اسلامي انقلاب جي ٽين منزل
[/b]
[b]پس منظر:
[/b]نبي ڪريم ﷺ کي کلي طرح پرچار ڪندي ڏيڍ سال لنگھي ويو هو. انهيءَ عرصي ۾ اها ڳالهه چڱيءَ طرح چٽي ٿي وئي هئي ته دنيا ۾ رڳو ٻن طبقن ۽ ٻن تصورن جي ڇڪتاڻ آهي. هڪ جماعت يا طبقي جو پيداواري وسيلن تي قبضو هوندو آهي جڏهن ته ٻيو طبقو يا جماعت انهن وسيلن کان محروم هوندي آهي. هاڻي انهيءَ ڳالهه کي اسان جي دؤر ۾ معاشي سائنس به ثابت ڪري ڇڏيو آهي ته معاشرو رڳو ماڻهن جي اجماع تي ٻڌل نه، پر ٻن مخالف معاشي طبقن تي ٻڌل هوندو آهي. انهن مان هڪڙو طبقو، جنهن ۾ ماڻهن جو تعداد ڏهه سيڪڙو جي لڳ ڀڳ آهي، سو سڀني پيداواري وسيلن تي قبضو ڪيون ويٺو آهي. اهو مالدارن جو طبقو آهي. زمين، مشينون، کاڻيون، ٻيلا، تيل ۽ گيس جي ذخيرن تي انهن جو قبضو آهي. ٻيو طبقو، جيڪو لڳ ڀڳ نوي سيڪڙو کان به تعداد ۾ وڌيڪ آهي، پيداواري وسيلن کان محروم آهي. اهو پيداواري وسيلن جي مالڪن (جاگيردارن، صنعتي سرمائيدارن، ڪوئلي ۽ سون جي کاڻين جي مالڪن، پئٽرول ۽ گيس جي ذخيرن تي قبضو ڪري ويٺلن) وٽ پنهنجي جسماني ۽ دماغي محنت وڪڻي پنهنجو پيٽ پالي ٿو. مالدار طبقي بدنام فلاحي مملڪت قائم ڪري ڪوڙا واعدا ڪندي، ڪي ٿورڙا سڪا ماڻهن جي اڳيان اڇلائي ڇڏيا ته جيئن اهي پنهنجو حق گھرڻ جي لاءِ احتجاج يا انقلاب آڻڻ جي لاءِ جاکوڙ نه ڪن.
تاريخ ٻڌائي ٿي ته جڏهن کان انسان ڪڻڪ اپائڻ شروع ڪئي آهي، انهيءَ وقت کان وٺي زراعت واري دؤر جي شروعات ٿي ۽ انساني معاشرو ٻن طبقن ۾ ورڇجي ويو. قرآن جي مطابق انهن مان هڪڙو طبقو آسودن ۽ وڏائي ڪندڙن تي ٻڌل هو، جيڪو مالدار طبقو آهي. انهيءَ جو ئي اقتدار ۽ پيداواري وسيلن تي قبضو آهي. ان سان گڏوگڏ اهو علم ۽ تهذيب جي وسيلن تي به قابض آهي. جڏهن ته ٻيو وري اهو آهي، جنهن کي قرآن مستضعفين (هيڻا) ۽ الانام (عام انسان) چوي ٿو. هي اهو طبقو آهي جيڪو اقتدار، پيداواري، علم ۽ تهذيب جي وسيلن کان محروم آهي. اها صورتحال سموري انساني تاريخ ۾ موجود رهي آهي ۽ اڄ به موجود آهي. انهن طبقن ۾ مذهب جي ڪابه سڃاڻ نه آهي. ٻنهي ۾ خدا کي مڃڻ وارا ۽ انڪار ڪندڙ موجود آهن. انهيءَ ڪري معيار مذهب نه، پر پيداواري وسيلن تي قبضو هجڻ يا نه هجڻ آهي. ٻنهي جا اخلاق جدا جدا آهن.
مڪي ۾ نازل ٿيڻ واري قرآن (جيڪو حبشه ڏانهن هجرت کان پهريان نازل ٿيو هو) جو مطالعو اسان کي ٻڌائي ٿو ته قرآن مڪمل وضاحت سان هن معاشي ۽ معاشرتي حقيقت کي چٽو ڪري ڇڏيو ته نبين، حڪيمن، ڏاهن ۽ حق جي پانڌيئڙن کي تڪليفون پهچائڻ وارا، غلاميءَ جي اداري کي قائم رکڻ وارا ۽ انهن جي محنت جو استحصال ڪندي پنهنجي دولت ۽ اقتدار ۾ واڌارو ڪرڻ وارا رڳو مالدار ماڻهو ئي آهن. مالدارن جو طبقو ئي سڀني اخلاقي بڇڙائين جو منڍ آهي.
هن مالدار طبقي جي مفادن جي تائيد ڪرڻ ۽ انهن جي حفاظت ڪرڻ وارا مذهبي پيشوا ئي آهن. اسلام ۽ ٻين سڀني مذهبن جو مذهبي علم رکڻ ۽ ان جي حفاظت ڪرڻ وارو طبقو مذهبي عالمن جو طبقو آهي. دنيا جي مذهبن جي عالمن عوام جي ذهن ۾ اها ڳالهه ويهاري ڇڏي آهي ته دولت جي ورڇ الله تعالى پاڻ ڪئي آهي. امير ۽ غريب جي تقدير ٺاهڻ وارو به الله تعالى پاڻ ئي آهي. انهن عالمن قرآن ۽ پاڪ ڪتابن جي تفسير اهڙي طرح ڪئي آهي جو مالدار طبقي جي ڦرمار، انهن جي عياشيءَ جو سامان ۽ انهن جو اقتدار تي قبضو، عوام جي نظرن کان هٽي ويو آهي. انهن مذهبي پيشوائن توحيد الاهي جي تصور کي بگاڙي ڇڏيو آهي ۽ عوام کي ٻڌايو ته رڳو الله تعالى کي اڪيلو مڃي وٺڻ ۽ ٺلهو زباني اقرار ڪرڻ ئي گھڻو آهي. انهيءَ جو معاشرتي عمل سان ڪوبه لاڳاپو نه آهي. تنهن ڪري توحيدي معاشري جو قيام هڪ دنياوي معاملو آهي. انهيءَ جو مذهب جي بنياد، عقيدن ۽ نيڪ عملن سان ڪو خاص تعلق نه آهي.
حبشه ڏانهن هجرت کان اڳ ۾ نازل ٿيڻ واري قرآن جي هر هڪ سورة انهيءَ معاشي ۽ معاشرتي حقيقت جي چٽائي ڪري ٿي.
رسول الله ﷺ ۽ سندن تصديق ڪرڻ وارن تي جڏهن مڪي وارن ظلم ۽ زيادتين جي حد ڪري ڇڏي ته پاڻ ﷺ عيسائين ڏانهن منهن ڪيو. پاڻ اهو سوچيائون ته گھٽ ۾ گھٽ اهي ماڻهو خدا پرست آهي، انهن سان گڏجي محاذ جوڙيون ۽ الله جي نالي کي مٿانهون ڪريون. انهيءَ دؤر جو قرآن پاڻ ﷺ کي اها ئي تعليم ڏئي ٿو، جيڪا نصراني نبي سڳورا ۽ خاص ڪري حضرت عيسى ؑ ڏيندو هو. هاڻي قرآن پاڻ ﷺ کي بشير (خوشخبري ڏيندڙ)، صديق، صادق الوعد، مشاهد، مبشر، هادي وغيره جهڙا لقب ڏئي ٿو ۽ پاڻ قرآن کي وري رحمت، امر مفصل خطاب، حق، الڪتاب، هدى، نور، ذڪر مبارڪ، بلاغ مبين، ڪتاب مبين، فرقان، احسن الحديث ۽ بشارت سڏي ٿو.
پاڻ ڪريم ﷺ جن محسوس ڪيو ته يهودي هڪ مئل قوم آهي ۽ غلامي ۽ جلاوطني ۾ جڪڙيل آهي. رڳو مجوسي ۽ نصارن مان ئي اها اميد ٿي سگھي ٿي ته الله جي حڪومت قائم ڪرڻ ۾ مدد ڏين. جيتوڻيڪ اهي سڀئي الله جو نالو وٺندڙ هئا، پر خدا پرستي جو جيڪو لازمي جزو يعني نيڪ عملي، تنهن کي ٻئي قومون وساري چڪيون هيون ۽ انهن جا ملڪ گھڻي کان گھڻي زمين جي علائقي تي قبضو ڪرڻ جي حرص ۾ جڪڙيل هئا. باقي انهن ملڪن کان پري، ڪجھه عيسائي راهب ۽ هڪڙو عيسائي ملڪ موجود هو، جيڪو حقيقي تعليم تي عمل ڪندڙ هو. اهو ملڪ حبشه هو. هن ملڪ ۾ آريوس ۽ نسوريس جي عيسائيت رائج هئي. اهي نه ته مريم کي خدا مڃيندا هئا، ۽ نه ئي وري عيسى ؑ کي الله جو پٽ ۽ وارث مڃيندا هئا. انهن جي ٻولي حبشي هئي. اهي ماڻهو، ”الله جو پٽ“ واري اصطلاح کي استعارو سمجھندا هئا، يعني انهيءَ جو ترجمو الله جو پٽ ۽ الله جو وارث نه ڪندا هئا، پر الله وارو نيڪ ماڻهو ڪندا هئا. سوجھرو، اونداهي، نفرت ۽ پيار جي ڇڪتاڻ کي ختم ڪرڻ ۽ عام مروت ۽ ٻاجهه سان ڊپ ۽ بک جو علاج ڏسڻ وارا حڪيم ۽ نبي هر ملڪ ۽ قوم ۾ اسلام کان پهريان به ٿيا آهن. 277ع ۾ ”ماني“، ايران جي شهر اڪباتنه ۾ پيدا ٿيو. ”ماني“ چيو ته يزدان خدا آهي ۽ اهرمن شيطان آهي. هن چيو ته مان يزدان جي طرف کان خلق خدا جي سڌاري جي لاءِ مقرر ٿيو آهيان. ”ماني“ اهو چوندي سوري تي شهيد ٿي ويو ته روح نور آهي ۽ مادو اونداهي آهي. انهن مان هڪڙو ڀلائي آهي ۽ ٻيو بڇڙائي. ان جي کل لهرائي وئي ۽ ان جي پيروڪارن ۽ اهم اڳواڻن کي ماريو ويو.
ماني کان پوءِ عام ماڻهن جي فڪرن ۾ هڪ نئي هلچل پيدا ٿي. انهيءَ جو باني ”مزدڪ“ هو. انهيءَ جي تعليم اها هئي ته اشتراڪي روحانيت ۾ دنيا جو ڇوٽڪارو آهي ۽ آسماني بادشاهه تدبر، عقل، يادداشت ۽ خوشيءَ جي ذريعي روحاني دنيا تي حڪومت ڪندو آهي. انهيءَ آسماني خدا سان هن دنيا ۾ ويجھڙائي حاصل ٿي سگھي ٿي ۽ انسان روحن جي هڪ شڪل کان ٻي شڪل ۾ منتقلي کان ڇوٽڪارو ماڻي سگھي ٿو. آخرڪار مزدڪ کي به ماريو ويو ۽ انهيءَ هلچل کي به بڇڙي نموني چٿيو ويو. ماني ۽ مزدڪ جا تصور ايراني ۽ رومي بادشاهتن ۾ پکڙيل هئا. رسول الله ﷺ حبشه ڏانهن هجرت وقت مڪي وارن کان الله جي حڪم موجب ڌيان ڦيرائي پنهنجو منهن مجوسين ۽ نصارن ڏانهن ڪيو هو.
قرآن ٻڌايو ته ٻين مذهبن ۾ الله جا نالا اسماء حسنى آهن ۽ مسلمانن کي اهي مڃڻ گھرجن. پر توحيد جو اهو تصور عربن، خاص ڪري قريشن جي لاءِ بلڪل نئون هو. قريش به بني اسرائيل وانگر اهو نه گھرندا هئا ته ٻي ڪنهن قوم جي خدا کي پنهنجو الٰه مڃن، ۽ رحمان جي لفظ کي، جيڪو عجمي آهي، عربي ۾ مڃن.
هن دؤر جي ڪجھه سورتن ۾ الله جو لفظ استعمال ئي نه ٿيو آهي، رڳو رحمان استعمال ٿيو. سورة مريم ۾ الله جو لفظ ڇهه (6) دفعا استعمال ٿيو، جڏهن ته رحمان جو لفظ سورنهن (16) دفعا استعمال ٿيو آهي.
هن دؤر ۾ دنيا جي مذهبن جي اصل تعليم، جيڪا انهن مذهبن جي پاڪيزه بانين ڏني هئي، بگڙي وئي هئي. قرآن ڪريم دنيا جي مذهبن جي انهيءَ بگاڙيل تعليم کي نئين سر اجاگر ڪيو. مثال طور عيسائيت جي ڪافرانه عقيدن کي رد ڪندي عيسى ؑ کي رڳو الله جو نبي ۽ رسول سڏيو، جيڪو مريم ؑ جي پيٽ مان ڄايو هو.
1. 321ع ۾ نگائيه جي ڪائونسل آريوس کي ڪافر ۽ لعنتي سڏيو. آريوس عيسى ؑ کي الله جو مٽ ۽ همسري ڪندڙ نه مڃيندو هو ۽ نه ئي الله تعاليٰ ۽ عيسى کي هڪ ئي جوهر مان سمجھندو هو، نه عيسى ؑ پٽ هجڻ جي حيثيت سان قديم ٿي پئي سگھيو. ڪائونسل اهو فيصلو ڏنو ته عيسى ؑ ۽ خدا قديم آهن، عيسى ؑ خدا کان جدا آهي، پر پوءِ به هڪ ئي ذات آهي، ٻئي هڪڙي ئي جوهر مان آهن.
2. 381ع ۾ پولي ني ايس کي قسطنطنيه جي ڪائونسل کيس انهيءَ ڪري ڪافر سڏيو ته هو عيسى کي انساني روح بدران خدائي روح مڃيندو هو، يعني عيسى ؑ خدا هو ۽ مريم خدا جي ماءُ هئي. پر ڪائونسل جو فيصلو اهو هو ته جيتوڻيڪ عيسى ؑ خدا ته هو، پر هو انسان به هو ۽ مريم انسان جي ماءُ هئي.
3. 431ع ۾ افيسس جي ڪائونسل نستوريس کي نه رڳو ڪافر سڏيو، پر يهودا غدار کان به وڌيڪ لعنتي سڏيو، ڇو ته هو چوندو هو ته عيسى ؑ جي فطرت انساني هئي. مريم کي خدا جي ماءُ نه ڪوٺڻ گھرجي، پر عيسى ؑ جي ماءُ سڏڻ گھرجي، ڇو ته عيسى ؑ انسان هو. جيتوڻيڪ انهيءَ جي اندر خدائي روح هو. ڪائونسل ٻڌايو ته عسيى ؑ جون ٻئي فطرتون هڪ ئي آهن.
4. 451ع ۾ خالسيدون (Chalsidon) جي ڪائونسل يوتيجس (Eutyches) کي ڪافر سڏيو. ڇو ته هو چوندو هو ته عيسى ۾ رڳو خدائي روح هو. اهو هڪ جوهري (Mono Physicist) سڏرائيندو هو. مصر ۾ انهن جي گھڻائي هئي ۽ اتي هو قبطي سڏرائيندو هو. اڳتي هلي اها ئي جماعت يعقوبي سڏي وئي. ڪائونسل فيصلو ڏنو ته عيسى ؑ جون ٻئي فطرتون جيتوڻيڪ هڪ ئي آهن، پر جدا جدا به آهن.
هاڻي انهن چئني فيصلن کي ملايو ته نتيجو انساني سمجھه کان ٻاهر ٿي وڃي ٿو. (1) مسيح خدا ۽ قديم آهي. (2) اهو انسان به آهي. (3) مسيح جون ٻئي فطرتون هڪ ئي ٿي ويون آهن ۽ هڪ ئي آهن. (4) جيتوڻيڪ الڳ به آهن. نتيجو اهو نڪتو جو عقيدن جي انهيءَ مونجھاري واري معاملي عوام جي لاءِ واڳ ڌڻين جي مذهبي فتوائن جي ذريعي موت جو دروازو کولي ڇڏيو هو. ننڍڙي غلطي تي به انهن کي ختم ڪيو ويندو هو. احتسابي مجلسن (Inqusitions) جي تاريخ ظلم ۽ زيادتي کي پيش ڪري ٿي. انهيءَ جي تفصيل تي نظر وجھڻ سان وار ڪانڊارجي وڃن ٿا.
هن دؤر ۾ مجوسي دنيا جا به اهو ئي حال هو. ماني ۽ مزدڪ کي ختم ڪيو ويو هو ۽ سرڪاري طرح ٻن خدائن واري تصور خلاف ٻڙڪ ٻولڻ وڏو ڏوهه هو، جنهن جي سزا موت هئي.
هندستان ۾ به انڪار ۽ اقرار ۽ بي ديني جا جيترا به قسم پيدا ٿي سگھن پيا، اهي سڀئي موجود هئا ۽ ديوتائن جي پيدائش ۽ انهن جي جسم وارو هئڻ جي خيالن عوام کي هزارين فرقن ۾ ورهائي ڇڏيو هو.
مصري ۽ بابلي نسل جي ماڻهن يوناني فلسفي ۽ لوگاس سان جنگ جوٽي هڪ عجيب نظرياتي بيقراري پيدا ڪري ڇڏي هئي. انهن کي ڏکيائي اها سامهون اچي رهي هئي ته جيڪڏهن خدا کي اڪيلو ٿا مڃن ته مسيحؑ خدا نٿو رهي، وري جيڪڏهن مسيح ؑ کي خدا مڃن ٿا ته اها توحيد ختم ٿي وڃي ٿي، جيڪا توريت جي بنيادي تعليم هئي.
هن وقت دنيا جي مذهبن عقيدن جو جيڪو مونجھارو پيدا ڪيو آهي، انهيءَ ڪري ئي مذهب کي معاشري جي هن وقت اڏاوت ۽ سڌاري جي حدن کان مستقل طور تي ٻاهر ڪڍيو ويو آهي. جڏهن ته مذهبن جي پاڪيزه بانين توحيد الاهي جي تصور کي پيش ڪيو، جنهن کي شهري زندگيءَ ۾ لاڳو ڪرڻ سان طبقاتي معاشري کي توحيدي معاشري ۾ بدلائي سگھجي پيو. نبيءَ جو موڪلڻ به اهو ئي هو ته ماڻهو پنهنجي مادي ۽ جسماني ضرورتن کان مطمئن ٿي عبادت جي ذريعي الله تعالى وٽ ويجھڙائي حاصل ڪري سگھي. پر پوءِ اچڻ وارن مذهبي پيشوائن عقيدن جي پنهنجي مرضي موجب ۽ مابعد الطبيعاتي تعبيرن سان توحيدي معاشري جي اصل مقصد کي پٺيءَ پويان اڇلائي ڇڏيو. انهيءَ جي نتيجي ۾ يورپ جي نئين سر اڏاوت ۽ سڌاري واري دؤر ۾ آخرڪار مذهب جي جاءِ تي سيڪيولرازم کي پنهنجايو ويو.
