪرڻ ۾ اوڀر جون قومون به مذهب کان بيخبر ٿي ويون آهن، جنهن ڪري اهي ڀانت ڀانت جي تباهه ڪندڙ مصيبتن ۾ ڦاسي ويا آهن.
ٻئي حالتون، يعني مذهب جو بلڪل ئي انڪار ۽ مذهب کي رڳو ڏيکاءَ جي شيءِ سمجھڻ، هڪجهڙا نتيجا پيدا ڪندا رهندا. يعني ان وقت تائين تباهي ۽ بربادي رهندي، جيستائين اها ڳالهه ذهن ۾ ويهي نه وڃي ته اسلام جو مقصد هڪ غير طبقاتي معاشرو قائم ڪرڻ هو. جيڪڏهن مسلمانن انهيءَ ڳالهه کي نه سمجھيو، ته انساني زندگي اڳي وانگر اوندهه ئي رهندي.
(1) اسلام ڇا آهي؟ اجمل خان صاحب فرمائي ٿو: ”اسلام ڪو نئون مذهب نه آهي. شهري نظام جي شروعات کان ئي هر ملڪ ۽ قوم ۾ اهڙا مصلح پيدا ٿيندا رهيا آهن، جيڪي چوندا رهيا ته اللہَ رَبِّيْ وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوْہُ۰ۭ ھٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيْمٌ، الله کي پنهنجو مالڪ ۽ پالڻهار مڃڻ ۽ ان جي ٻانهپ ڪرڻ ئي فطري دين آهي. ڪنهن ديوتا، انسان يا وڻ جي اڳيان ڪنڌ نوائڻ، انسانيت جي عزت ۽ مرتبي کي تباهه ۽ برباد ڪرڻ آهي. اسلام، يعني الله جي فرمانبرداري جي مقابلي، ڪفر ۽ شرڪ ۽ بي ديني ۽ شيطان جي فرمانبرداري جي تعليم ڏيڻ وارا، انساني عقل کي اونداهين ۾ رکي، اڻ ڄاڻ انسانن کي ڦريندا رهيا آهن. انهيءَ ڪري ئي قرآن جي تعليم لِيُخْرِجُہُمْ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَى النُّوْرِ آهي. يعني رحمان ۽ شيطان جي پاڻ ۾ جنگ اسلامي تاريخ ۾ پهرين نمبر تي اچڻ جي حقدار آهي.“
(2) اهڙن سڀني دينن جي مطالعي سان، جن جو تعلق سامي ۽ آريائي تهذيبن ۽ خاص طرح هندو فلسفي ۽ ايراني مذهب سان آهي، اسلامي حقيقتن تي پيل سڀئي پردا کڄي سگھن ٿا.
(3) انهيءَ کان پوءِ عرب وارن جي سماجي حالت، رهڻي ڪهڻي، عرب جو شهري نظام ۽ ان سان گڏ رسولِ عربي ﷺ جي سيرت جو، قرآني آيتن جي تاريخي پسِ منظر کي ذهن ۾ رکندي، مطالعو ڪرڻ ضروري آهي. انهيءَ طريقي تي سيرت جو ڪو به ڪتاب سهيڙجي نه سگھيو آهي. ”مڪي جو انقلاب“ انهيءَ ڳالهه کي سامهون رکندي لکيو ويو آهي.