جنهن وقت مڪي وارن رسول الله ﷺ ۽ ان جي پوئلڳن تي ايذاء رساني جو سلسلو شروع ڪيو هو، ان وقت 611ع ۾ ايران جو قيساريه تي قبضو ٿي چڪو هو ۽ اوڀر رومي سامراج جي وڏن وڏن شهرن تي ايراني فوجون قبضا ڪري چڪيون هيون. هرقل ملڪ کي سنڀالڻ جي ڪوشش ڪئي پر عام عيش پسندي، فرقيواريت ۽ غلامي واري ماحول عوام کي گيدي بڻائي ڇڏيو هو. نتيجو اهو نڪتو جو 614ع ۾ بيت المقدس به ايرانين جي قبضي ۾ هليو ويو ۽ مقدس صليب ۽ پادرين جي مُک سردار کي به تسيفون (Tesiphon) اماڻيو ويو، اهڙي طرح صليب پرستن جي ذلت ۽ خواري آخري حد تائين پهچي چڪي هئي. واپاري قافلن جي اچ وڃ بند ٿي چڪي هئي.
انهيءَ زماني ۾ مڪي وارن رسول الله ﷺ جي سچار ساٿين تي ظلم ۽ زيادتين جي حد ڪري ڇڏي هئي. ايتري تائين جو رسول الله ﷺ تي به ٺٺوليون ڪيون ۽ کين تڪليفون پهچايون ٿي ويون. اهي اهڙيون حالتون هيون، جن جي هوندي وڏن وڏن ماڻهن جون همتون جواب ڏئي وينديون آهن. پر پاڻ ڪريم ﷺ جي سامهون هڪ مقصد هو، جنهن جي لاءِ وڏي کان وڏي قرباني ڏئي سگھجي پئي. الله تعالى جي طرف کان وري وري مڪي جي مشرڪن کان منهن موڙڻ جو حڪم اچي رهيو هو. انهيءَ ڪري رسول الله ﷺ انهن ظلمن کي سٺو ۽ ٻين ملڪن جي الله لوڪ ماڻهن سان ناتا جوڙڻ شروع ڪيا.
ڪجھه تاريخدان چون ٿا ته عرب ان وقت تائين تيار هئا ۽ ان وقت انهن ۾ هڪ قوم جي حيثيت سان ايتري صلاحيت پيدا ٿي چڪي هئي ته اهي انقلاب آڻي سگھن. پر انقلاب پاڻمرادو نه ايندو آهي، انهيءَ جي لاءِ هڪ اهڙي انقلابي رهنما يا اڳواڻ جي ضرورت ٿيندي آهي، جنهن ۾ اڳواڻي جي قدرتي صلاحيت هجي ۽ سڀني تڪليفن ۽ اهنجن کي سهڻ جي اهليت هجي. اهڙو ماڻهو عربن کي محمد ﷺ جي صورت ۾ ملي ويو هو.
ڪافرن جي شفاعت جو مسئلو: هن زماني ۾ اهو خيال عام هو ته الله هڪڙو آهي ۽ سموري ڪائنات جو خالق آهي. پر اسان جون ديويون، ديوتا، ڀوپا ۽ ٻوڄاري انهيءَ الله وٽ سفارش ڪري سگھن ٿا. عيسائي به اهو ئي خيال ڪندا هئا ته خدا تعالى پنهنجي پٽ کي قربان ڪري ماڻهن جي پيدائشي گناهه کي معاف ڪري سگھي ٿو. پر رسول الله ﷺ جي ذريعي وحي موڪليو ويو ته ٻاجھاري الله جي اجازت کان سواءِ نه ته ڪير سفارش ڪري سگھي ٿو ۽ نه ئي ڪو ڪنهن ٻئي جي گناهه جو ڪفارو بڻجي سگھي ٿو. جيڪو جو پوکيندو سو ئي ان کي لڻندو.
وَلَا تَزِرُ وَازِرَۃٌ وِّزْرَ اُخْرٰى۰ۭ
[b][u]سورت الغاشيه:[/u][/b]
پاڻ ڪريمﷺ جن کي مڪي جي مالدارن کان منهن موڙڻ جو حڪم ٿي چڪو هو. ظلم وڌي رهيو هو. انهيءَ ظلم کان نه ته غلام ۽ ٻانهيون بچنديون هيون، ۽ نه ئي وري شريف ماڻهو. رسول الله کي ايذائڻ ۽ انهن جي مٿان ٺٺول ڪرڻ جي رفتار وڌي چڪي هئي. سچار ساٿين جو جيئڻ جنجال ٿيندو پئي ويو. انهيءَ ڪري نبي ڪريم ﷺ پنهنجن اصحابن کي حبشه ڏانهن هجرت ڪري وڃڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي ۽ هاڻي وڃڻ وارا موقعي جي ڳولا ۾ هئا.
الغاشيه (قيامت) جو اچڻ لازمي آهي. زمين، جبل، اُٺ، آسمان سڀني جو ذڪر دليلن جي طور تي ٿيو آهي. قيامت جي ڏينهن عملن جو حساب ڪتاب ٿيندو، انهيءَ ڪري عدل ۽ انصاف جو رويو پنهنجايو ۽ ظلم ۽ زيادتين کان پاسو ڪريو. هن سورت ۾ به جنت ۽ دوزخ جو نقشو چٽيو ويو آهي.
[b][u]سورت نباء:[/u]
[/b]هن سورت مبارڪه ۾ به جنت جو نقشو ۽ ان جي نعمتن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. اصل ۾ مڪي دؤر ۾ نازل ٿيل قرآن ۾ لڳاتار ڪائناتي، نفسياتي ۽ تاريخي دليلن ۽ شاهدين سان اها ڳالهه ثابت ڪئي پئي وڃي ته انسان جي سڀني اخلاقي خرابين ۽ معاشرتي گندگين جو ڪارڻ دولت جو ٿورڙن ماڻهن جي هٿن ۾ اچي هڪ جاءِ تي رڪجي وڃڻ آهي. جڏهن ته هن مالدار طبقي جو اقتدار تي قبضو ڪري ظلم ۽ عياشيءَ جو ماحول پيدا ڪرڻ ئي انسان جي بدنصيبيءَ جو اصل ڪارڻ آهي.
پروگرام اهو آهي ته دولت کي پٺتي پيل طبقن ۾ ورهايو وڃي. دولت جا وسيلا عام ماڻهو جي هٿ وس اچڻ گھرجن. غلامي ۽ محڪوميءَ جو خاتمو ٿيڻ گھرجي. علم ۽ اظهار جي آزادي کي عام ڪيو وڃڻ گھرجي. انهيءَ جي لاءِ انسان کي گھرجي ته هن ڪائنات جي خلقيندڙ جي وجود کي مڃي ۽ قيامت جي قائم ٿيڻ تي ويساهه ڪري. پنهنجن اخلاقن کي انسانذات جي ڀلائي جي بنياد تي بيهاري ۽ پنهنجي پالڻهار جو ذڪر گھڻائي سان ڪندو رهي ته جيئن آخرت واري زندگي ۾ مٿانهون مرتبو حاصل ڪري سگھي.
انسان جي سڄي تاريخ انهيءَ مقصد کي حاصل ڪرڻ جي ڪهاڻي آهي. هي ننڍڙو طبقو، جنهن جي قبضي ۾ مال ۽ دولت آهي، پنهنجي اقتدار ۽ ناجائز عياشي کان مڙڻ لاءِ تيار ناهي.
اسان جي دؤر جي اشتراڪيت پيشوائن جي مذهب کي انهيءَ ڪري رد ڪري ڇڏيو جو اهو مالدار طبقي جي باري ۾ اهو چوي ٿو ته ان کي الله تعالى دولت ڏني آهي. جيڪڏهن هو نبين جي آندل اصل مذهب موجب ائين چوي ته امير ۽ غريب جو فرق دولت جي غلط ورڇ جي ڪري پيدا ٿيو آهي ۽ قرآن جو مقصد انهيءَ غلط ورڇ کي ختم ڪري توحيدي معاشرو قائم ڪرڻ آهي ته اشتراڪي ماڻهو اشتراڪي مذهبي ماڻهو بڻجي ويندو.
[b][u]سورت الدهر:[/u][/b]
هن سورت ۾ به جنت جي نعمتن جو ڪجھه تفصيلي ذڪر آيو آهي. نيڪ ماڻهن جي سڃاڻ هيءَ آهي ته الله جي محبت ۾ مسڪينن، يتيمن ۽ قيدين جي مدد ڪن ٿا. جڏهن ته اهو ڪم بدلي جي اميد تي نٿا ڪن.
ڏاڍ ۽ اختيار: ماڻهڻ کي حواس ۽ عقل ڏنو ويو آهي. جيڪڏهن اهي ان کي صحيح ڪم تي لڳائن ۽ سمجھڻ جي ڪوشش ڪن ته انهن کي جنت نعيم ۾ جاءِ ڏني ويندي. جيڪڏهن اهي ناشڪرگذاري، بت پرستي ۽ خود پرستي جي ڪري ڪفر (اونداهي) ۾ پئجي وڃن ته انهن کي دوزخ ۾ اڇلايو ويندو. ڇو ته آسمانن ۾، زمين ۾ ۽ اوسي پاسي جي سموري پکڙيل ڪائنات جي هر شيءِ ۾ دليل موجود آهن. پر انسان دولت ۾ انڌو ٿي انهن دليلن کي نٿو ڏسي سگھي.
[u][b]سورت الرحمان:[/b]
[/u]هن سورت مبارڪه ۾ سڀ کان پهريان رحمان جو لفظ استعمال ٿيو آهي، جيڪو اسم صفت نه، پر اسم ذات آهي. سورت سبا ۾ رحمان جي باري ۾ تاريخي شاهديون ڏنيون ويون آهن ته يمن جا عيسائي خدا تعالى کي رحمان چوندا هئا. جيئن ته حبشه ڏانهن هجرت جي اجازت ملي وئي هئي، انهيءَ ڪري عيسائي خدا تعالى جي لاءِ جيڪي نالا وٺندا هئا، اهو ئي نالو استعمال ڪيو ويو آهي ته جيئن حبشه جي عيسائين سان دوستي پڪي ٿي وڃي. الله ۽ رحمان ٻئي هڪڙي ئي هستي جا نالا آهن.
هن سورت ۾ ٻڌايو ويو آهي ته هيءُ انهيءَ خدا جو ڪلام آهي، جيڪو ڇڙو عيسائين جو خدا نه آهي، پر سڀني جو خدا آهن. هن ۾ هڪ هڪ شيءِ جو نالو کڻي ٻڌايو ويو آهي ته اهي سڀ عوام جي لاءِ آهن، انهن تي ڪنهن جي ذاتي ٺيڪيداري نه آهي. هن ۾ انسانن سان گڏوگڏ جنن کي به مخاطب ڪيو ويو آهي.
هن سورت ۾ زمين کي عوام جي ملڪيت سڏيو ويو آهي. تنهن ڪري جاگيرداري نظام غير اسلامي نظام آهي. رسول الله ﷺ فرمايو آهي ته ڪڙمت، وياج جو ڪاروبار آهي، ڇو ته انهيءَ ۾ محنت جو استحصال ٿئي ٿو.
هن ۾ اهو به ٻڌايو ويو آهي ته وقت بدلبو رهي ٿو، ڪائنات ۾ هڪ ارتقائي چرپر ڏٺي وڃي ٿي. الله تعالى هر ڏينهن هڪ نئين شان ۽ مان سان پاڻ پَسائي ٿو. عالمن وقت جي چرپر کي نظرانداز ڪري ڇڏيو، جنهن ڪري اجتهاد جو دروازو بند ڪيو ويو، پر معاشرو ته ارتقا ڪندڙ آهي، انهيءَ ڪري اجتهاد لازمي آهي. خليفي عبدالحڪيم مديني واري رياست کي اشتراڪي جمهوريت سڏيو آهي، جنهن کي رجعت پسند قوتن بادشاهيت ۾ بدلائي ڇڏيو.
[u][b]سورت ق:[/b] [/u]
هيءَ سورت مبارڪه به حبشه ڏانهن هجرت کان پهريان جي آهي. هيءُ دؤر منهن موڙڻ واري حڪم کان شروع ٿئي ٿو. هن ۾ بردباري جي تلقين ڪئي وئي آهي، جنهن جو مطلب اهو آهي ته هجرت جي اجازت ملڻ واري آهي. ڳالهه ٻولهه جو رخ عيسائين ڏانهن ٿي چڪو هو. سورت الرحمان سان رحمان جي نالي جو ذڪر به شروع ٿي چڪو هو، جيڪو هجرت جي شروعات هئي. هن اسم ذات جي ڪري حبشه جي عيسائين سان هڪ ذهني ڳانڍاپو قائم ٿي وڃي ٿو ۽ انهيءَ ڳانڍاپي حبشه ڏانهن هجرت ڪري ويندڙن جي حق ۾ تمام ئي هاڪاري ڪردار ادا ڪيو.
مرڻ کان پوءِ جو انڪار اصل ۾ عقلي استدلال نتيجو نه هو، پر مالدار طبقي جي ظلم ۽ عياشي انهن جي نفس ۾ اها ڳالهه پيدا ڪري ڇڏي هئي ته جيڪڏهن اهي انهيءَ ڳالهه کي مڃين ٿا ته رسول الله ﷺ جي تصديق ٿئي ٿي، انهيءَ ڪري سندن نفسن انهن جي لاءِ هڪ فريب پيدا ڪري ورتو هو. اصل ۾ فريب (Illusion) عقلي سوم نتيجو نه هوندو آهي، پر نفساني خواهشن جو دٻاءُ ذهن ۾ اهڙا خيال پيدا ڪري ڇڏيندو آهي.
هن سورت مبارڪه کان پوءِ اصحابن جو پهريون قافلو حبشه ڏانهن هجرت جي لاءِ روانو ٿي ويو، ڇو ته مڪي ۾ ظلم جي حد ٿي چڪي هئي.
هن سورت ۾ مڪي وارن کي چيو پيو وڃي ته ڏسو، الله جو قانون اٽل آهي. گمراهه ۽ عيش پرست ماڻهو دوزخ ۾ ويندا. جهڙي طرح ساوڪ مري ويندي آهي ته پوءِ وري ڦٽي ويندي آهي. ائين ئي توهان به مرڻ کان پوءِ مٽي سان مٽي ٿي وڃڻ جي باوجود به ٻيهر پيدا ڪيا ويندؤ ۽ توهان کي پنهنجي هر هڪ عمل جو حساب ڪتاب ڏيڻو پوندو. توهان کان پهريان اصحاب الايڪه، قوم تبع، ثمود، عاد، فرعون جي قوم، ۽ لوط جي قوم به برباد ٿي چڪيون آهن. اهي سڀئي پنهنجي بڇڙائين جي ڪري برباد ٿي ويون. اهي به قيامت جي ڏينهن جا انڪاري هئا ۽ عيش ۽ آرام واري زندگي گذاري رهيا هئا.
خدا ساهه جي رڳ کان به وڌيڪ ويجھو آهي. اهو دلين جو حال ڄاڻي ٿو. اهو ئي قيامت جي ڏينهن جزا ۽ سزا ڏيندو. سڄي سورت قيامت جي ڏينهن بابت آهي.
حبشه ڏانهن هجرت کان پوءِ مڪي جي ڪافرن اهو سوچڻ شروع ڪيو ته ظلم ۽ ڏاڍ توڙي کِل ٺٺول سان به هيءَ هلچل ختم ٿيندي نظر نٿي اچي. هاڻي انهيءَ جو مقابلو ڪهڙي طرح ڪيو وڃي؟ تاريخ ٻڌائي ٿي ته جڏهن به ڪو هادي، پيغمبر يا مصلح اصلاحي پروگرام کڻي ايندو آهي ته رجعت پسند قوتون پنهنجي بڇڙائين کي ڇڏڻ جي بدران انهيءَ هادي يا مصلح کي ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ سان فنا ڪري ڇڏڻ گھرنديون آهن. اڄ به دنيا ۾ ائين ئي ٿي رهيو آهي.
نئين سازش: هاڻي ابو لهب جي صدارت ۾ مجلس ويٺي ۽ ڪعبي جي چڱن مڙسن جا پنجويهه ميمبر (سردار) سوچڻ لڳا ته ڪهڙي طرح محمد ﷺ کي شڪست ڏني وڃي. انهن جي ذهنن ۾ اها ڳالهه ويٺل هئي ته نبو هاشم ۽ بنو مطلب جو مقابلو ڪرڻ سئولو نه آهي، انهيءَ ڪري ٺاهه اهو ٿيو ته هيڻن کي ماري ڪٽي موٽائي پنهنجي دين تي آڻجي ۽ پاڻ ڪريم ﷺ تي وري کل ۽ ٺٺول ڪئي وڃي ته جيئن ماڻهو محمد ﷺ کي معمولي ڀوپو يا جادوگر سمجھڻ لڳن.
وليد بن مغيره چيو ته مان ڪيترن ئي ڀوپن جون ڳالهيون ٻڌيون آهن، پر جيڪا ڳالهه محمد ﷺ جي ڪلام ۾ آهي، سو هڪ نئون تصور آهي. هن جو ته ڀوپن جي ڳالهين سان ڪو واسطو ئي نه آهي. محمد ڀوپن وانگر اهو نٿو ٻڌائي ته سڀاڻي مينهن وسندو يا نه ۽ سفر جي لاءِ ڪهڙو ڏينهن سڀاڳو آهي يا نڀاڳو. ڏاچي جي پيٽ ۾ نر آهي يا مادي يا بدلو وٺڻ جي لاءِ ڪهڙي ديوتا کان مدد ورتي وڃي. هو انهن سڀني ڳالهين کي هٿ ٺوڪيون ۽ شيطاني سمجھي ٿو.
ماڻهن چيو ته اسان هن جي ڳالهين کي جادو ۽ هٿ ٺوڪيون ڳالهيون چئي مشهور ڪنداسين ته اهي ڳالهيون ته اهڙيون ئي آهن، جهڙيون اسان جا جادوگر ۽ شاعر چوندا آهن.
وليد چيو ته هو ته جادوگري کي به شيطاني وسوسا سڏي ٿو ۽ چوي ٿو ته رب الناس (انسانن جو پالڻهار) انهن کي دوزخ ۾ وجھندو. هو شاعرن وانگر ڍراڙون نٿو هڻي، پر سچا واقعا ٻڌائي چوي ٿو ته شاعرن ۽ جادوگرن تي لعنت موڪليو. رڳو الله جي ٻانهپ تي متفق ٿي وڃو. يتيمن، غريبن، بيواهن ۽ بي سهارن جي مدد ڪريو. بکين کي کاڌو کارايو، هو جادوگرن وانگر کليل وارن ۽ ميرن ۽ گدلن ڪپڙن ۾ به نٿو رهي.
مجلس وارن چيو ته چڱو پوءِ اسان ان کي چريو سڏينداسون، جيڪو چريائپ واريون ڳالهيون ڪندو رهندو آهي. هن تي جن چڙهيل هوندو آهي، انهيءَ ڪري ڪير به هن جي ڳالهه نه ٻڌي. انهيءَ تي به وليد چيو ته حاجين، زيارتين ۽ واپارين تي به اها ڳالهه اثر نه ڪندي، ڇو ته اهي محمد جي ڪلام کي سمجھي وٺندا ته اهي ڪنهن جن يا شيطان جون ڳالهيون نه آهن، پر صاف ۽ سئولي عربي ٻوليءَ ۾ سمجھ ۾ اچڻ واريون ڳالهيون آهن.
مشرڪن آخرڪار قريشن جي عتبه بن ربيعه کي پاڻ ﷺ وٽ موڪليو. هو مڪي جو چڱو مڙس ۽ عرب جي ڪلام جو ماهر هو. هن رسول الله ﷺ کي چيو ته اي محمد ﷺ هن سڄي هل بکيڙي مان آخر تنهنجو ڪهڙو مقصد آهي. جيڪڏهن توکي دولت گھرجي ته اها اسان توکي آڻي گڏ ڪري ڏيون ٿا. جيڪڏهن مرتبو گھرين ٿو ته سڄي مڪي جا واپاري ۽ پوڄاري سڀئي گڏجي توکي پنهنجي سردار ٿا بڻايون. جيڪڏهن ڪنهن سهڻي عورت جي طلب اٿئي ته عرب جي سڀ کان سهڻي عورت توکي پرڻائي ٿا ڏيون. جيڪڏهن ڪنهن جن يا ڀوت تنهنجي مٿان چڙهت ڪئي آهي اسان ان جو علاج ٿا ڪرايون.
رسول الله ﷺ فرمايو ته مون کي انهن سڀني شين مان ڪنهن به شيءِ جي طلب نه آهي. منهنجو ڪلام ڪنهن شيطان يا جن جو نه آهي، جنهن جو ڪوبه مقصد نه هجي ۽ نه ئي سمجھه ۾ ايندڙ هجي. ان کان پوءِ پاڻ هيءَ آيت تلاوت ڪيائون:
حٰـمۗ۱ۚ تَنْزِيْلٌ مِّنَ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ۲ۚ كِتٰبٌ فُصِّلَتْ اٰيٰتُہٗ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا لِّــقَوْمٍ يَّعْلَمُوْنَ۳ۙ بَشِيْرًا وَّنَذِيْرًا۰ۚ فَاَعْرَضَ اَكْثَرُہُمْ فَہُمْ لَا يَسْمَعُوْنَ۴
”اي انسان، هي انهيءَ ”رحمان“ جي طرف کان دل تي نازل ٿيو آهي، جيڪو تمام ئي ٻاجھارو آهي. هيءُ ”علم“ ڳجھو نه آهي جو جادو سمجھو، پر چٽا دليل آهن ۽ سمجھه ۾ اچڻ واري ٻولي آهي ته جيئن توهان انهيءَ کي سمجھي سگھو ۽ عمل ڪريو. هي ڪلام جنت جي خوشخبري انهن ماڻهن کي ڏئي ٿو، جيڪي نيڪ عمل ڪن ۽ بڇڙائين لاءِ زور ڀريندڙن کي دوزخ جي تباهيءَ کان ڊيڄاري ٿو. پر توهان ٻڌڻ نٿا گھرو ۽ هن نصيحت کان منهن موڙي ڇڏيو ٿا“.
عتبه بن ربيعه پهريون دفعو سڌو سنئون هيءُ ڪلام پاڻ ڪريم ﷺ جن کان ٻڌو هو. انهيءَ ۾ نه ته ڪا پيش گوئي هئي ۽ نه ئي وري ڳجھه ڄاڻڻ جي ڪا دعوى. هو سمجھي ويو ته محمد جيڪا هلچل مچائي آهي، انهيءَ ۾ مڪي وارن جو ئي فائدو آهي. هو اهو به مڃي ويو ته جيستائين سڀني قبيلن ۾ ٻڌي ۽ سڀني انسانن ۾ برابري پيدا نٿي ٿئي، اهي ڪڏهن به ترقي ڪري نه سگھندا. هو موٽي ويو ۽ قريش جي سردارن کي چيو چيائين ته منهنجو خيال آهي ته محمد ﷺ کي ان جي حال تي ڇڏي ڏيو. جيڪڏهن هو ڪامياب ٿي ويو ته انهيءَ ۾ اسان جي لاءِ ڀلائي هوندي. پر جيڪڏهن ماريو ويو ته ڳالهه ئي ختم ٿي ويندي. پر پوءِ به مڪي وارن ايمان آڻيندڙن کي پهريان کان به وڌيڪ ايذائڻ شروع ڪيو.
[b]حبشه جي عيسائين ۽ بنو المطلب ۾ لاڳاپو:[/b]
چوٿين صدي عيسوي ۾ اٿاناسيوس (Athanaseus) جيڪو اسڪندريه جي پادرين جو سردار هو، تنهن 330ع ۾ حبشه جي گادي واري هنڌ آڪسيوم (Auxume) ۾ پهريون وڏو پادري موڪليو هو. هن ملڪ جي عيسائيت جي باري ۾ اهو ئي چئي سگھجي ٿو ته اهو عيسائي فرقن جي پاڻ ۾ ويڙهه کان پاسيرو هو. هتي آڳاٽي زماني کان وٺي يهودي واپار ڪندا هئا. حبشين جو چوڻ هو ته بلقيس راڻي حبشياڻي هئي ۽ حبشين جا بادشاهه انهيءَ جي اولاد منجھان آهن. مسلمان ستين صدي ۾ جڏهن هتي پهتا هئا ته آڪسيوم پنهنجي عروج تي هئو. انهيءَ جو بندرگاهه اڊولس (Adolis) هو. پنجين صدي عيسوي ۾ هتي عيسائي راهبن جي هڪڙي جماعت رهي پئي ۽ انهن جو هن ملڪ تي گھرو اثر پيو.
عبدالمطلب بن هاشم ۽ حملو ڪندڙ عيسائين ۾ دوستاڻي ڳالهه ٻولهه ٿي هئي ۽ ابرهه عبدالمطلب جا اٺ موٽائي ڏنا هئا. شايد انهن ئي ڏينهن ۾ هاشم جي يمن ۽ حبشه سان واپار هلندڙ هو ۽ عيسائي قومن سان دوستي به انهيءَ ئي خاندان جي وڏڙن قائم ڪري ورتي هئي.
رحمان جو انڪار: جيئن ته ابرهه جي حملي واري زماني کان وٺي عيسائين جي اقتدار ۽ انهن جي ديوتائن ۽ خدائن سان هڪ قسم جي نفرت پيدا ٿي چڪي هئي، انهيءَ ڪري جڏهن قرآن ۾ الله تعالى جي لاءِ رحمان جو لفظ استعمال ٿيو ته مڪي وارن سمجھيو ته شايد هاڻي محمد ﷺ عيسائين سان ملي ڪعبي کي گرجا گھر ۾ بدلائڻ جو ارادو ڪيو آهي. انهيءَ ڪري انهن رحمان جو انڪار ڪري ڇڏيو ۽ چيو ته شايد هي يمامه جو رهاڪو آهي.
انهيءَ زماني ۾ حضرت عبد الله بن مسعودرضه پهريون دفعو ڪعبي جي سامهون بيهي ڪري وڏي آواز سان سورت الرحمان جي تلاوت شروع ڪري ڏني. مڪي وارن ان جي منهن تي ٿڦڙون هڻڻ شروع ڪيون ايتري تائين جو هن جو سڄو منهن رتو رت ڪري ڇڏيو. پر هن مڙس مٿير پوءِ به سورت کي پورو ڪري ئي دم پٽيو. مڪي وارن چيو ” قَالُوْا وَمَا الرَّحْمٰنُ “ يعني اسان رحمان کي نٿا سڃاڻو.
[b]حبشه جي پهرين هجرت: [/b]
هجرت ڪرڻ واري ڳجھي تياري شروع ڪري ڏني ۽ حبشه جي واپارين سان گڏجي مڪي مان نڪري ويا. هن قافلي ۾ رڳو ٻارنهن مرد ۽ چار زائفون هيون. هن قافلي ۾ حضرت عثمان ۽ سندس زال رقيه بنت رسول الله ﷺ به هئا. عتبه جو پٽ ابو حذيفه زبير (رسول الله جو پفاٽ) مصعب بن عمير عبدري، عبدالرحمان بن عوف، ابو سبره (رسول الله ﷺ جو پفاٽ)، عبد الله بن مسعود (پاڻ ڪريم ﷺ جو خاص خدمتگار) ۽ ڪجھه ٻئي اصحابي سڳورا شامل هئا. اهي واپارين جي ويس ۾ شعيبه جي بندرگاهه وٽ پهتا ۽ اتان کان ٻيڙين ذريعي حبشه پهچي ويا. اها هجرت رجب جي مهيني ۾ ٿي. هن مهيني ۾ ننڍو حج ٿيندو هو جنهن ڪري ويڙهه جھيڙو منع هوندو هو. قريشن جا واپاري قافلا هن ئي سياري جي موسم ۾ ويندا هئا. (رحلة الشتاء)
رسول الله ﷺ جو مقصد هي هو ته اهي مختلف قومون، جيڪي اڪيلي الله جي پوڄا ڪن ٿيون، پوءِ ڀلي اهي ڪهڙي به نالي سان ان جي پوڄا ڪندڙ هجن، اهي سڀئي گڏجي بي ديني ۽ شرڪ جي خلاف هڪڙو محاذ قائم ڪن. انهيءَ ڪري ئي رحمان جو لفظ به گھڻو ڪري عيسائين سان ڳالهائيندي چيو ويو. انهيءَ جو اثر اهو ٿيو جو حبشه جي بادشاهه مهاجر مسلمانن کي رحمان پرست سمجي پناهه ڏني ۽ قريشن جي حوالي ڪرڻ کان نابري واري ڇڏي.
افسوس جو اسان جي عالمن الله تعالى جي مختلف نالن جي اهميت کي نظرانداز ڪري ڇڏيو، جنهن جي ڪري مذهبن جي وچ ۾ صلح ۽ محبت پيدا ٿي سگھي پئي ۽ اهڙيءَ طرح انساني هيڪڙائي قائم ٿي وڃي ها. پر عالمن اسلام جي عالمگير حيثيت کي نظرانداز ڪري ان کي به مذهبن جي مختلف گروهن مان هڪرو گروهه بڻائي ورتو. اهري طرح اسلام جو مقصد انساني هيڪڙائي جي قيام بدران رڳو پنهنجي گروهه کي پڏائڻ بڻجي ويو. (مون پنهنجي لکڻي ”اسلامي انقلاب ڪا عهدنامه“ ۾ انهيءَ تي تفصيلي روشني وڌي آهي)
مشرڪن جڏهن چيو ته توهان جي تعليم شيطاني آهي، ته پاڻ فرمايائون ته شيطاني ۽ رحماني تعليم ۾ فرق هي آهي ته شيطان جا پوڄاري زمين تي ظلم ۽ نفرتون پکيڙيندا آهن، جيئن توهان سچار انسانن سان ڪري رهيا آهيو؛ جڏهن ته رحماني تعليم عدل ۽ انصاف ۽ احسان جي تاڪيد ڪري ٿي، جيڪا سراسر رحمت آهي.
پوءِ پاڻ فرمايائون ته توهان ڀلي ڪيترا به ظلم ڪريو، لالچون ڏيو، پر مون وٽ ظلمن کان گھٻرائڻ منهنجي حوصلي مند هئڻ واري گڻ جي خلاف ڳالهه آهي. حضرت ابراهيم ۽ موسى عليهم السلام جا صحيفا، زبور ۽ انجيل وغيره، سڀ جو سڀ نور ۽ هدايت آهن. انهن جي تعليم اها آهي ته رڳو الله تعالى کي ئي پنهنجو رب يا آقا مڃيو ۽ ٻانهي هجڻ جي حيثيت سان سڀني انسانن کي هڪجهڙو سمجھو. انهيءَ جو نتيجو اهو ٿيندو ته هر ڪم انساني ڀلائيءَ جي لاءِ ٿيندو. مطلب پرستي جي جاءِ تي محبت ۽ گڏيل ڀلائيءَ جو جذبو قائم ٿيندو ۽ زندگي جنت بڻجي ويندي. ڇو ته مالڪ ۽ آقا جو فرق ختم ٿي ويندو ۽ انسان جون تخليقي قوتون آزاد ٿي ڪري انسانيت جي ڀلائي ۽ خير جي لاءِ ڪم ڪرڻ لڳنديون. جهڙي ريت موسى ؑ حق جي واٽ ۾ مصيبتون برداشت ڪيون، اهڙيءَ ئي طرح مان ۽ منهنجا ساٿي هر سختي کي برداشت ڪندا.
تڪليفن ڏيڻ ۽ ٺٺوليون ڪرڻ جو تمام ئي سخت دؤر: مطلب ته ايمان وارن جي لاءِ هيءُ تمام ئي سخت ۽ آزمائش وارو دؤر هو. مشرڪ تڪليفون ڏيڻ ۽ ٺٺوليون ڪرڻ ۾ ليڪو لنگھي ويا هئا. ياد رکو ته جڏهن به ڪا هلچل اهڙي دؤر ۾ گذري رهي هوندي آهي، ته ان وقت انهيءَ کي آڳاٽن صحيفن واري تعليم ئي صبر ۽ ثابت قدمي تي اتساهيندي آهي ۽ نفرت جي بدران موعظت حسنه يا چپ چاپ مصيبتن کي سهڻ ئي فائديمند هوندو آهي. هيءُ ئي اهو وقت هوندو آهي، جڏهن تاريخ جي انقلابي تحريڪن جي بانين ۽ ان جي ساٿين تي ٿيندڙ ظلمن جو داستان ٻڌڻ ۽ پڙهڻ سان هنن کي سگھه حاصل ٿيندي آهي. انهيءَ ڪري ئي الله تعالى جي طرف کان وري وري ڪافرن کان منهن موڙڻ ۽ انتظار ڪرڻ جي تعليم ڏني پئي وئي.
[i]حبشه ڏانهن هجرت کان پوءِ وارو قرآن
[/i](1) [b]سورت النجم:[/b]
هن دؤر جو سڀ کان اهم واقعو هن سورت ۾ ڏنو ويو آهي. جڏهن ظلم ۽ زيادتين ۽ ٺٺولين جي باوجود به ايمان آڻيندڙن جو تعداد ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو هو ته انڪارن ڪندڙن رسول الله سان ٺاهه ڪرڻ جي تياري ڪئي. انهن پاڻ ڪريم ﷺ کي چيو ته اسان الله کي مڃون ٿا، جڏهن سمنڊ ۾ اسان جا ديوتا اسان جو ساٿ نه ڏيندا آهن ته اسان الله کي ئي سڏيندا آهيون. اسان اهو به مڃون ٿا ته اسان جا ديوتا ڪا شيءِ پيدا به نٿا ڪري سگھن، پر اهي رڳو اسان جي روزي جو ذريعو آهن. مختلف ملڪن کان ماڻهو ڪعبي ڏانهن اچي پنهنجن پنهنجن خدائن ۽ ديوتائن جي پوڄا ڪن ٿا. اسان الله کي مڃون ٿا ۽ توهان هنن ديويُن کي سفارشي سمجھو، يعني اهي الله تعالى وٽ سفارش ڪري تڪليفن کي ختم ڪرائي سگھن ٿيون. اهي الله جون ڌيئر آهن. انهن موجب لات ۽ منات ۽ عزى به الله جو ڌيئر هيون.
پاڻ ڪريم ﷺ انهن جي بيهودين ڳالهين کي مڃڻ کان انڪار ڪيو ۽ سمجهايو ته توهان پنهنجي لاءِ ته پٽ پسند ڪيو ٿا، ۽ الله تعالى جي لاءِ وري ڌيئر گھرو ٿا. ائين ڪري توهان الله ۽ ديوتائن کي خوش ڪرڻ گھرو ٿا، جيڪا هڪ واهيات ڳالهه آهي. قرآن چيو ته ڪابه سفارش ڪم نه اچي سگھندي ۽ ڪنهن جو به ٻيو ڪوبه ٻوجھه نه کڻي سگھندو. انسان جيڪو ڪجھه ڪندو، سو ئي ڀريندو. ” وَاَنْ لَّيْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعٰى۳۹ۙ “.
ڪجھه محدثن جو خيال آهي ته پهريان ته پاڻ ڪريم ﷺ جي طبيعت هن ڳالهه لاءِ آماده ٿي ته انهن ديوين کي شفاعت ڪندڙ مڃي وٺن، ٿي سگھي ٿو ته ان طرح هي ماڻهو آهستي آهستي شرڪ کان مڙي وڃن، پر الله تعالى کين انهيءَ ٺاهه کان پري رکيو ۽ شيطان کين ٿيڙي نه سگھيو.
هن سورت ۾ حضرت جبرائيل ؑ جو اصلي حالت ۾ رسول الله ﷺ جي سامهون اچڻ، سدرة المنتهى ۽ جنت الماوى جو ذڪر به آهي.
ابراهيم ۽ موسى جي صحيفن جي بيان ڪيل تعيلم:
1. ڪو به ٻوجھه کڻندڙ ٻئي ڪنهن جو ٻوجھه نه کڻندو.
اَلَّا تَزِرُ وَازِرَۃٌ وِّزْرَ اُخْرٰى۳۸ۙ
2. انسان جي حصي ۾ اوترو ئي اچي سگهي ٿو، جيترو انهيءَ جي لاءِ هن ڪوشش ڪئي هوندي.
وَاَنْ لَّيْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعٰى۳۹ۙ
3. ان جي ڪئي ويل ڪوشش کي جلد ئي جاچيو ويندو ۽ انهيءَ موجب کيس جزا ۽ سزا ڏني ويندي.
وَاَنَّ سَعْيَہٗ سَوْفَ يُرٰى۴۰۠ ثُمَّ يُجْزٰىہُ الْجَزَاۗءَ الْاَوْفٰى۴۱ۙ
4. آخرڪار توهان کي پنهنجي پالڻهار وٽ پهچڻو آهي.
وَاَنَّ اِلٰى رَبِّكَ الْمُنْتَہٰى۴۲ۙ
5. اهو ئي کلائي ۽ اهو ئي روئاري ٿو.
وَاَنَّہٗ ہُوَاَضْحَكَ وَاَبْكٰى۴۳ۙ
6. انهيءَ ئي موت ڏنو ۽ انهيءَ ئي زندگي بخشي.
وَاَنَّہٗ ہُوَاَمَاتَ وَاَحْيَا۴۴ۙ
7. انهيءَ ئي ڦڙي مان، جڏهن اهو (ڳهڻ ۾) هاريو وڃي، نر ۽ مادي جوڙو جوڙو ڪري پيدا ڪيو.
وَاَنَّہٗ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْاُنْثٰى۴۵ۙ مِنْ نُّطْفَۃٍ اِذَا تُمْنٰى۴۶۠
8. ٻي زندگي بخشڻ به انهيءَ جي قدرت آهي.
وَاَنَّ عَلَيْہِ النَّشْاَۃَ الْاُخْرٰى۴۷ۙ
9. انهيءَ ئي آسودو ڪيو ۽ مال ملڪيت بخشي.