[b] قرآن کي نزولي ترتيب موجب سمجهڻ جي اهميت
تي اخبار ”مدينه“بجنور جو نوٽ [/b]
حضرت الحاج پروفيسر محمد اجمل خان پنهنجي تحقيق جو هيءُ اهم مقالو انگريزي ۾ لکيو هو ۽ وشوا ڀارتي شانتي نڪيتن (بنگال) جي طرفان ان جي اشاعت 1936ع ۾ ٿيڻ واري هئي، پر موصوف مناسب ڄاتو ته قرآني جي ترتيب جي باري ۾ پاڻ جيڪو ڪجھه لکيو اٿائون اهو اردو جي جھجھي تعداد ۾ ڇپجندڙ اخبار ”مدينه“ ۾ ڇپرايو وڃي. تنهن ڪري جناب مولوي ابو سعيد صاحب بزمي (ايم اي)، جيڪو رسالي ”مدينه“ جو ايڊيٽر آهي، تنهن هيٺ ڏنل نوٽ سان گڏ ڪجھه قسطن ۾ ان کي ڇاپيو:
”ڪيترن ئي سالن جي لڳاتار مطالعي کان پوءِ جناب پروفيسر محمد اجمل خان صاحب، جيڪو ”سياسيات“، ”مقدمه فلسفه“ وغيره جي سهيڙ ڪندڙ آهي، تنهن اسلام جي حقيقت ۽ انهيءَ جي بنيادي سچائين بابت انگريزي ۾ ڪجھه مقالا لکيا آهن. انهيءَ علمي ۽ مذهبي ڪوشش ۾ پاڻ ٽي سال شانتي نڪيتن (بنگال) ۾ به گذاريا، جتي نه رڳو آرام ۽ سڪون آهي پر مسلمان بادشاهن جي مدد سان عربي ۽ فارسي جو هڪ املهه ڪتب خانو به ميسر ٿي سگھيو آهي. انهيءَ کان سواءِ هر مذهب ۽ هر ٻوليءَ جا محقق به علمي بحث مباحثي جي لاءِ موجود آهن. موصوف انگريزي مقالن کي اڃا ڇاپيو نه آهي، پر گھري ٿو ته اردو ڄاڻندڙ ماڻهو هڪ اهم مقالي جو ترجمون نظر مان ڪڍن ۽ ان کي پڙهڻ کان پوءِ پنهنجي تڪڙي تبصري سان فائدو حاصل ڪرڻ جو موقعو ڏين ته جيئن اصل ڪتاب THE ORIGINAL ASPECTS OF ISLAM کي انگريزي ڄاڻيندڙ ۽ خاص طرح سان يورپ وارن جي اڳيان پيش ڪرڻ کان پهريان، هندستان جا عالم ۽ فاضل انهيءَ تي غور ڪري سگھن.“
اسان پروفيسر صاحب جا ٿورائتا آهيون جو پاڻ پنهنجي تحقيق جي نتيجن جي اظهار لاءِ ”مدينه“ اخبار ۽ ان جي پڙهندڙن کي سڀ کان پهريان موقعو ڏنائون.“ (ايڊيٽر مدينه، بجنور 24 ڊسمبر 1940ع)
” ڪتاب ڇاپيندڙ“ جو نوٽ:
هن مقالي جي اهميت جو اندازو انهيءَ ڳالهه مان ٿي سگھي ٿو ته ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان ماڻهن قابل احترام مصنف کي هن تحقيق تي مبارڪون ڏنيون آهن ۽ ڪيترن ته سموري مقالي کي تجزين ۽ حاشين سان گڏ ڪتابي شڪل ۾ شايع ڪرڻ جي لاءِ زور ڀريو آهي. اسان جناب موصوف جا ٿورائتا آهيون جو پاڻ مڪي ۽ مدني دؤر جي سڀني سورتن جي فهرست اردو ۾ ترتيب ڏني، ۽ ڪتاب جي صورت ۾ اسان کي هن مقالي کي ڇاپڻ جي اجازت ڏني. هتي اسان اهو به عرض ڪرڻ گھرون ٿا ته اخبار ”مدينه“ جي هزارين ۽ لکين معزز پڙهندڙن مان رڳو هڪ ماڻهو مقالي جي پوري ٿيڻ کان پهريان، بي سمجھي جو اقرار ڪندي، مناظرانه رنگ جي بدران، ترتيب قرآن جي قرآني سهيڙ تي هڪ ڊگھو مضمون مدينه جي ايڊيٽر کي موڪلي ڏنو ۽ گڏوگڏ اها به درخواست ڪئي ته اڳتي جي لاءِ مقالي کي نه ڇاپيو وڃي. پر ”اخبار مدينه“ اهڙي قسم جي تحقيق کان پنهنجي پڙهندڙن کي محروم رکڻ مناسب نه ڄاتو. بهرحال، اسان کي هدايت آهي ته جيڪڏهن هاڻي به ڪو علم وارو انهيءَ ترتيب ۾ ترميم پيش ڪري ته انهيءَ کي ايندڙ اشاعت ۾ شامل ڪيو وڃي. (ناشران ڪتاب گھر الهه آباد، 2 فيبروري 1941ع)
قرآن کي نزولي ترتيب موجب سمجھڻ جي اهميت بابت شاهه ولي الله جي حڪمت جي شارح، مرد مجاهد حضرت الحاج مولانا عبيد الله سنڌي جي راءِ:
”مسلمان قرآن حڪيم کي انسانيت جي لاءِ آخري رباني پيغام مڃي ٿو. ٻين لفظن ۾ ائين چوڻ گھرجي ته انهيءَ عقيدي کي اڄوڪي ذهنيت جي ويجھو آڻڻ جي لاءِ قرآن دنيا کي بين الاقوامي انقلاب جو پروگرام ڏئي ٿو“.