وَاَنَّہٗ ہُوَاَغْنٰى وَاَقْنٰى۴۸ۙ
10. اهو ئي شعرى جو رب آهي.
وَاَنَّہٗ ہُوَرَبُّ الشِّعْرٰى۴۹ۙ
11. انهيءَ ئي عاد وارن کي تباهه ۽ برباد ڪيو ۽ ثمود وارن کي اهڙو مِٽائي ڇڏيو جو انهن مان ڪنهن کي به پوئتي نه ڇڏيو.
وَاَنَّہٗٓ اَہْلَكَ عَادَۨا الْاُوْلٰى۵۰ۙ وَثَمُوْدَا۟ فَمَآ اَبْقٰى۵۱ۙ
12. انهن کان پهريان نوح ؑ جي قوم کي تباهه ۽ برباد ڪيو، ڇو ته اهي تمام ئي ظالم ۽ باغي هئا ۽ اونڌي ڪري سٽيل وسندي کي کڻي ڪري اڇلايو.
وَقَوْمَ نُوْحٍ مِّنْ قَبْلُ۰ۭ اِنَّہُمْ كَانُوْا ہُمْ اَظْلَمَ وَاَطْغٰى۵۲ۭ وَالْمُؤْتَفِكَۃَ اَہْوٰى۵۳ۙ
13. پوءِ ڇانئجي ويو اهو، جيڪو ڇائنجي ويو.
فَغَشّٰـىہَا مَا غَشّٰى۵۴ۚ
14. پوءِ اي ٻڌندڙ! تون پنهنجي پالڻهار جي ڪهڙين ڪهڙين نعمتن جي باري ۾ شڪ ڪندين؟
فَبِاَيِّ اٰلَاۗءِ رَبِّكَ تَتَـمَارٰى۵۵
15. هيءَ پهريان وارين تنبيهن منجھان هڪ تنبيهه آهي.
ھٰذَا نَذِيْرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْاُوْلٰى۵۶
مشرڪن هيءَ خبر مشهور ڪري ڇڏي ته پاڻ ڪريم ﷺ سان ٺاهه ٿي ويو آهي. شوال 5 نبوي ۾ جڏهن اها خبر حبشه پهتي ته مهاجر مسلمان خوش ٿي مڪي موٽي آيا جتي اچي کين خبر پئي ته اهو ڪافرن جي هڪڙي شيطانگيري هئي.
وحي خدائي جو انڪار ڪندڙن ۽ عيسائين جي شفاعت واري ۽ ڪُفاري واري نظريي کان هن دؤر ۾ هر هر انڪار ڪيو ويو ۽ سمجھايو ويو ته ڪوبه ديوتا نه ته سفارش ڪري سگھي ٿو ۽ نه ئي وري ڪابه قرباني ڪنهن بڇڙائي کي پنهنجي رت سان ڌوئي سگھي ٿي. هر هڪ عمل جي جزا ۽ سزا پڪي آهي. انسان پنهنجي مرضي جو مالڪ آهي. نيڪي ۽ بدي جي معاملي ۾ کيس اختيار حاصل آهي ته جيڪو گھري سو رستو اختيار ڪري سگھي ٿو. عمل ۽ ان جي نتيجي ۾ سبب ۽ مسبب جو لاڳاپو آهي. لَّيْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعٰى.
اسلام تي هيءُ الزام آهي ته اهو قسمت تي شڪر ڪندو رهڻ ۽ بي عملي جي زندگي سيکاري ٿو. پر حقيقت ۾ انهيءَ جو بنيادي نظريو ئي صالح عمل ڪرڻ آهي، جنهن جو هڪڙو مقرر ڪيل مقصد آهي.
حبشه جي مختلف عيسائي فرقن کي مهاجر مسلمانن جي ذريعي جيڪا تعليم ڏني وئي سا هيءَ هئي:
”الله تعالى کي پٽ جي ڪابه حاجت نه آهي، انهيءَ ڪري دنيا وارا سمجھن ٿا ته اسان جي مرڻ کان پوءِ اسان جي ملڪيت جو وارث ڪير ٿيندو؟ جيڪڏهن پٽ نه ٿيو ته پوءِ هيءَ دولت ڪهڙي ڪم ايندي؟ يا جيڪڏهن ڪنهن سان ويڙهه ٿئي ته انهيءَ صورت ۾ پٽ ساٿ ڏيندا آهن، پر الله تعالى کي ته موت ئي نه آهي. هو سدائين جي لاءِ زنده ۽ سدائين بيهڪ وٺندڙ آهي. کيس ڪنهن به وارث جي ضرورت نه آهي. هو هر شيءِ تي وس رکندڙ ۽ سگھارو آهي. کيس ڪنهن به مددگار جي ضرورت نه آهي. هو مريم جو مڙس نه آهي ۽ نه ئي عيسى ؑ ان جو پٽ هو ۽ جيڪڏهن اهو الله جو جزو هجي ها ته ان کي موت ئي نه اچي ها. الله تعالى جو ڪوبه مٽ مائٽ ۽ برابري ڪرڻ وارو نه آهي“.
هاڻي رهيو اهو سوال ته جيئن ته عيسى ؑ بنا پيءُ جي پيدا ٿيو ته پوءِ پڪ سان سندن پيءُ خدا ئي هوندو. انهيءَ جو جواب هيءُ آهي ته اهو الله جيڪو مٽيءَ مان آدم کي بنا پيءُ جي پيدا ڪري سگھي ٿو، جنهن ذڪريا ؑ جهڙي ڪراڙي ۽ ان جي سنڍ زال کي اولاد ڏني سو انهيءَ ڳالهه تي به وسوارو آهي ته اهو ڪنهن عورت جي پيٽ مان بنا پيءُ جي پٽ پيدا ڪري. ان جو مطلب اهو بلڪل به نٿو ٿي سگھي ته اهو الله جو پٽ آهي.
الله تعالى جي عظمت ۽ قدرت جو ڪو ڪاٿو ئي نه آهي. اهو ئي مئل زمين مان پوکون ۽ جيئري انسان ۾ مئل ٻچو پيدا ڪري ٿو. اهو ئي سائي وڻ مان باهه پيدا ڪري ٿو، هو جيڪو گھري سو ڪري سگھي ٿو. اهو ئي مرڻ کان پوءِ، جڏهن توهان مٽيءَ سان ملي مٽي ٿي ويندؤ، بلڪل ئي وسارجي ويندؤ تڏهن هو توهان کي قيامت جي ڏينهن ٻيهر اٿاريندو. ڏسو اهڙي قسم جو قصو توهان جي ئي ڪتابن ۾ به غار وارن ۽ سندن نالي واري ڪتبي جي باري ۾ به ذڪر ٿيل آهي ته سوين سال مئل رهڻ کان پوءِ ڪيئن جيئرا ٿي پيا (سورت ڪهف)، ته پوءِ هنن ڳالهين تي حيرت ۾ پوڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟ الله تعالى ته مئلن کي جيئرو ڪندڙ آهي. پوءِ ڇا هو اهو نٿو ڪري سگھي ته ڪنهن کي بنا پيءُ جي پيدا ڪري سگھي. تنهن ڪري اهو چوڻ ته عيسى ؑ جي پيءُ جو نالو قرآن ۾ نه آيو آهي، جڏهن ته انهيءَ سان ملندڙ جلندڙ تعليم انجيل ۾ به آهي، ته پوءِ توهان انهيءَ ملندڙ جلندڙ آيت کي مڃي اهو نتيجو ڪڍو ٿا ته عيسى جو پيءُ الله هو؛ ايئن چوڻ بلڪل ئي غلط ڳالهه آهي. توهان هن ملندڙ جلندڙ آيت کي ته مڃيو ٿا، پر هن چٽي آيت کي ڇو نٿا مڃو جنهن ۾ چٽيءَ طرح چيو ويو آهي ته الله تعالى نه ڪنهن جو پٽ آهي ۽ ئي وري هو ڪنهن جو پيءُ آهي؟
[b][u](2) سورت الملڪ:[/u] [/b]
قريش جا مشرڪ ماڻهو سمجھندا هئا ته انهن ديوين کي ڳجھه جي ڄاڻ هوندي آهي، ۽ شيطان انهن کي اهي ڳجھه جون ڳالهيون ٻڌائيندو آهي. هن سورت ۾ انهن کي چيو ويو آهي ته ڳجھه جي ڄاڻ الله کان سواءِ ٻيو ڪنهن کي به نه آهي. توهان جون ديويون، توهان جي جادوگرن ۽ شاعرن مان ڪنهن کي به ڳجھه جي ڄاڻ حاصل نه آهي. اهي معبود جن کي توهان سڏيو ٿا، سي ڪنهن به شيءِ جا خلقيندڙ نه آهن، تنهن ڪري اهي توهان جو سڏڻ نٿا ٻڌي سگھن.
هن سورت ۾ اهو به ٻڌايو ويو آهي ته ڪائنات ۾ ايتري ته ڪامليت آهي جو انسان کي انهيءَ ۾ ڪٿي به ڪا اوڻائي نظر نٿي اچي سگھي. ائين ئي انسان جا عمل ۽ انهن جا نتيجا به هر حال ۾ ظاهر ٿيڻا آهن. انهيءَ ڪري ضروري آهي ته ٻنهي جي وچ ۾ ڪا به اوڻائي نه اچي. تنهن ڪري انهن ديوتائن جي بدران الله تعالى جي پوڄا ڪريو، جيڪو هيشه جيئرو ۽ هميشه بيهڪ وٺندڙ توڙي ۽ علم وارو ۽ هر شيءِ جي خبر رکندڙ به آهي.
هن سورت جي اندر دوزخ جو هنيانءُ ڏاريندڙ نقشو چٽيو ويو آهي. هن ۾ رحمان جو لفظ به ڪيترائي دفعا آيو آهي.
[u][b](3) سورت حٰم الاحقاف:[/b][/u]
هن سورت مبارڪه ۾ قرآني تعليم کي تورات جي تعليم جهڙو ڏسيو ويو آهي ۽ انهيءَ کي نيڪو ڪارن جي لاءِ خوشخبري (انجيل) سڏيو آهي. خوشخبري جو لفظ عيسائي تعليم جو لفظ آهي. قرآن هتي للڪاريو آهي ته جيڪڏهن توهان سچا آهيو ته هن جهڙي تعليم ٺاهي کڻي اچو. اصل ۾ قريش جي انڪار ڪندڙن جي اڳيان ٽي ڳالهيون هيون، جن کي ڪوڙو ڪري اهي پنهنجي پراڻي ۽ ابن ڏاڏن واري مذهب کي تحفظ ڏيڻ گھرن پيا.
1. پهريون اهو ته الله تعالى اڪيلو ۽ بي مثل نه آهي. اهي سندس قدرت ۽ ارادي ۾ شيطانن، جنن، ديوين ۽ ديوتائن کي به ڀائيوار سمجھندا هئا.
2. الله تعالى پنهنجا پيغام شيطانن ۽ جنن جي ذريعي ئي موڪليندو آهي. ڇو ته اهي سندس بادشاهت ۽ سگھه ۾ ڀائيوار آهن. انهيءَ ڪري انهن وٽ قرآن به يا ته شيطاني ڪلام آهي يا وري پنهنجو پاڻ ٺاهيل آهي. انهيءَ ڪري رسول الله ﷺ الله جا رسول نه آهن.
3. اهي چوندا هئا ته اسان جي شيطانن سدائين اسان کي اهو ٻڌايو آهي ته جيڪو وڻيو سو ڪريو، ظلم، بدلي ۽ بڻ بڻياد وغيره تي وڏائي ڪريو. ڪابه اهڙي قوت نه آهي، جيڪو ٻيهر پيدا ڪري سزا ڏئي سگھي. مطلب ته اهي ڪنهن به طرح سان عملن جي بدلي واري ڏينهن ۽ حاڪمن جي حاڪم کي مڃڻ جي لاءِ تيار نه هئا. انهن جو مطالبو هو ته جيڪڏهن ڪا اهڙي طاقت آهي، ته انهيءَ جي ڪا ثابتي (نشاني) کڻي اچو ته انهيءَ ئي توهان کي موڪليو آهي.
پاڻ ڪريم ﷺ هر دفعي قرآني جواب ڏنا ۽ ٻڌايو ته:
1. جيڪڏهن ڪائنات جو خلقيندڙ هڪ الله نه هجي ها ۽ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ خدا هجن ها ته تمام وڏو بگاڙ (Ghoas) پيدا ٿي وڃي ها ۽ هيءَ ڪائنات (Cosmos) صحيح سلامت نه رهي سگھي ها.
2. جيڪا هستي پهريون ڀيرو خلقي سگھي ٿي، ته اها ٻيهر به خلقڻ تي وسواري آهي. انهيءَ ڪري مرڻ کان پوءِ جيئرو ٿي اٿڻ هڪ پڪي ڳالهه آهي.
3. جيڪڏهن جادوگر ۽ ڀوپا شيطان جا قاصد ٿي سگھن ٿا، ته پوءِ ڇا جي ڪري نبي ۽ رسول الله تعالى جا قاصد نٿا ٿي سگھن؟
4. الله جي وجود جو اهو ئي ثبوت آهي ته اهو هر شيءِ جو خلقيندڙ آهي ۽ سڀني ديوتائن ۽ شيطانن ڪابه شيءِ نه خلقي آهي. اهي ٻڌڻ ۽ ڏسڻ جي سگھه کان به محروم آهن. اها ئي الله تعالى جي وجود جي آيت (نشاني ۽ معجزو) آهي.
5. جهڙي ريت جادوگرن ۽ ڀوپن جو ڪلام پنهنجي بڇڙي تعليم جي ڪري شيطاني ڪلام ثابت ٿئي ٿو، ۽ اها ئي ان جي آيت (نشان يا ثابتي) آهي؛ اهڙي ئي ريت الله تعالى جي رسولن جو ڪلام انهن جي سٺي تعليم جي ڪير رحماني ثابت ٿيندو آهي. اها ئي شيطاني ۽ رحماني ڪلام جي نشاني آهي. اها ئي اها ڪسوٽي آهي، جنهن تي اها پرک ڪري سگھجي ٿي ته ڪري شيطان جو قاصد آهي ۽ ڪير الله جو رسول آهي.
قرآن ڪريم ٻڌايو آهي ته هيءَ تعليم قرآن جي ذريعي ڏني پئي وڃي. پهرين صحيفن ۾ به اها ئي تعليم ڏني وئي هئي. جيئن ته رسول الله ﷺ پاڻ به فرمايو آهي ته مان ڪو ٻين کان الڳ ٿلڳ رسول نه آهيان ”اِيْتُوْنِيْ بِكِتٰبٍ مِّنْ قَبْلِ ھٰذَآ اَوْ اَثٰرَۃٍ مِّنْ عِلْمٍ اِنْ كُنْتُمْ صٰدِقِيْنَ“ (الاحقاف:4)
هن سورت جي نازل ٿيڻ وقت ايمان آڻيندڙن کي ايذائڻ جو عمل پنهنجي اوج تي هو. انهيءَ ڪري نبي ڪريم ﷺ کي چيو ويو آهي ته هو پهريان اچڻ وارن مضبوط ارادن وارن رسولن وانگر صبر ڪن، جهڙي طرح حضرت عيسى ؑ کي ايذايو ويو ۽ انهن صبر ڪيو.
قرآن ٻڌايو آهي ته ڳجھه جون خبرون آڻيندڙ ساهه واري مخلوق ٻن قسمن جي آهي. هڪڙا ملائڪ آهن جيڪي نور جا خلقيل آهن. ٻيا جن آهن جيڪي باهه مان پيدا ٿيل آهن. ملائڪن وانگر اهي به اسان جي اکين کان اوجھل رهن ٿا. ڪي جِنَ ايمان وارا به هوندا آهن. هن سورت کان پهريان چيو ويو هو ته جنن کي ڳجھه جي ڄاڻ نه هوندي آهي، جڏهن ته هن سورت ۾ ٻڌايو ويو آهي ته جنن جي هڪڙي ٽولي قرآن ٻڌو ۽ ان جي تصديق ڪئي، ان کي ڀلو ڪلام سڏيو ۽ چيو ته هي اهڙو ئي ڪلام آهي، جهڙو حضرت موسى ؑ ۽ ٻين نبين تي نازل ٿيو هو. مقصد اهو آهي ته جڏهن جن به مڃين ٿا ته سٺو ڪلام الله تعالى ئي موڪليندو آهي، ته پوءِ انهن شيطان جي پوڄارين کي به مڃڻ گھرجي ته اهي به ڀوپي گيري ۽ جادوگري کي ڇڏي ڏين ۽ قرآن جي سچائي کي مڃين.
[u][b](4) سورت الدخان:[/b][/u]
هن سورت پاڪ ۾ انهيءَ واقعي جو ذڪر آهي، ته جڏهن قريش جي انڪار ڪندڙن جا مسلمانن مٿان ايذاءَ تمام ئي سخت ٿي ويا ته رسول الله ﷺ دعا ڪئي ته حضرت يوسف ؑ جي زماني جهڙو ڏڪر پيدا ڪر ته جيئن هي ماڻهو سنئين واٽ تي اچي وڃن. آخرڪار سخت ڏڪر پيدا ٿي ويو جيڪو ايترو ته سخت هو جو ابوسفيان جي اڳواڻي ۾ قريش جي سردارن جو وفد رسول الله ﷺ وٽ آيو ۽ ڏڪر جي خاتمي جي لاءِ دعا جي لاءِ عرض ڪيو، پر ان جي باوجود به اهي اڳي وانگر مخالفت، ٺٺوليون ڪندا ۽ ايذاءَ ڏيندا رهيا.
هن سورت ۾ فرعون جو مثال ڏنو ويو آهي ته هُن حضرت موسى ؑ جي مخالفت ڪئي ۽ بني اسرائيل کي پوءِ به غلام بڻائي رکيو. نتيجي ۾ کيس درياءَ ۾ ٻوڙيو ويو. انهيءَ مثال سان قريشن کي خبردار ڪيو ويو آهي ته محمد ﷺجي مخالفت جي ڪري توهان جو حشر به فرعون جهڙو ئي ٿيندو.
قيامت جي ڏينهن جي اچڻ جو هڪڙو دليل هيءُ به آهي ته هن عقيدي کان سواءِ انساني نفس ۾ سٺن اخلاقن جو پيوست ٿيڻ ممڪن ئي نه آهي. ٻيو اهو ته ڪائنات ڪا راند نه آهي، پر هڪ حڪيماڻي نظام ۽ هڪ مقصد هيٺ وجود ۾ آئي آهي. قيامت جي لاءِ جلدي نه ڪريو، ڇو ته اها پنهنجي وقت تي ضرور ايندي ۽ عملن جو حساب ڪتاب ڪيو ويندو.
[u][b](5) سورت اخلاص:[/b][/u]
هن سورت ۾ ڳالهه ٻولهه گھڻو ڪري عيسائين سان آهي، جيڪي حضرت عيسى ؑ کي الله جو پٽ مڃيندا هئا. انهيءَ ۾ شرڪ جي هر شڪل کي رد ڪيو ويو آهي.