اهڙي طرح مطالعو ڪندڙ جي فڪري ضرورت جو خيال رکيو وڃي ته سڀ کان پهريان انهيءَ تحريڪ جو بنيادي مقصد مقرر هئڻ گھرجي، جنهن کي اسان ہُوَالَّذِيْٓ اَرْسَلَ رَسُوْلَہٗ بِالْہُدٰى وَدِيْنِ الْحَقِّ لِيُظْہِرَہٗ عَلَي الدِّيْنِ كُلِّہٖ۰ۭ ۾ پوشيده ڏسون ٿا. (پڙهندڙن کي اسان سفارش ڪريون ٿا ته اهي هن آيت جو تفسير ”ازاله الخفا“ جي پهرين جلد جي شروعاتي صفحن ۾ ضرور مطالعو ڪن)
انهيءَ سان گڏوگڏ پارٽي پروگرام جي ضرورت ٿيندي، جنهن کي قرآن جي ڪيترين ئي سورتن ۾ حزب الله جي لاءِ، تفصيلي حڪم ڏئي ڪري مڪمل ڪيو ويو آهي.
ان کان پوءِ هڪ مرڪزي جماعت جو جوڙڻ ضروري ٿيندي، جيڪا هن پروگرام کي هلائڻ جي ذميواري قبولي ۽ ان کي هر ڪمي بيشي ۾ مناسب تبديلي جو پورو اختيار هوندو. اسان جي نظر ۾ ”وَالسّٰبِقُوْنَ الْاَوَّلُوْنَ مِنَ الْمُہٰجِرِيْنَ وَالْاَنْصَارِ وَالَّذِيْنَ اتَّبَعُوْھُمْ بِـاِحْسَانٍ۰ۙ رَّضِيَ اللہُ عَنْھُمْ وَرَضُوْا عَنْہُ “ ۾ انهيءَ جماعت جو هئڻ گھربل آهي.
انهن مفڪرن کي ٻئي مرحلي ۾ انهيءَ معاشري جي ضروت محسوس ٿيندي، جيڪو سڀني انقلابي نظرين تي سوڀاري ٿي ويو هجي. انهيءَ معاشري جا ميمبر، جنهن وقت موقعو ڏسندا، انقلابي حڪومت قائم ڪري وٺندا. اهي پراڻي حڪومت کي ٽوڙي ڇڏيندا، ۽ پنهنجي پروگرام موجب نيئن حڪومت قائم ڪندا. اسلامي عقيدن، اخلاقن ۽ اسلامي حڪومت جي وچ واري ڪڙي ئي انقلابي معاشرو آهي. ان جا حڪمَ ۽ نظريا هڪجهڙا هجڻ سان فڪري تسلسل قائم ناهي رهندو. انهيءَ جو ئي نتيجو آهي جو هر دؤر ۾ مناسب پروگرام ٺاهڻ ۾ قرآن حڪيم کان مدد نه ملي سگھي. اسان جي فقيه، حڪومت جي حڪمن کي به عقيدن ۽ اخلاقن وانگر تحفظ ڏين ٿا جنهن سان هڪ قسم جي بيحسي پيدا ٿي وڃي ٿي. ڪيترا ئي عالم انهيءَ سڄي قصي مان رڳو ايترو ياد رکن ٿا ته زاني جو سنگسار ۽ چور جو هٿ ڪٽڻ ضروري آهي. تنهن هوندي به انهن جي ڪوشش تفصيلي حڪمن کي گڏ ڪرڻ ۾ تمام گھڻي ساراهه جوڳي آهي. الله سائين انهن کي ان جو شل چڱو بدلو ڏئي. انهيءَ سان گڏوگڏ جيڪڏهن ڪو خدا جو ٻانهو انهيءَ انقلابي معاشري جا حڪم الڳ ڪري ٿو ڇڏي جيڪي حڪومت جي لاءِ وجوب جي سبب وانگر آهن، ته مفڪرن جون سموريون ڏکيائيون ختم ٿي وينديون. حڪومت ۽ معاشري جي حڪمن کي مٿانهون رکڻ جي لاءِ قرآن پاڪ جي مڪي ۽ مدني سورتن جو مقرر ڪرڻ ضروري آهي. رسول الله ﷺ مڪي ۾ زندگيءَ ۾ اهو ڪم ڪيو جو عدم تشدد (اهنسا) جي پابندي سان اڄ تائين هڪ وڏي شان واري گڏيل انقلابي جماعت تيار ڪري ورتي، جنهن جو مثال اڄ تائين دنيا نه ڏئي سگھي آهي.