(6) سورت الصف:
هن سورت پاڪ ۾ ٻڌايو ويو آهي ته قرآن حق جو ڪلام آهي ۽ ڪو جادو نه آهي. حضرت محمد ﷺ نه شاعر آهي ۽ نه ئي ڪو جن جو اثر ٿيل اٿس، پر هي ته حضرت ابراهيم ؑ جي تعيلم ڏئي ٿو. جن سان توهان پنهنجو نسبي لاڳاپو قائم ڪريو ٿا ۽ ان تي فخر ڪريو ٿا، جنهن ۾ بت پرستي هڪ ڏوهه آهي. حضرت ابراهيم ؑ سڀني بتن کي ڀڃي ڇڏيو هو ۽ الله تعالى جي راضپي جي لاءِ پنهنجي پٽ کي قربان ڪرڻ جي لاءِ تيار ٿي ويو هو. تاريخ شاهد آهي ته توهان کان پهريان نوح ؑ، موسى ؑ، هارون ؑ، الياس ؑ، يونسؑ ۽ لوط ؑ جهڙن نبين جون قومون پنهنجي انڪار ۽ وڏائي جي ڪري تباهه ۽ برباد ٿي چڪيون آهن. محمد ﷺ جي مخالفت جو نتيجو به اهو ئي ٿيندو. جنهن عذاب جي لاءِ توهان تڪڙ لائي ڏني آهي سو جلد ئي توهان جي سامهون اچي ويندو ۽ محمد ﷺ توهان جي مٿان سوڀارو ٿي ويندو. جيئن ته ڳالهه ٻولهه عيسائين سان ٿي رهي آهي، انهيءَ ڪري بائيبل ۽ انجيل ۾ آيل نبين جو ذڪر ڪري عيسائين کي ٻڌايو پيو وڃي ته شرڪ کي ڇڏي، محمد ﷺ تي ايمان آڻيو جيڪو انهن ئي نبين جي تعليم ڏئي رهيو آهي جن کي توهان سڃاڻو ٿا ۽ توهان جي ڪتابن ۾ انهن جو ذڪر موجود آهي.
[b][u](7) سورت السجده:[/u][/b]
هن سورت ۾ دليلن سان الله تعالى جي هستي، قيامت جي ڏينهن ۽ قرآن حڪيم جي الله تعالى وٽان نازل ٿيل هجڻ جا دليل آهن. عيسائين کي ٻڌايو ويو آهي ته جهڙي طرح موسى جو ڪتاب حق پرستي سيکاري ٿو، اهڙيءَ ئي طرح قرآن به الله تعالى جي فرمانبرداري ۽ ڀلائيءَ جي تعليم سيکاري ٿو. هن سورت ۾ انسان اندر خدائي روح جي ڦوڪجڻ جو ذڪر آهي، جنهن جي ڪري انسان ٻي هر مخلوق کان الڳ حيثيت اختيار ڪري ويو ۽ انسان جي اندر علم، فڪر، سمجھه، ارادي، فيصلي ۽ اختيار جهڙا گڻ پيدا ٿي پيا. تنهن ڪري انهن گڻن کان ڪم وٺي انهيءَ تعليم کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪريو، جيڪا محمد ﷺ ڏئي رهيا آهن.
[u][b](8) سورت مريم:[/b]
[/u]هن سورت جي نازل ٿيڻ کان پوءِ حبشه جي ٻي هجرت ٿي. هن ۾ لفظ رحمان هر هر آيو آهي ۽ رسول الله ﷺ فرمايو آهي ته مان رحمان کي مڃان ٿو ۽ عيسى ؑ وانگر خوشخبري ڏيندڙ آهيان ۽ پڪ سان الله تعالى ۾ هيءَ طاقت آهي ته نه رڳو هڪ سنڍ عورت کي ئي پٽ ڏي، پر هو ڪنواري عورت کي به پٽ ڏئي سگھي ٿو.
حبشه ڏانهن ٻي هجرت:
جڏهن مڪي جا مهاجر واپس آيا ته انهن ڏٺو ته پاڻ ڪريم ﷺ سان ڪنهن به قسم جو ٺاهه نه ٿيو آهي. مڪي وارا اڳي وانگر رحمان ۽ قيامت جي ڏينهن جو انڪار ڪري رهيا آهن انهيءَ ڪري وڏي حج جي موسم (ذي الحج 5 نبوي) ۾ اصحابي سڳوارا ٻيهر حبشه جي سردارن جي قافلي سان گڏجي هجرت ڪري ويا. محرم 6 نبوي تائين ٽرياسي (83) مرد ۽ يارنهن عورتون ۽ ٻار حبشه پهچي ويا هئا. هن دفعي انهيءَ جماعت جو اڳواڻ حضرت جعفر بن ابي طالب رضه هو. انهن سڀني ماڻهن کي اهو قرآن ياد هو، جيڪو انهيءَ زماني ۾ نازل ٿيو هو. انهيءَ ۾ گھڻو ڪري انهيءَ سچي عيسائي تعليم جو ذڪر هو، جنهن هيٺ قرآن مجيد توريت ۽ انجيل کي به هدايت جو نور ٻڌايو آهي.
نجاشي جي درٻار ۾ حضرت جعفر بن ابي طالب مسلمانن جي طرفان تقرير ڪئي. انهيءَ ۾ سورت مريم جي تلاوت ڪئي جنهن کي ٻڌي ڪري پادري ويندي نجاشي بادشاهه به روئي ڏنو. انهن مڪي جي ڪافرن جي مقابلي ۾ هي لفظ چيا ته هُو عَبۡدالله ”و رَسُوۡلُه وَ رُوۡحَه وَ کَلِمَتَه اَلۡقَاهَا اِليٰ مَرۡيَم الۡعَذۡرا البَتُول“ نجاشي اهو ٻڌي ڪري مڪي وارن جي وفد جا تحفا واپس ڪري ڇڏيا ۽ مسلمانن کي پناهه ڏني.
عام ماڻهن جو اهو خيال غلط آهي ته نبي ڪريم ﷺ ۽ مڪي وارا اهو نه ڄاڻيندا هئا ته دنيا ۾ ڪهڙيون قومون آباد آهن ۽ انهن جي دينن جو ڪهڙو ڪلمو آهي. حقيقت اها آهي ته نبي ڪريم ﷺ جن دينن جي حقيقت کي سمجي ورتو هو. قرآن ڪريم ۾ انهن دينن جو جيڪو ذڪر آيو آهي، سو انهيءَ جي ڪري تفصيلي نه آهي ته جن ماڻهن سان ڳالهه ٻولهه ڪئي ٿي وئي سي انهن دينن جي تفصيلن کان آگاهه هئا. جيئن ته قرآن بنيادي ڳالهين ڏانهن متوجهه ڪرائڻ گھري پيو، انهيءَ ڪري هن عيسى ؑ جي خدائي جو بلڪل انڪار ڪري ڇڏيو ۽ ان جي سوريءَ چاڙهڻ کان پوءِ جي باري ۾ نه ٻڌايو ته اهو ڪيڏانهن ويو.
حضرت ابوبڪرؒ به هجرت ڪري ويو هو، پر رستي ۾ کيس ابن الرغنه جيڪو بنو قاره جو سردار هو، ملي ويو ۽ اهو کيس پنهنجي پناهه ۾ واپس مڪي وٺي آيو. ڪجھه وقت کان پوءِ حضرت ابو بڪرؒ ان جي انهيءَ پناهه کي واپس ڪري ڇڏيو ۽ الله تعالى جي ڀروسي تي صبر ۽ بردباريءَ سان، الله جي واٽ ۾ جيڪا تڪليف آئي، انهيءَ کي سهندو رهيو.
[b]کليل طرح تبليغ جو ٽيون سال ۶ نبوي:
[/b]مڪي ۾ کليل طرح تبليغ جا ٽي سال پورا ٿي ويا هئا. وڏي حج جا جنهن آيا ۽ واپارين ۽ زيارتين جي ساڳي ئي موڙي رهي. انهيءَ ڪري معاشي تنگي ۽ عام بد امني قريشن جي پريشاني کي اڃا به وڌائي ڇڏيو. شام ۽ عراق جون بازاريون بند پيون هيون. هاڻي حبشه وارن سان به نفرت وڌي وئي هئي. انهن حالتن ۾ جيڪا ڪاوڙ ۽ ڪروڌ پيدا ٿي رهيو هو سو سڀني مسلمانن تي تمام گھڻي ظلم ۽ زيادتين جي شڪل ۾ لاٿو ٿي ويو. انهيءَ دؤر ۾ ڪجھه اهڙا واقعا به ٿيا، جيڪي اسلام جي ايندڙ تاريخ ۾ تمام وڏي اهميت اختيار ڪري ويا؛ مثال طور وحي ۽ رسالت، نبين جي پاڪدامني، معجزو ۽ قرآن جو شان وغيره، هن سورت جي اندر قرآني لفظن ۾ انهن مسئلن جو جواب ڏنو وڃي ٿو.
[b][u](9) سورت الطور:[/u][/b]
(للڪار ته رڳو قرآن ئي معجزو نه آهي، پر سڀئي خدائي ڪتاب به معجزو آهن)
سورت الطور ۾ آخرت ۽ عملن جي جزا ۽ سزا کان سواءِ جيڪا نئين تعليم ڏني وئي آهي، سا مڪي جي ڪافرن جي لاءِ للڪار آهي ته اهڙو ڪلام آڻيو، جيڪو هن جهڙو هجي. اها للڪار سڀني ڀوپن، جادوگرن ۽ شاعرن جي لاءِ هئي.
پاڻ ڪريم ﷺ دنيا وارن کي پهريون دفعو ٻڌايو ته ڳجھه جي ڄاڻ الله تعالى کان سواءِ ٻيو ڪنهن کي به نٿي ٿي سگھي ۽ اهو ئي جنهن ٻانهي لاءِ گھري، انهيءَ تي مهرباني ڪري ڳجھه جي ڳالهين کي ظاهر ڪري ٿو. موجوده سائنس ۽ فلسفي جي ڄاڻ رکندڙن انهيءَ ڳالهه کي يڪراءِ مڃيو آهي ته قدرت جي قانونن جو انڪشاف (ظاهري طرح) سوچ ويچار سان نٿو ٿئي پر اوچتو ئي اوچتو هڪ انسان تي الهامي طريقي يا لاشعوري نفسياتي واقعي جي طور تي قدرت جو ڪو راز ظاهر ٿي ويندو آهي، پوءِ ڀلي اهو باهه جو ساڙڻ هجي، يا ٻاف سان انجڻ بنائڻ يا ذرڙن (Atoms) کي تحليل ڪري انهيءَ مان ايٽم بم ٺاهڻ هجي. ڊاڪٽر سوروڪن پنهنجي مقالي ۾ ٻڌايو آهي ته جن سائنسدانن ۽ فلسفين کان انٽرويو ورتو ويو آهي، انهن مان 83 سيڪڙو ٻڌايو ته انهن جي سموري ڄاڻ انهن جي ذاتي سوچ ويچار جو نتيجو نه آهي. وليم جيمز به پنهنجي ڪتاب ”نفسيات واردات روحاني“ ۾ اهڙا ئي اشارا ڏنا آهن.
مڪي جي ڪافرن جڏهن خيال ڪيو ته هاڻي محمد ﷺ کي ڪيئن تنگ ڪيو وڃي ته آخرڪار انهن چوڻ شروع ڪيو ته قرآن به اسان جي ڀوپن ۽ جادوگرن جهڙي تعليم آهي جيڪا هو جنن ۽ شيطانن کان سکي اسان کي ٻڌائي ٿو. تنهن ڪري قرآن هڪ شيطاني ڪلام آهي ۽ ان جو آڻيندڙ شاعر يا ڀوپو آهي. رسول الله ﷺ کين انهيءَ جي جواب ۾ چيو ته ڳجھه جو علم جنن ۽ شيطانن کي نه هوندو آهي. جيڪڏهن ٿي سگھي ها ته اهو به قرآن جي تعليم جون ڳالهيون هجن ها، جنهن جو مطلب آهي ته هڪڙي اڪيلي الله جي عبادت ڪريو. مرڻ کان پوءِ عملن جي پڇاڻي جي لاءِ توهان وري جيئرا ڪيا ويندؤ ۽ فيصلي کان پوءِ جنت يا دوزخ ۾ ويندؤ.
ڳجھه جون اهي ڳالهيون الله تعالى ئي پنهنجي رسولن جي ذريعي مختلف قومن کي ٻڌائيندو آهي. جيئن ته هن وقت تائين هن طرح جي ڳجھه جون ڳالهيون ٻڌائڻ وارو توهان جي قوم ۾ نه آيو، انهيءَ ڪري جيڪڏهن ٻيو ڪو ڀوپو يا شاعر ان قسم جي دعوى ڪندڙ آهي ته هو پنهنجو ڪلام، جيڪو منهنجي ڪلام جهڙي تعليم ڏيندڙ هجي، پيش ڪري.
مشرڪ انهيءَ للڪار کي ٻڌي لاجواب ٿي ويا. هن سورت ۾ چيو ويو آهي ته قرآن به تورات وانگر هڪ زندگيءَ جو قانون آهي. هن ۾ به قديم خدائي ڪتابن وانگر رڳو الله جي ٻانهپ ۽ مرڻ کان پوءِ واري زندگيءَ تي زور ڏنو ويو آهي. عرب ۾ جيئن ته ڪوبه نبي نه آيو هو، انهيءَ ڪري اهڙي قسم جي تعليم پهريان کان موجود ڪونه هئي، انهيءَ ڪري مشرڪ اهڙي قسم جي تعليم پيش ڪرڻ کان بيوس هئا. جيئن ته شيطاني تعليم ۾ الله تعالى جي ٻانهپ، مرڻ کان پوءِ واري زندگي، قيامت جي ڏينهن ۽ نيڪ عملي جو ڪوبه ذڪر نه هو، اها ڳالهه انهيءَ ڳالهه جو ثبوت آهي ته قرآن الله تعالى جي طرف کان آهي، شيطان جي طرفان نه آهي. انهيءَ ڪري ئي اها تعليم مڪي جي مشرڪن جي لاءِ هڪ معجزو هئي.
مڪي جا مشرڪ هينئن به چوندا هئا ته هيءَ تعليم پاڻ ڪريم ﷺ پنهنجي دليون گھڙي آهي. قرآن ڪريم انهيءَ ڳالهه جو جواب هن طرح ڏنو ته اها تعليم انهيءَ خالق جي طرف کان وحي ڪئي وئي آهي، جنهن نه رڳو زمين ۽ آسمان جوڙيا، پر انسان کي به پيدا ڪيو ۽ انهيءَ کي ٻڌڻ جي سگھه عطا ڪئي. اصل ۾ مشرڪ به اهو ئي سمجھندا هئا ته هيءُ خدائي ڪلام آهي، شيطاني ڪلام نه آهي. پر اهي ايترو ته ضد ۾ اچي ويا هئا، جو جيڪڏهن اهي آسمان کي ڪرندو ڏسن ته به چون ته هيءُ ته ڪڪر جو ٽڪرو آهي.
وحي انساني ڪوشش سان حاصل نه ٿيندي آهي، پر اهو خدائي ڪرم نوازي آهي. اها ڪرم نوازي هر قوم ۽ ملڪ ۾ سدائين ٿيندي رهي آهي. عرب ۾ حضرت اسماعيل ؑ کان پوءِ ڪوبه نبي نه آيو جيڪو انهن کي توحيد الاهي ۽ جنت جي خوشخبري ڏئي. مشرڪن جو خيال هو ته ڪجھه عيسائي، جيڪي مڪي ۾ ڪم ڪندا هئا، ته اهل ڪتاب وارن جا قصا پاڻ ڪريم ﷺ کي ٻڌايا آهن ۽ پاڻ وري انهن کي عربي ٻوليءَ ۾ بيان ڪري ڇڏين ٿا. پاڻ ڪريم ﷺ جن فرمايو ته بيشڪ اهي اهل ڪتاب انهن قصن کي عجمي ٻوليءَ ۾ بيان ڪندا آهن، پر اهي ڳالهيون انهن جون پنهنجو هٿ ٺوڪيو نه آهن. قرآن وري وري مڃي ٿو ته توريت ۽ انجيل الله جون ڏنل هدايتون آهن. انهن ئي ڳالهين کي مان عربي ٻوليءَ ۾ بيان ڪريان ٿو، ڇو ته ٻنهي جو بنياد هڪ ئي آهي. جيئن ته عرب وارا عجمي ڪلام سمجھي نٿا سگھن، انهيءَ ڪري انهيءَ آڳاٽي تعليم کي وحي جي ذريعي عربي ۾ بيان ڪيو ويو آهي.
[u][b](10) سورت صٓ:[/b][/u]
هن سورت مبارڪه ۾ هيءَ ڳالهه بيان ڪئي وئي آهي ته نبين کان به انسان هجڻ جي حيثيت ۾ اجتهادي غلطي ٿي سگهي ٿي، پر انهيءَ جو احساس ٿيندي ئي الله تعالى ڏانهن موٽي کانئس معافي گھري وڃي ته الله تعالى معاف ڪري ڇڏي ٿو. ائين ئي نبي ڪريم ﷺ ڪافرن جي ٺٺولين ڪرڻ ۽ تڪليفون ڏيڻ واري زماني ۾ گھريو ته شفاعت واري معاملي ۾ هڪ وچٿري واٽ نڪري اچي ۽ قريش جيڪر مسلمان ٿي وڃن ته سٺو ٿيندو، پر الله تعالى کين انهيءَ غلطي ڪرڻ کان بچائي ورتو.
ائين ئي حضرت يونس ؑ کان به غلطي ٿي وئي هئي، پر احساس ٿيندي ئي هن پنهنجي پالڻهار ڏانهن موٽ ڪئي ۽ پنهنجي غلطي مڃي ورتي. حضرت سليمان ؑ کان به دولت جي محبت ۾ غلطي ٿي وئي هئي، جو پاڻ پنهنجي ولي عهد کي صحيح طرح سان سکيا نه ڏئي سگهيو ۽ نه ئي پنهنجي قوم ۾ اتحاد جي سلسلي ۾ انهن جي تربيت ڪري سگھيو. هن به پنهنجي غلطيءَ کان توبه ڪئي ته الله تعالى کيس به معاف ڪري ڇڏيو. پر سندس ولي عهد بيڪار ماڻهو هو، جو حضرت سيلمان ؑ جي مرڻ کان پوءِ جڏهن هو حڪومت ڪرڻ لڳو ته ڏهه قبيلا باغي ٿي الڳ ٿي ويا ۽ هڪڙو غلام بادشاهه بڻجي ويهي رهيو. هاڻي رڳو ٻن قبيلن جي يهودي بادشاهت رهجي وئي، جنهن کي بابل ختم ڪري ڇڏيو.
اهڙي طرح حضرت ايوب ؑ کان به غلطي ٿي وئي هئي. شيطان ان کي آزمائش ۾ وڌو، پر پاڻ ثابت قدم رهيا ۽ الله تعالى ان جي مدد ڪئي. ان کان پوءِ وارين سورتن ۾ ٻڌايو ويو ته شيطان سدائين ورغلائيندو رهندو آهي، پر غلطي ٿي وڃڻ کان پوءِ، جيڪڏهن سچي دل سان آئينده اهڙي غلطي نه ڪرڻ جو عهد ڪيو وڃي ته الله تعالى معاف ڪري ڇڏيندو آهي.
[u][b](11) سورت الحجر:[/b][/u]
نبي ڪريم ﷺ کي دعوت ڏيندي وڏو عرصو گذري ويو ۽ قريشن جو مسلمانن سان ڪينو، ٺٺوليون ڪرڻ، انهن جي رستي روڪ ۽ ظلم ۽ زيادتين ۾ تمام گھڻو واڌارو ٿي ويو. هاڻي ڳالهه سمجھاڻي جي بدران فهمائش واري حالت کي پهچي چڪي هئي. انهيءَ ڪري منهن موڙڻ جو حڪم ٿيو. قرآن ٻڌيو ته محمد ﷺ المنذر (ڊيڄاريندڙ) آهن. پاڻ ڳجھه جي هيءَ سڀ کان وڏي خبر ڏين ٿا ته الله ”الواحد القهار“ آهي، جنهن کان سواءِ ٻيو ڪو به عبادت جي لائق نه آهي. هو ٻيهر جيئرو ڪندو ۽ نيڪ ماڻهن کي جنت ۾ جاءِ ڏيندو ۽ شيطان ماڻهن کي دوزخ ۾ سخت عذاب ڏيندو.
اهو سمجهي ڇڏيو ته الله تعالى جي سچار ٻانهن تائين شيطان جي پهچ نه آهي. نه شيطان کي ڳجھه جي ڄاڻ حاصل ٿي سگھي ٿي ۽ نه ئي قرآن ۾ شيطاني القاء کي ڪنهن طرح جو ڪو دخل آهي. قرآن جزا ۽ سزا جي باري ۾ جيڪو ڪجھه چوي ٿو، سو لازمي ٿيڻو آهي، انهيءَ ۾ ڪا به تبديلي نٿي اچي سگھي. اهو خدا جو قانون آهي. ياد رکو ته نيڪيءَ جا ڪم ڪرڻ ۽ شرڪ کان بچڻ سان ئي الله تعالى جو ديدار نصيب ٿيندو.
انهيءَ ڪري اي هادي! جيڪو ڪجھه چيو پيو وڃي، انهيءَ کي چٽو ڪري بيان ڪر ۽ پنهنجي پالڻهار جي تعريف ۽ واکاڻ ۾ وقت گذار ۽ مڪي جي مشرڪن کان منهن موڙ.
هن سورت ۾ به نبين سڳورن جو ذڪر آهي ۽ انهن جي نافرماني ڪرڻ واري قوم جي بربادي جو نقشو چٽيو ويو آهي. ان سان گڏوگڏ اهو به چيو ويو آهي ته انسان جيتوڻيڪ ڪني ٿيل مٽي (Mud) مان پيدا ڪيو ويو آهي، پر هن ۾ خدائي روح به موجود آهي. انهيءَ ڪري هو پنهنجي مرضيءَ جو مالڪ آهي ته هو مٽيءَ ڏانهن وڃي ته خدائي روح ڏانهن پرواز ڪري.
هن ۾ چيو ويو آهي ته الله تعالى رسول الله ﷺ کي ”سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِيْ“ (سورت فاتحه) جنهن جو ست آيتون نماز جي هر رڪعت ۾ پڙهيون وينديون آهن ۽ ” قُرْاٰنَ الْعَظِيْمَ“ ڏنوآهي. (مثاني اصل ۾ خدائي ڪتابن ۾ به هر هر ورجائي ويندڙ تعليم آهي) قرآن سڀني خدائي ڪتابن جي تعليم رکندڙ ۽ انهن جو نچوڙ آهي.
[u][b](12) سورت الڪهف:[/b][/u]
حبشه جي ٻي هجرت کان پوءِ ڳالهه جو رخ عيسائين کان ڦري مڪي جي مشرڪن ڏانهن ٿي ويو هو ۽ انهن جي اعتراضن جا جواب ڏنا ويا هئا. سورت طور، سورت صٓ، سورت الحجر ۾ قرآن جو شان، نبين جي پاڪدامني، معجزي ۽ وحي ۽ رسالت تي مشرڪن جي اعتراضن جو جواب ڏنو ويو هو. هن سورت ۾ ڳالهه جو رخ وري عيسائين ڏانهن ٿي ويو ۽ دين جي هيڪڙائي واري عظيم حقيقت کي وائکو ڪيو ويو آهي.
ڪافرن کي چيو ويو ته هيءُ قرآن به توريت وانگر زندگيءَ جو قانون آهي. الله تعالى ڪنهن کي به پنهنجو پٽ نه ڪيو آهي، پر هو جيئن گھري تيئن ڪري سگھي ٿو. مثال طور غار وارن کي سوين سالن تائين موت ڏئي وري جيئرو ڪري ڇڏيو. ڪافر گھرندا آهن ته مان قرآن جي دليلن کي بدلائي ڇڏيان، ائين بلڪل به نٿو ٿي سگھي. الله تعالى جيئرو ڪرڻ تي وسوارو آهي. ياد رکو ته خدا جا ڪلما (قانون) ڪڏهن به بدلجي نٿا سگھن.
توهان جنن (۽ لات، منات، عزى وغيره) کي پنهنجو شفاعت ڪندڙ مڃو ٿا. پوءِ ابليس به هڪ جن هو. جيئن هو انسان جو دشمن ۽ ان کي گمراهه ڪرڻ وارو هو، تيئن انهن ديوين به توهان کي گمراهيءَ ۾ وجھي ڇڏيو آهي. اهي توهان جي شفاعت بلڪل نٿيون ڪري سگھن. اهو خدائي قانون آهي ته ديويون هجن يا عيسى ؑ ۽ مريم، ڪنهن مخلوق جي پوڄا توهان جي ڪم نه ايندي. ڪوبه توهان جي سفارش نه ڪري سگھندو. قيامت جي ڏينهن اهي سڀئي توهان خلاف شاهدي ڏيندا.
تنهن ڪري نيڪ عملن سان گڏوگڏ شرڪ کان به پاڻ بچايو ڇو ته ٻنهي ۾ پاڻي ۽ باهه جيترو اختلاف آهي. هن سورت ۾ مڪي جي مشرڪن جي ٽن سوالن جا جواب ڏنا ويا آهن. اهي سوال نبي ڪريم ﷺ جو امتحان وٺڻ جي لاءِ اهل ڪتاب (يهودي ۽ عيسائي) صلاح ڪري ڪيا هئا. پهريون سوال اهو هو ته غار وارا ڪير هئا؟ ٻيو ته خضر ؑ جي حقيقت ڇا آهي؟ ۽ ٽيون ذوالقرنين جو قصو ڪيئن آهي؟ رسول الله ﷺ نه رڳو انهن سوالن جا جواب ڏنا، پر مڪي ۾ ڪفر ۽ اسلام جي وچ ۾ جيڪا اڻبڻت هئي، انهيءَ تي انهن سوالن کي منطبق ڪري ڇڏيو. انهن کي چيو ويو ته:
1. غار وارا انهيءَ ئي توحيد جي قائل هئا، جنهن جي دعوت قرآن ڏئي رهيو آهي. جيڪڏهن انڪارن ڪندڙن جو حد کان وڌيڪ غلبو هجي ته هڪ مؤمن جو فرض آهي ته هو پنهنجي ايمان کي بچائڻ جي لاءِ اڪيلو ئي انهيءَ وسنديءَ مان نڪري وڃي.
غار وارن جو سوين سالن کانپوءِ ننڊ مان اٿڻ مرڻ کان پوءِ واري زندگيءَ تي دليل آهي، جنهن جو توهان انڪار ڪري رهيا آهيو.
2. غار وارن جي قصي سان نبي ڪريم ﷺ کي هدايت ڪئي وئي آهي ته انهن ظالمن سان ڪنهن به قسم جو ٺاهه نه ڪريو، ۽ نه وري پنهنجي غريب ساٿين جي ڀيٽ ۾ انهن وڏن وڏن رئيسن ۽ سردارن کي اهميت ڏيو.
3. خضر ؑ جي قصي ۾ ٻڌايو ويو آهي ته الله تعالى جي مرضيءَ جو ڪارخانو جن مصلحتن هيٺ هلي رهيو آهي، انهن تان جيڪڏهن پردو کنيو وڃي ته توهان کي خبر پئجي ويندي ته هتي جو ڪجھه به ٿي رهيو آهي سو ٺيڪ ٿي رهيو آهي ۽ جيڪو توهان کي هر ڳالهه تي حيراني ٿئي ٿي سا ختم ٿي ويندي.
4. مڪي جي مالدار سردارن کي ٻڌايو پيو وڃي ته توهان پنهنجي ننڍڙي مالداري واري حيثيت تي آڪڙجي وڃو ٿا، پر ڏسو ته ذوالقرنين ڪيتري نه عظيم الشان بادشاهت ۽ وسيلن وارو هجڻ جي باوجود به پنهنجي اصليت کي نه وساريو ۽ پنهنجي خلقيندڙ جي اڳيان مٿو ٽيڪيندو هو. توهان پنهنجي خسيس گھرن ۽ ڌن دولت کي سدائين رهڻ وارو سمجھو ٿا، پر ذوالقرنين هڪ مضبوط ڀت اڏڻ کان پوءِ به الله تي ڀروسو ڪيو ۽ چيو ته جڏهن الله گھرندو ته هيءَ مضبوط ڀت ٽٽي ويندي.
حمزهؒ بن عبدالمطلب جو اسلام قبولڻ: هڪ ڏينهن ابو جهل رسول اللهﷺ کي اڪيلو ڏسي تمام ئي سخت رويو اختيار ڪيو ۽ کين تمام گھڻو ستايو. حضرت حمزهؒ جڏهن شڪار تان واپس موٽيو ته ماڻهن ساڻس اها ڳالهه ڪئي. اهو ٻڌندي ئي هن ابوجهل کي حرم ۾ وڃي ڳولي لڌو ۽ هٿ ۾ جيڪا ڪمان هيس، سا ان جي مٿي ۾ اهڙو ته زور سان هنئي جو هُن کي ڦاڙ پئجي ويو ۽ رت وهڻ لڳس. ابوجهل جي ڏوهه باسڻ جي ڪري جھيڙو ٽري ويو. حضرت حمزهؒ پنهنجي اسلام آڻڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو ۽ چيو ته مان بت پرستي ۽ شرڪ کان توبه ٿو ڪريان.
[u][b](13) سورت طٰهٰ:[/b][/u]
حضرت حمزه جي اسلام آڻڻ کان پوءِ هيءَ پهرين سورت آهي. انهيءَ ئي سورت جي تلاوت سان حضرت عمر ؒ اسلام قبوليو هو. رسول الله ﷺ جن نيڪوڪارن کي نعمتن واري جنت جي خوشخبري ڏني هئي ۽ مشرڪن ۽ ظالمن، هٺ ۽ وڏائي ڪندڙ مالدارن ۽ طاغوتن کي خدائي عذاب کان ڊيڄاريو هو. انهن کي چيو هو ته گذريل قومون به توهان وانگر عملن جي بدلي جي پرواهه نه ڪنديون هيون. اهي به توهان وانگر ئي ظلم ۽ سرڪشي ۾ ڦاسڻ جي ڪري تباهه ۽ برباد ٿي چڪيون آهن. تنهن ڪري جيڪڏهن الله جي هيڪڙائي ۽ مرڻ کان پوءِ وري اٿڻ واري ڳالهه کي مڃي نيڪوڪاري نه اختيار ڪندؤ ته عاد، ثمود، فرعون ۽ لوط جي قومن وانگر توهان به تباهه ۽ برباد ٿي ويندؤ.
ڪافرن رسول الله ﷺ کان اهڙو نظر اچڻ وارو نشان (آيت) گھرڻ شروع ڪئي، جنهن سان ثابت ٿئي ته الله تعالى هر شيءِ تي وسوارو آهي. انهن جي جواب ۾ رسول الله ﷺ فرمايو ته الله تعالى جي قدرت ۽ طاقت جون آيتون (نشانيون ۽ دليل) هر پاسي پکڙيل آهن. اهو ئي آسمان کان پاڻي وسائي ٿو، انهيءَ ئي سڄي ڪائنات کي پيدا ڪيو آهي، اهو ئي حقيقي ۽ عدل ۽ انصاف ڪندڙ بادشاهه آهي.
موسى ؑ فرعون کي سڀئي نشان ڏيکاريا، پر هن چيو ته هيءَ جادوگري آهي. پوءِ فرعون حضرت موسى ؑ جي مقابلي ۾ پنهنجا جادوگر وٺي آيو، پر حضرت موسى ؑ جي لٺ اجگر بلا بڻجي جادوگرن جي بڻايل سڀني نانگن کي کائي ڇڏيو. اهو معجزو ڏسي ڪري جادوگرن اتي جو اتي ايمان آندو. موسى ؑ رات جي وقت بني اسرائيل کي فرعون جي غلامي مان ڪڍي نيل درياءَ مان اڪري ويا، پر فرعون پنهنجي لشڪر سميت ٻڏي ويو ۽ سندس خدائي واري دعوى کيس ڪم نه آئي.
مڪي جي ڪافرن چيو ته جيڪڏهن الله جي توسان دوستي آهي ته پنهنجو گھر سون جو ٺهراءِ، هتي هڪڙو درياءُ وهائي ڏيکار يا اسان تي آسمان جو ٽڪرو ڪيراءِ. رسول الله ﷺ جواب ۾ فرمايو ته اهو خدائي قانون آهي، جنهن تي انساني تاريخ شاهد آهي ته الله تعالى ڪنهن به قوم کي انهيءَ وقت تائين تباهه ۽ برباد نه ڪندو آهي، جيستائين جو انهيءَ ۾ پنهنجو ڪو هادي يا رهبر نه موڪلي. ڏسو مون توهان کي خبردار ڪري ڇڏيو آهي ته هر اها قوم جيڪا نفاق ۽ وهم پرستي ۾ ڦاٿي، سا تباهه ٿي وئي. جيڪڏهن توهان منهنجي تعليم تي ڪن نه ڏيندؤ ته توهان به خدائي عذاب ۾ گرفتار ٿي تباهه ۽ برباد ٿي ويندؤ.
جيئن ته سورت قيامه ۾ چيو ويو آهي ته وحي جي پڙهڻ ۾ جلدي نه ڪريو. سڄي وحي کي دل ۾ گڏ ٿي وڃڻ کان پوءِ ٻڌائيندا ڪريو. ياد رکو ته الله تعالى جو قانون انصاف ڀريو آهي. انهيءَ قانون موجب ڪنهن سان به ظلم نه ٿيندو. پر جيڪي پنهنجي عقل کي وڃائي وهمن جي نشي ۾ ٽُن آهن سي هڪ ڏينهن ضرور تباهه ۽ برباد ٿي ويندا.
تاريخ ۾ جيترا به رسول ٿي گذريا آهن، سڀني جو پيغام مون وانگر اهو ئي هو ته الله تعالى جي هڪيڙائي کي مڃيو. دين جي هيڪڙائي سان خيال جي هيڪڙائي پيدا ٿئي ٿي ۽ خيال جي هيڪڙائي سان انساني هيڪڙائي يعني سماجي برابري پيدا ٿيندي آهي. انهيءَ سان ئي دنيا ۾ به انسان لاءِ چڱائي آهي ۽ آخرت ۾ به کيس ڇوٽڪارو نصيب ٿيندو. هيڪڙائي ۽ برابري انساني انصاف آهي. برائيءَ جو بدلو چڱائيءَ سان ڏيو.
حضرت آدم جي قصي مان اهو ٻڌايو ويو آهي ته جڏهن غلطي جو احساس ٿي وڃي ته آدم وانگر توبه ڪري وٺو. هن سورت ۾ پهريون دفعو نماز جي تاڪيد ڪئي وئي آهي ته جيئن ايمان وارن ۾ صبر ۽ بردباري، قناعت، انصاف ۽ احتساب لاءِ رضامندي پيدا ٿئي.
[u][b](14) سورت الموءمنون:[/b][/u]
هن سورت جي شروعات ۾ ئي اهي اخلاقي اصول ٻڌايا ويا آهن، جن کي پنهنجائڻ سان ذات جي تڪميل، سماجي سڌارو ۽ خدائي سڃاڻ حاصل ٿي سگھي ٿي. اهي ئي ڳالهيون انساني زندگيءَ جو بنيادي مقصد آهن. انسان جي پيدائش، زمين، آسمان، ٻوٽن ۽ جانورن جي پيدائش ۽ ڪائنات جي ٻين آثارن مان شاهدي پيش ڪئي وئي آهي ته انساني زندگيءَ جو مقصد خدائي سڃاڻ حاصل ڪرڻ آهي. جهڙي طرح انسان ماءُ جي پيٽ ۾ هڪ قطري سان وڌي ويجھي، هڪ سمجھه ڀريو ۽ ارادي جي قوت وارو انسان بڻجي وڃي ٿو، ائين ئي انهن ذڪر ڪيل اخلاقي گڻن کي انساني نفس ۾ پيدا ڪرڻ سان هڪ نئون اخلاقي ۽ سماجي انسان بڻجي وڃي ٿو.
جهڙي ريت انسان کي هڪ مقصد جي لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي، هيءَ ڪائنات به هڪ مقصد هيٺ ٺاهي وئي آهي. ارتقا جو مقصد هڪ اهڙو مڪمل حيواني جسم تيار ڪرڻ هو، جيڪو خدائي تجلين کي برداشت ڪري سگھي ۽ خدائي سڃاڻ حاصل ڪرڻ جي لاءِ نفسياتي ۽ شهري تبديلين کي ڪم آڻي سگھي.
توحيد ۽ آخرت جي باري ۾ سڀئي نبي سڳورا دعوت ڏيندا رهيا آهن ۽ انهيءَ سلسلي ۾ مالدار طبقو سڀني نبين کي ايذائيندو رهيو. سڀئي رسول هڪڙي ئي امت آهن. مڪي جا مير ۽ سردار ئي رسول الله ﷺ جي مخالفت ڪندا رهيا آهن.
سڀني دينن جي تعليم هڪ ئي آهي ۽ اها ئي تعليم وري وري (مثاني) مختلف نبين جي ذريعي ڏني پئي وئي آهي ۽ هاڻي محمد ﷺ جي ذريعي به اها ئي تعليم ڏني پئي وڃي.
ياد رکو ته بيڪاري ۽ مطلب پرستي ۾ حيوان ۽ جانور به ڦاٿل آهن. پوءِ جيڪڏهن انسان به بيڪار ڳالهين ۾ ڦاسي ويو ته هو به جانورن واري حالت تي اچي ويندو. ڇا جانورن واري سطح کان انساني سطح تي اچڻ، سٺو مقصد، مٿانهين زندگي ۽ مڪمل واندڪائي توهان جي لاءِ قبوليت جوڳي نه آهي؟
[u][b](15) سورت الانبياء:[/b][/u]
هر هڪ رسول بشر (انسان) هوندو آهي. رسول هجڻ جي حيثيت ۾ انهيءَ ۾ الوهيت ۽ خدائي جو گمان به نه هوندو آهي. نبوت جي نمايان گڻ (وحي الاهي) کانسواءِ نبي سڳورا اهڙا ئي انسان هوندا آهن جهڙا ٻيا انسان هوندا آهن. هر نبي ۽ رسول جي مخالفت ڪئي وئي. انهن کي ايذايو ويو، پر الله تعالى جي مدد انهن کي همٿائيندي رهي. سڀني نبين جو دين هڪ آهي.