جن ماڻهن کي مهاجرن جو لقب ڏنو ويو آهي، اهي ته مڪي جا رهندڙ هئا. توهان کي حيرت ٿيندي ته مديني جي انصارن جي جماعت به مڪي واري دؤر ۾ تيار ٿي. انهن جي ٻن عنصرن مان مستقل مرڪزي جماعت تيار ٿي آهي، جنهن مديني ۾ اسلامي حڪومت پيدا ڪري ورتي.
قرآن مجيد جي هر سورة جي باري ۾ مفسرن وٽ روايتون موجود آهي ته اهي مڪي ۾ نازل ٿي يا مديني ۾. پر ڪيترين ئي سورتن جي باري ۾ روايتون ايترو ته مختلف آهن جو انهن کي برابري يا ترجيح ڏيڻ ممڪن ئي ناهي. ڪجهه حڪمن جي تاريخ غلط روايتن سان منسوب ٿي آهي، انهيءَ ڪري اهو روايتي سلسلو اطمينان جوڳو نه رهيو آهي.
مولانا اجمل خان بالقابه جو، مفسرن تي سدائين احسان رهندو، جو هن اندروني شهادتن جي مدد سان، مڪي سورتن جي تعين ڪرڻ جو دڳ کولي ڇڏيو آهي ۽ روايتن جي اختلاف سان جيڪو مونجھارو پيدا ٿيو هو، تنهن کي ختم ڪرڻ جي تمام ئي ڪامياب ڪوشش ڪئي آهي.
مولانا محمد اجمل خان نوجوان مسلمانن جي لاءِ تقليد جو نمونو آهي. هو گيتا جو ترجمو ڪري ٿو، هو قرآن ي حڪمن جي روشنيءَ ۾ طبعي نظام پيدا ڪرڻ جي لاءِ جدوجهد ۾ مصروف آهي. اهڙي طرح هو هندستاني مسلمانن جي لاءِ نئون پروگرام مقرر ڪرڻ جي صلاحيت پيدا ڪري رهيو آهي. الله ڪري ته شل اسان جو نوجوان طبقو، جيڪو تمام وڏي عمل جي قوت رکي ٿو، شعر ۽ شاعري کان بچي، پروگرام سوچڻ ۾ لڳي وڃي. هن جو بنيادي مقصد ڌنڌلو آهي ۽ هو اسلاميت ۽ هندوستانيت ۾ برابري نٿو ڪري سگھي. انهيءَ ڌوڙ ۽ مٽيءَ کي قرآني نظرين سان ئي صاف ڪرڻو پوندو، جنهن جو سلسلو مولانا اجمل خان شروع ڪيو آهي.
جيڪڏهن جامعه مليه ڪڏهن قرآني تحيقيق جي لاءِ فيڪلٽي قائم ڪري ته مان انهيءَ جي اڳيان شاهدي ڏيڻ جي لاءِ تيار آهيان ته مولانا اجمل خان کي ڊاڪٽر مڃيو وڃي. والله هوالموافق.
(مولانا) عبيد الله سنڌي
23 ڊسمبر 1940ع
بيت الحڪمت، جامعه نگر دهلي