قرآن نه جادو آهي ۽ نه ڪو اجايو خواب. جهڙي ريت زمين ۽ آسمان هڪ اٽل قانون هيٺ هلي رهيا آهن، اهڙي ئي ريت انساني زندگيءَ جو به اٽل قانون آهي ته هر عمل جي جزا يا سزا ملندي. اهي معجزا گھرن ٿا، پر رحمان جو ڪوبه پٽ نه آهي. الله تعالى جي خالقيت ئي سڀ کان وڏو معجزو آهي.
ياجوج ۽ ماجوج جو ذڪر پهريون دفعو آيو آهي. هن سورت ۾ به رحمان جو لفظ ڪيترائي دفعا آيو آهي.
[b][u](16) سورت يٰس:[/u][/b]
ماڻهو ئي رسول هوندو آهي، جيڪو ڪنهن عيوض يا مزدوري وٺڻ کان سواءِ نصيحت ڪندو آهي. اهي ماڻهو معجزا گھرن ٿا، جڏهن ته مئل زمين جو جيئرو ٿي پوڻ ۽ زمين ۽ آسمان جي خلقت پنهنجو پاڻ ئي هڪ وڏو معجزو اهي. ائين ئي الله تعالى مردن کي به جيئرو ڪندو. مخلوق الله تعالى جو جيئرو جاڳندو معجزو آهي.
هن سورت ۾ چيو ويو آهي ته جڏهن مالدارن کي چيو ويندو آهي ته پنهنجي مالن سان غريبن جي مدد ڪريو ته اهي چوندا آهن ته جيڪڏهن الله تعالى گھري ها ته پاڻ ئي انهن غريبن جي مدد ڪري ها؛ جڏهن الله تعالى به هنن جي مدد نٿو ڪري ته اسان تي ڪو فرض نه آهي.
قرآن وري وري چيو آهي ته بت ۽ شيطان ڪجھه خلقيندڙ نه آهن.
هن سورت ۾ به رحمان جو لفظ وري وري آيو آهي.
[u][b](17) سورت الشعراء:[/b]
[/u]هن سورت مان خبر پئي ٿي ته پاڻ ڪريم ﷺ جي دل ۾ به اها خواهش پيدا ٿي ته پاڻ جيڪر ڪو اهڙو ظاهري نشان ڏيکاري سگھن ها، جنهن سان مشرڪن جا وات بند ٿي وڃن. پر قرآن چٽائي سان چئي ڇڏيو ته الله تعالى جي وجود ۽ قيامت جي ڏينهن جي لاءِ عقلي دليل ئي وڏيون نشانيون آهن. انهن ماڻهن جي دلين ۾ ايتري ته اوندهه اچي وئي آهي جو جيڪڏهن انهن کي ڪا ظاهر نشاني نظر اچي به وڃي ته به اهي انهيءَ کي نظر جو دوکو سڏيندا. موسى جي زماني ۾ فرعون به عذاب جي مختلف قسمن کي جادو سڏيو هو. ڪتاب وارن کان پڇو ته هن طرح جو خدائي ڪلام پهرين نبين کي به ڏنو ويو هو.
شاعرن جو ڪلام ٺڳيندو آهي، ڇو ته اهي جو ڪجھه به چوندا آهن، انهيءَ تي عمل نه ڪندا آهن ۽ نه ئي انهن جي فڪرن ۾ قرآن جي تعليم وانگر ڪنهن منظم حياتي جي نظرئي جو ذڪر هوندو آهي. انهن جي ڪلام کي پرکڻ جو اهو ئي معيار آهي.
رسول الله ﷺ کي انهن ڪافرن کان منهن موڙڻ جو حڪم ڏنو پيو وڃي ۽ پنهنجي خاندان وارن کي تيار ڪرڻ جي هدايت ڏني پئي وڃي ته عملي طور تي اسلام جي خدمت ڪريو ۽ ٻي مؤمنن جي به مدد ڪريو.
هن سورت ۾ شاعري ۽ شعر چوڻ کان روڪيو ويو آهي، اڃا به شاعري جي مخصوص صنف کان خاص طرح سان روڪيو ويو آهي. اسان جي زماني ۾ به ادب برائي ادب جي نظرئي تي تمام سخت تنقيد ڪئي وئي آهي ۽ هن ڳالهه تي زور ڏنو ويو آهي ته شاعري کي زندگيءَ جي حقيقتن جو ترجمان هئڻ گھرجي. اها ئي ڳالهه قرآن به چئي آهي ۽ ايمان ۽ نيڪ عمل جي نفسياتي ۽ سماجي فائدن کي بيان ڪرڻ تي زور ڏنو آهي.
مڪي جا امير، رئيس ۽ غلام بڻائيندڙ مالدار سردار پاڻ ﷺ کي گھٽ نظر سان ڏسندا هئا ۽ چوندا هئا ته سماج جي گھٽ حيثيت وارا ماڻهو محمد ﷺ جا پوئلڳ آهن. رسول الله ﷺ انهن کي سمجھائي سمجھائي ٿڪجي پوندا هئا، تنهن ڪري پاڻ ﷺ کي چيو ويو ته پاڻ پنهنجو پاڻ کي انهيءَ ڳڻتيءَ ۾ نه ڳارين، ڇو ته اهي ماڻهو ايمان آڻڻ وارا نه آهن.
امام شاهه ولي الله ؓ قرآن جي انداز کي ”گھاڙٽيو“ چيو آهي (الفوز الڪبير) خاص ڪري مڪي سورتن ۾ هڪ خاص قسم جي لئِه ۽ وزن ڏسڻ ۾ اچي ٿو ۽ ڪن سورتن ۾ ته ڪجهه عبارتن کي رديف (Refrain) جي طور تي استعمال ڪيو ويو آهي ۽ هن قسم جو استدلالي طريقو شاعري جي قسم مان آهي، جيئن سورهء الرحمان ۾ ” فَبِاَيِّ اٰلَاۗءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبٰنِ“ آهي.
[u][b](18) سورت الرعد:[/b]
[/u]هن وقت تائين قريش بنو هاشم جي سردار ابوطالب وٽ رسول الله ﷺ جي باري ۾ ڳالهه ٻولهه ڪرڻ ايندا رهيا هئا، پر جڏهن انهن ڏٺو ته پاڻ ڪريم ﷺ پنهنجو پاڻ ئي هڪ جماعت جا سردار بڻجي چڪا آهن ته قريش جا سردار گڏ ٿيا ۽ فيصلو ڪيو ته پاڻ ڪريم ﷺ کي مسجد حرام ۾ گھرائي ڳالهه ٻولهه ڪئي وڃي.
انهيءَ ڪوٺ مان پاڻ ڪريم ﷺ کي وڏي اميد ٿي پئي ته هاڻي متان هي ماڻهو سنئين واٽ تي اچي وڃن، پر انهن اهو ئي چيو ته توهان اسان جي معبودن ۽ ديوتائن کي گھٽ وڌ نه ڳالهايو. پوءِ جيڪڏهن توهان پنهنجي انهيءَ نئين دين جي پرچار کان مڙي ويندا ته اسان توهان کي پنهنجو بادشاهه مڃينداسين، توهان کي وڏي دولت ڏينداسين ۽ تنهنجي مٿان جيڪو جِنُ چڙهيل آهي انهيءَ جو به علاج ڪرائينداسين. يا وري توهان اسان کي ڪو معجزو ڏيکاريو، ملائڪن کي شاهديءَ جي لاءِ گھرايو جيڪي اچي شاهدي ڏين ته تون واقعي الله جو موڪليل نبي آهين. اهڙيءَ طرح انهيءَ ڳالهه ٻولهه مان به ڪو کڙ تيل نه نڪتو.
پاڻ ڪريم ﷺ انهن کي چٽيءَ طرح ٻڌائي ڇڏيو ته منهنجي مرضي هيءَ آهي ته توهان هڪڙي زنده قوم بڻجي وڃو. پر انڪار تي سندرو ٻڌي بيٺل قوم کي اها ڳالهه سمجھه ۾ ئي نه آئي ۽ اهي پنهنجي ضد تي ڳنڍ ٻڌي بيهي رهيا. رسول الله ﷺ انهن کي وري به چيو ته رسول ڪو ملائڪ نه، پر هڪ انسان ئي هوندو آهي. هر قوم ۾ رسول ايندا رهيا آهن. مختلف قومون پنهنجي پنهنجي هڪ خاص قانون جون پابند هونديون آهن. الله تعالى هر زماني جي لحاظ کان پنهنجا حڪم موڪليندو رهيو آهي. (لِكُلِّ اَجَلٍ كِتَابٌ). الله تعالى ئي علم ۽ قانون جو سرچشمو آهي، انهيءَ ڪري هو جنهن قانون لاءِ گھرندو آهي، انهيءَ کي ڊاهي ڇڏيندو آهي ۽ جنهن لاءِ گھرندو آهي قائم رکندو آهي. اهو ئي قادر ۽ خالق مطلق آهي.
رسول الله ﷺ ۽ سندن اصحابن کي به، جيڪي ڪيترن ئي سالن جي ڊگھي ۽ سخت جاکوڙ جي ڪري ٿڪجي رهيا هئا ۽ بيچينيءَ سان غيبي مدد جو انتظار ڪري رهيا هئا، تسلي ڏني وئي هئي.
حضرت عمر ؐ جو ايمان آڻڻ:
حضرت عمر ؒ جي ڀيڻ ۽ ڀيڻيويو ڳجھي طرح سان اڳي ئي ايمان آڻي چڪا هئا. پر عمر پاڻ ڪريم ﷺ جي تعليم کي سڌو سنئون ڪونه ٻُڌو هو. حضرت عمر ؒ مخالفت جو شوشو ٻڌو ته رسول الله ﷺ کي قتل ڪرڻ جي لاءِ نڪري پيو. پاڻ ڪريم ﷺ ڪعبي ۾ تلاوت ڪري رهيا هئا، عمر اتفاق سان اها تلاوت ٻڌي ته دل تي ان جو اثر ٿي پيس ۽ روئڻ لڳو. جڏهن رسول الله ﷺ پنهنجي گھر ڏانهن روانو ٿيا ته هي به سندن پويان هلڻ لڳو. عباس جي گھر جي ويجھو رسول الله ﷺ جن پيرن جو کڙڪو محسوس ڪيو ته ڏٺائون ته عمر هو. پڇا ڪيائونس ته هيڏي رات گذري وئي آهي، ڪيئن آيو آهين؟ ورندي ڏنائين ته الله ۽ ان جي رسول تي ايمان آڻڻ جي لاءِ آيو آهيان. رسول الله ﷺ الله جو شڪر ادا ڪيو ۽ دعا ڪئي ته الله تعالى عمر کي نيڪيءَ جي دڳ تي هلائي. ان کان پوءِ عمر جي سيني تي هٿ ڦيرايائون ۽ ثابت قدمي جي لاءِ دعا ڏيندي پنهنجي گھر ڏانهن روانو ٿي ويا.
حضرت عمر جي ايمان آڻڻ کان پوءِ:
حضرت عمر پنهنجي اسلام آڻڻ جي ڄاڻ جميل بن معمر کي ڏني. هو اها ڳالهه ٻڌندي ئي مسجد حرام ڏانهن ڊوڙيو ۽ واڪا ڪري چوڻ لڳو ته اي قريشيو! عمر بي دين ٿي ويو. حضرت عمر چيو ته هي ڪوڙ ٿو ڳالهائي، مان ته سنئين واٽ تي اچي ويو آهيان. انهيءَ تي وڏو جھيڙو ٿيو، پر عاص عمر کي پنهنجي پناهه ۾ وٺي ورتو.
هن وقت تائين مسلمان قرآن پاڪ کي کليل طرح مسجد حرام ۾ نٿي پڙهي سگھيا، پر عمر ۽ حمزه جي اسلام آڻڻ کان پوءِ انهن کي سگھه ملي وئي. جهيڙي واري موقعي تي حضرت عمر سينو تاڻي بيهي رهندو هو جنهن جي ڪري ڪافر ڊڄي ويندا هئا.
حضرت عمر جي اسلام آڻڻ کان پوءِ قرآني تعليم:
ائين معلوم ٿئي ٿو ته مڪي جا ڪافر به اعتراض ڪندي ۽ رسول الله ﷺ کي تڪليفون ڏيندي ڏيندي ٿڪجي پيا هئا. حضرت عمر ۽ حضرت حمزه رضي الله عنهما جي ايمان آڻڻ کان پوءِ مختلف قبيلن ۾ ايتري سگھه نه رهي هئي جو اهي جدا جدا ٿي رسول الله ﷺ ۽ سندس ساٿين جي مخالفت ڪري سگھن. پاڻ ڪريم ﷺ کي وري وري مشرڪن جي ارهه زورائين کان درگذر ڪرڻ لاءِ چيو پئي ويو. انهيءَ ڪري ايندڙ سورتن ۾ سورت الفرقان کان سواءِ ڪنهن به سورت ۾ الرحمان جو لفظ نه آيو آهي. ڄڻ ته جيتري حد تائين مشرڪن جو تعلق هو، بحث کي ختم ڪيو ويو هو. باقي هن آخري سال ۾ الله تعالى جون صفتون، جهڙوڪه عزير، نصير، اعلى، ڪبير، سميع ۽ بصير استعمال ٿيون. انهن ۾ مسلمانن کي ٻڌايو ويو ته پالڻهار، جيڪو خالق آهي، سو ٻڌندڙ ۽ ڏسندڙ به آهي، هو توهان جي ضرور مدد ڪندو، انهيءَ جو نالو نصير (مددگار) آهي، اهو ئي سڀ کان مٿانهون (عظيم) ۽ سڀڪجھه ڪرڻ تي وسوارو (قدير) آهي. ان جي وڏائي ۽ قدرت جي سامهون انڪار ڪندڙن جي مخالفت ڪامياب نه ٿي سگھندي. رحمان جي هڪ صفت اها به آهي ته هو ڪنهن کي پنهنجو پٽ ناهي بنائيندو.
[b][u](19) سورت الفرقان:[/u]
[/b]مخالفت جي باوجود قرآن جو لهجو ايئن ئي هيبت ڀريو ۽ منطقي آهي، جيئن گذريل دؤر ۾ هو. قرآن هاڻي مشرڪن جي اعتراضن جو جواب ئي نٿو ڏئي پر هو چئي ٿو ته اهي مشرڪ چوپاين کان به بڇڙا آهن. اهي انساني فطرت کان پاسيرا ٿي ويا آهن ۽ نفاق ۽ مطلب پرستي ۾ حد کان لنگھي ويا آهن. عام انسانيت جي ڀلائي انهن جي اکين کان اوجھل ٿي وئي آهي. انسان کي همدردي ۽ محبت جو مجسمو ٿيڻ گھرجي، پر هي انڪاري سڌارو گھرندڙ ماڻهن کي به فرقو وجهندڙ ۽ بي سمجھه بنائڻ گھرن ٿا. اهي اهڙيون ته بي معنى ڳالهيون ڪندا آهن ته الله ڇا آهي؟ هو ڏيکاري ڇو نٿو ڏئي؟ ملائڪ ڇاجي ڪري نازل نٿا ٿين؟ توهان انهن ماڻهن کي، جيڪي عباد الرحمان آهن، يعني مسلمان ۽ عيسائي، انهن کي چئو ته الله تعالى وانگر ڪابه شيءِ نه آهي، انهيءَ ڪري هو توهان کي ڪيئن نظر اچي سگھي ٿو؟ ملائڪ ته انهيءَ وقت ئي نازل ٿيندا، جڏهن توهان تي عذاب ايندو. جڏهن توهان جو عقل سڌي رستي کي ايندو ۽ اهو سڀ ڪجھه پنهنجي اکين سان پَسڻ لڳندؤ، ته پوءِ ان وقت اها آهه ۽ زاري توهان جي ڪنهن ڪم نه ايندي. مال ۽ دولت ۽ رزق جي جھجھائيءَ توهان جي اندر جيڪا الله تعالى جي خلاف بغاوت پيدا ڪئي آهي، سا انهيءَ وقت ختم ٿي ويندي.
[b][u](20) سورت الشوريٰ:[/u]
[/b]ماڻهن ۾ توهان جي ڀلائي گھران ٿو. مان محبت جو دعويدار آهيان. ڀوپن وانگر پئسا وٺي ڳالهيون نٿو ٻڌايان. الله تعالى جي واکاڻ ڪريو، غريبن جي مدد ڪريو، ۽ جيڪو به ڪو ڪم ڪريو ته پاڻ ۾ صلاح مشوري سان ڪريو. ايئن ڪم ڪرڻ وارا جنتي هوندا آهن. ايمان آڻيندڙن کي پريشان نه ٿيڻ گھرجي. جنهن ظلم ۽ ڏاڍ کي سهي ورتو انهيءَ وڏو ڪم ڪيو. اهي سڀ همٿ وارا ڪم آهن. الله تعالى انسان سان سڌو سنئون ڪلام نٿو ڪري. هو جيڪا وحي موڪليندو آهي، سا پردي پويان ايندي آهي.
[b]دين ۽ شريعت ۾ فرق:
[/b]هن ۾ ٻه مسئلا اهڙا آهن، جن تي مفسرن جو وڏو اختلاف آهي. پهريون مسئلو ته دين ۽ شريعت جي وچ ۾ فرق جي باري ۾ آهي. قرآن ڪيترن ئي جاين تي چيو آهي ته دين الله تعالى جي وجود کي مڃڻ، آخرت يعني قيامت تي ايمان آڻڻ ۽ نيڪ عملن تي قائم رهڻ جو نالو آهي. انهيءَ جو نتيجو خوف يعني جنگ ۽ جهيڙي ۽ ڳڻتي يعني غربت ۽ بک کان ڇوٽڪارو آهي.
قرآن حڪيم چٽيءَ طرح چيو آهي ته هر قوم کي هڪ شريعت يا واٽ ڏني وئي آهي، پر دين سڀني جو هڪڙو ئي آهي. هر نبي پنهنجي مخصوص تاريخي ۽ ثقافتي ماحول ۾ دين جي مقصدن کي شريعت واري واٽ جي شڪل ۾ عمل هيٺ آڻيندو رهيو آهي. شريعت کي عملي طرح نافذ ڪرڻ اصل ۾ دين تي قائم ٿيڻ آهي. انهيءَ جو مطلب اهو ناهي ته رڳو ڪن عقيدن ۽ ڪن اخلاقي قانونن تي عمل ڪري وٺڻ سان مذهب جا مقصد پورا ٿي ويندا. هر قوم کي پنهنجي شريعت جو پابند ٿيڻ لازمي آهي.
قرآن جو چوڻ آهي ته شريعت جي اختلافن سان مذهبن جي وچ ۾ تشدد ۽ ويڙهه جھيڙو هجڻ خدائي مرضي جي خلاف ڳالهه آهي. انهيءَ طرز عمل سان انساني هيڪڙائي واري مقصد کي تمام وڏو نقصان پهچي ٿو ۽ انسان مذهبي مخالف ٽولن ۾ ورهائجي وڃن ٿا. هر مذهبي پيشوا اها دعوى ڪرڻ لڳندا آهن ته جيستائين ڪو ماڻهو انهن جي مذهبي گروهه ۾ شامل نٿو ٿئي، سو ڇوٽڪارو ماڻيندڙ نٿو ٿي سگهي.
قرآن چيو ته دين سڀني مذهبن ۾ هڪ ئي آهي، رڳو شريعت ۽ عمل واري واٽ ۾ فرق آهي. پر انهيءَ فرق کي نفرت ۽ فساد لاءِ استعمال ڪرڻ، مذهب جي مقصد کي ڀڃي ڀورا ڪرڻ جي برابر آهي. قرآن جي پيروڪارن جو اهو فرض آهي ته اهي مذهن جي وچ ۾ موجود شريعت ۽ عمل واري واٽ جي فرق کي جھيڙي جو ڪارڻ نه بڻائن. هر مذهب جي پيروڪار جو اهو به فرض آهي ته هو پنهنجي شريعت جا حڪم پورا ڪري ۽ اخلاقي گڻن کي پنهنجائي ۽ انهن تي عمل ڪري، جيڪا ڳالهه سڀني دينن ۾ هڪجهڙي آهي.
جيڪڏهن ڪو ماڻهو پنهنجي مطالعي سان اسلام جي ٽولي ۾ اچڻ گھري ٿو ته ڀلي اچي. قرآن انهيءَ باري ۾ ڏاڍ ۽ سختي کان روڪيو آهي. ميثاق مديني جي شاهدي اسان جي سامهون آهي ته رسول الله ﷺ يهودين ۽ مشرڪن کان امن جو معاهدو ڪري انهيءَ اتحاد کي ”امت واحده“ سڏيو آهي. انهيءَ جو مطلب اهو هو ته شريعت ۽ عمل واري واٽ جي فرق کي قائم رکندي دين جي مقصدن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ هڪٻئي سان اتفاق ڪيو وڃي. ميثاق مدينه انساني هيڪڙائي ۽ آدم جي خلافت کي قائم ڪرڻ جي لاءِ هڪ تمام ئي اهم نمونو هو. پر يهودين ٺاهه جي انساني مقصدن کي نظرانداز ڪندي غلط طريقا اختيار ڪرڻ شروع ڪيا. هتي اها ڳالهه ياد رکڻ گھرجي ته هيءُ ئي اهو نمونو هو جنهن تي اڄ به آدم جي خلافت کي قائم ڪري سگھجي ٿو. جيڪڏهن اڄ يا ڪڏهن به دنيا جون قومون ڪو عالمگير نظام قائم ڪرڻ جي لاءِ عملي قدم کڻڻ گھرن ته انهن جي لاءِ ميثاق مدينه هڪ نمونو ۽ پيڙهه جي پٿر جو ڪم ڏيندو. افسوس ان ڳالهه جو آهي ته مسلمان عالمن قرآن ڪريم اندر انهيءَ سلسلي ۾ ڏنل تعليم ۽ ميثاق مدينه کي بلڪل نظرانداز ڪري اسلام کي جامع انساني تحريڪ بڻائڻ جي بدران دنيا جي مذهبن مان رڳو هڪڙو مذهب بڻائي ڇڏيو آهي، جيڪو ٻين مذهبي ٽولن وانگر هڪڙو ٽولو آهي. انهيءَ سلسلي ۾ سڀ کان اهم ۽ قابل قدر ڪوشش مولانا ابوالڪلام آزاد جي سورت فاتحه جي تفسير ۾ ”ديني وحدت ڪي اصل عظيم اور قرآن حڪيم“ جي عنوان سان هڪ مقالي جي شڪل ۾ ٿي آهي. مون پنهنجي لکڻي ”اسلامي انقلاب ڪا عهدنامه“ ۾، جيڪا اصل ۾ سورت فاتحه جو تفسير آهي، مولانا موصوف جو ”اهدنا“ جي عنوان هيٺ اهو سڄو مقالو ڏنو آهي.
هن مقالي ۾ مولانا آزاد جيڪو ڪجھه چيو آهي، مذهب جي بنياد تي انسانيت جو گڏجڻ کانسواءِ ٻيو ڪوبه اهڙو بنياد نٿو ٿي سگھي. ختم نبوت جي مقصدن ۾ سڀني کان بنيادي مقصد وحدت انسانيت ۽ آدم جي خلافت جو قائم ڪرڻ اهي. يورپ وحدت انسانيت ۽ آدم جي خلافت جي قيام لاءِ مذهب کي ڪڍي ڇڏيو ۽ ميڪاولي جي فلسفي کي پنهنجايو. پر گذريل ٻن خطرناڪ جنگين انهيءَ مؤقف جي ناڪاميءَ کي ظاهر ڪري ڇڏيو آهي.
انهيءَ ۾ به ڪو شڪ نه آهي ته جيستائين پيداواري وسيلن کي عوامي ملڪيت نٿو سڏيو وڃي، وحدت انسانيت ۽ خلافت آدم جي لاءِ ڪوبه نظري بنياد ڪم نه ڏئي سگھندو. تنهن ڪري شريعت ۽ دين جي هن قرآن ي مؤقف جي ڪاميابيءَ جي لاءِ قرآن ۽ دنيا جي مذهبن جي معاشي نظريي کي، جنهن ۾ پيداواري وسيلا عوامي ملڪيت سڏيا ويا آهن، پنهنجائڻ لازمي آهي.
[b]نبوت کان اڳ ڄاڻ ڏيندڙ وسيلا: [/b]
ٻيو مسئلو، جنهن تي روشني وجھڻ ضروري آهي، انهيءَ جو ذڪر هن سورت جي آخر ۾ ڪيو ويو آهي ته رسول الله ﷺ کي نبوت کان اڳ نه ڪتاب ۽ نه وري ايمان جي باري ۾ ڪا ڄاڻ هئي ۽ نه ئي وري پاڻ ﷺ دنيا جي مذهبن جي باري ۾ ڪجھه ڄاڻيندا هئا. انهيءَ ڳالهه ۾ ته ڪوبه شڪ نه آهي ته رسول الله ﷺ پنهنجي نبوت، وحي جي نازل ٿيڻ واري ڪيفيت ۽ نبوي مقصدن تي ايمان آڻڻ جي تفصيل کان اڻ ڄاڻ هئا. اهو الله تعالى طرفان نوازش هئي جو الله تعالى کين نبوت ۽ اهو به آخري نبي جي حيثيت سان چونڊيو. انهيءَ ڳالهه جو دليل اهو آهي ته غار حرا ۾ وحي جي نازل ٿيڻ وقت پاڻ ﷺجي جيڪا ذهني ۽ نفسياتي ڪيفيت ٿي، انهيءَ جي باري ۾ کين ڪوبه تجربو نه هو.
پر اها ڳالهه چٽي آهي ته ۽ انهيءَ باري ۾ قرآني شاهدي به موجود آهي ته عرب کان ٻاهر واري دنيا وارن لاءِ عرب جي واپاري سفرن ۽ حج جي وقت عڪاظ ۾ جيڪو وڏو ميلو لڳندو هو، جنهن ۾ انهيءَ دؤر جي ترقي يافته ملڪن جا واپاري پنهنجو وکر کڻي ايندا هئا، ته انهيءَ وکر سان گڏ اهي پنهنجي مذهبي ۽ فلسفياڻن فڪرن کي به آڻيندا هئا. انهن ٻنهي وسيلن سان پاڻﷺ کي دنيا جي مذهبن ۽ انهن جي تعليم جي باري ۾ گھڻي ڄاڻ ملي ويندي هئي. نبوت کان اڳ ۾ ئي رسول الله ﷺ سمجھي ورتو هو ته انسان ٻن طبقن ۾ ورهائجي ويو آهي، جن مان هڪڙو طبقو حڪمرانن، مالدارن ۽ آسودن ماڻهن تي ٻڌل اهي، جنهن جي قبضي ۾ دولت ۽ اقتدار جا وسيلا موجود آهن ۽ انهيءَ ئي طبقي وٽ علم ۽ تهذيب جا وسيلا به آهن. جڏهن ته ٻيو طبقو غلامن، يتيمن، بيواهن ۽ پٺتي پيل ماڻهن تي ٻڌل آهي، جيڪو دولت، اقتدار، علم ۽ تهذيب جي وسيلن کان محروم آهي ۽ رڳو پنهنجي محنت وڪڻي پنهنجو پيٽ پاليندو آهي ۽ تمام ئي لاچاري ۽ غربت جي حالت ۾ زندگي گذاريندو آهي. پاڻ نه رڳو مذهبن جي تعليم کي ڄاڻندا هئا، پر انهن تي پرک واري نظر به رکندا هئا.
انهن ٻنهي ذريعن مان حاصل ٿيندڙ ڄاڻ تي پاڻ حرا غار ۾ ويهي ويچاريندا هئا ۽ نه رڳو عرب، پر سڄي دنيا جي ماڻهن کي انهيءَ غير انساني حالت مان ڪڍڻ جي لاءِ ڪنهن طريقيڪار ۽ واٽ جي لاءِ سوچ ويچار ڪندا رهندا هئا. پاڻ ﷺ جي سامهون ڪيتريون ئي واٽون هيون، جن مان هڪڙي واٽ حلف الفضول هئي. انهيءَ حلف يا ٺهراءَ ۾ مڃيو ويو هو ته هن سماجي نظام کي ڇيڙڻ کان سواءِ يتيمن، بيواهن ۽ غلامن جي شڪايت جو ازالو ڪيو وڃي، باقي پيداواري وسيلن تي ڪن ٿورڙن ماڻهن جي قبضي، غلامي واري اداري، جهالت ۽ غربت ۽ قبائلي نظام جي خاتمي جي لاءِ ڪا به وک نه وڌائي وڃي.
سورت والضحى جا هي لفظ ” وَوَجَدَكَ ضَاۗلًّا فَہَدٰى“ انهيءَ ڳالهه تي روشني وجھن ٿا ته نبي ڪريمﷺ انسانيت کي هن غير انساني حالت مان ڪڍڻ جي لاءِ ڪنهن اثرائتي رستي جي ڳولا ۾ هئا، پر ڪنهن به رستي تي دلي اطمينان نٿي ٿيو، ايستائين جو الله تعالى پنهنجي فضل سان کين اهو رستو ٻڌايو ۽ اهو نظريو به ڏئي ڇڏيو، جنهن تي قائم رهڻ سان انسانيت جا سمورا ڏک ڏاکڙا ختم ٿي سگھيا ٿي. اهو هو توحيد خدائي جي شهري لاڳاپي سان توحيدي معاشري کي قائم ڪرڻ.
پاڻ ڪريمﷺ جي سامهون ابراهيم ؑ، دائود ؑ، سليمان ؑ موسى ؑ ۽ عيسى ؑ جا مسلڪ موجود هئا، جيڪي هڪ پوري طرح توحيدي معاشرو قائم ڪرڻ ۾ پوري طرح ڪامياب نه ٿي سگھيا هئا. غار حرا جي اڪيلائين ۾ ويهي ڪيل ڳڻ ڳوت جي نتيجي ۾ خدائي وحيءَ جي ذريعي پنج آيتون پاڻ ﷺ جي مبارڪ دل تي نازل ڪيون ويون جن ۾ ڏهه هزار سالن کان به وڌيڪ عرصي جو ذهني، نفسياتي ۽ سماجي پس منظر موجود هو. انهن پنجن آيتن جي نزول کان پوءِ پاڻ وري ڪڏهن به غار حرا ڏانهن نه ويا. ڇو ته هاڻي کين انهن آيتن يا انهيءَ نظريي موجب سڀ کان پهريان مڪي جي معاشري کي تبديل ڪرڻ جو دڳ ملي چڪو هو. تنهن ڪري هاڻي انهيءَ تي عمل ڪرڻ گھربل هو.
اها ڳالهه ظاهر آهي ته جيڪڏهن پاڻ ﷺ وٽ ان دؤر جي انسانيت جي مذهبي، معاشي، نفسياتي، ذهني، معاشرتي ۽ ثقافتي معلومات نه هجي ها ته پهرين وحيءَ ۾ عطا ڪيل پنجن آيتن ۾ سمايل نظريي کي نه پاڻ سمجھي سگھن ها ۽ نه ئي انهيءَ نظريي کي عملي جامو پهرائڻ جي لاءِ رستي جي چونڊ جي باري ۾ سمجھه حاصل ڪري سگھن ها. الله تعالى انهيءَ ماڻهو کي نبوت جي لاءِ چونڊيندو آهي، جنهن ۾ پنهنجي دؤر جي انسانيت جي معاملن کي سمجھڻ ۽ پوءِ ان جي حالت کي بدلائڻ جي واٽ ۾ رجعت پسند طبقن وٽان جيڪي تڪليفون ڏنيون وينديون آهن، تن کي صبر سان سهڻ جي صلاحيت هوندي آهي. اهو ماڻهو جيڪو نبوت جي منصب تي ويهڻو هوندو آهي، سو ڪو معمولي ماڻهو نه هوندو آهي، پر پنهنجي وقت جي سڀني فلسفين، مذهبي عالمن ۽ سماجي معاملن کي سمجھڻ وارن جي مقابلي سڀني کان وڌيڪ لياقت رکندڙ ماڻهو هوندو آهي.
تنهن ڪري انهيءَ سورت سڳوريءَ جي انهن آيتن کي سامهون رکندي مفسرن رسول الله ﷺ جي نبوت کان اڳ واري علمي حيثيت جو جيڪو اندازو لڳايو آهي، سو بلڪل غلط آهي. اها جدا ڳالهه آهي ته پاڻ ﷺ کان پوءِ انقلاب جي دشمن قوتن خلافت کي نبوي طريقي واري بنيادن کان هٽائي بادشاهي واري طريقي تي آڻي بيهاريو ۽ اسلام پنهنجي مقصدن موجب انسانيت جي اها خدمت نه ڪري سگھيو، جنهن جي لاءِ انهيءَ کي خدائي وحيءَ مقرر ۽ قائم ڪيو هو.
[b][u](21) سورت السبا:[/u]
[/b]هن سورت ۾ ٻڌايو ويو آهي ته علم وارا يعني ڪتاب وارا قرآن کي الله جو نازل ڪيل ڪلام يا ڪتاب مڃن ٿا. پر مڪي وارا وري به انهيءَ کي الله وٽان نه پيا مڃن ۽ نه ئي قيامت جي ڏينهن کي مڃن پيا. اهي رسول الله ﷺ کي جن جي اثر ۾ آيل چوندا هئا جڏهن ته اهي پاڻ جنن جي اثر هيٺ آيل هئا. حضرت سليمان جي قصي ۾ ٻڌايو ويو آهي ته جنن کي ڳجھه جي ڪابه خبر نه هئي، ڇو ته حضرت سليمان ؑ جڏهن وفات ڪري ويو ته اهو لٺ جي ٽيڪ تي بيٺو رهيو هو. جنن سمجھيو پئي ته حضرت سليمان ؑ کين ڏسي رهيو آهي ۽ اهي ڪم ڪندا رهيا. پر جڏهن لٺ کي اڏهيءَ کائي ڇڏيو ۽ لٺ ڪري پئي ته سليمان ؑ به ڪري پيو. تڏهن وڃي جنن کي خبر پئي ته سليمان ؑ وفات ڪري چڪو آهي ۽ انهن کي انهيءَ ڳالهه تي ارمان ٿيو ته اهي مفت ۾ ايترا ڏينهن لوڙيندا رهيا.
دولتمندن جو سدائين اهو حال رهيو آهي ته اهي قيامت جي ڏينهن کي نٿا مڃن، ته جيئن اهي پنهنجي ظلمن جو مزو چکڻ کان بچيل رهن. اهي پنهنجي جنن ۽ شيطانن جي دوکي ۾ ڦاٿل رهڻ جي ڪري بدلي واري ڏينهن جو انڪار ڪندا آهن. انهيءَ ڪري ئي اهي قرآن کي هٿ ٺوڪيو يا گھڙيل سڏين ٿا ۽ چون ٿا ته اهو رسول الله ﷺ پنهنجو پاڻ گھڙيو آهي. اهي هيڻن تي ڏاڍ ڪن ٿا ۽ قرآن کان پهريان نازل ٿيل ڪتابن کي به نٿا مڃن، ڇو ته انهن کي پنهنجي مالن ۽ اولاد تي گھمنڊ آهي.
انهن کي سبا قوم جي تباهيءَ ۽ برباديءَ مان سبق پرائڻ گھرجي. اتي هر پاسي باغ ئي باغ هئا، روزيءَ جي جھجھائي هئي، پر نيڪ عملن کي ڇڏي ڏيڻ يعني غلامن ۽ هيڻن تي ڏاڍ ڪرڻ جي ڪري اها قوم تباهه ۽ برباد ٿي وئي. پاڻي جو بند مآرب ٽٽي ويو ۽ هڪ وڏي ٻوڏ سڄي وسنديءَ کي زمين جي ٽڪري تان مٽائي ڇڏيو. ائين پوءِ جتي باغ هئا اتي ڪانڊيرا پيدا ٿي ويا. ڇا شيطان اهڙي قسم جي نصيحت ڪري سگھي ٿو؟ انهيءَ ڳالهه کي مالدار ڪوڙ ۽ جادو سڏيندا آهن. رسول الله ﷺ جي تعليم سڀني انسانن (کافة الناس) جي لاءِ آهي. اها تعليم حق آهي، باطل نه آهي. ياد رکو، قيامت ضرور ايندي ۽ ظالمن کي ضرور سزا ملندي.
هن سورت ۾ جيڪو اختلافي مسئلو آهي سو تصوير ٺاهڻ ۽ بت سازيءَ جي باري ۾ آهي، جنهن کي مولانا مودودي جهڙن عالمن ڪيترين ئي حديثن جي روشني ۾ حرام سڏيو آهي. انهيءَ فتوى تي هن وقت تائين عمل نه ٿيو آهي.
اسلام جنهن زماني ۾ آيو، انهيءَ زماني ۾ تعليم عام نه هئي ۽ ماڻهو وهم پرست هئا. اهي فطرت جي قوتن جا خيالي بت جوڙي انهن جي پوڄا ڪندا هئا. قرآن مان رڳو اها ئي خبر پوي ٿي ته تصويرون ۽ بت ٺاهي، انهن کي خدائي صفتون ڏئي، انهن جي پوڄا ڪرڻ حرام آهي. حضرت سليمان ؑ تصويرون ۽ بت پوڄا پاٽ جي لاءِ نه ٺاهيا هئا، انهيءَ ڪري قرآن ان جو ذڪر ڪيو آهي.
اسان جي دؤر ۾ تحقيق جي سائنسي طريقي انهيءَ خطري کي ختم ڪري ڇڏيو آهي. اڄڪلهه انهيءَ حقيقت کي مڃيو وڃي ٿو، جنهن جي حواسن سان ڄاڻ حاصل ٿئي، انهيءَ ڪري ئي خدا تعالى جي هستيءَ جو انڪار ڪيو پيو وڃي يا وري انهيءَ کي خسيس مسئلو سمجھيو ويندو آهي، جنهن جو زندگيءَ سان ڪوبه لاڳاپو نه آهي. انهيءَ ۾ شڪ نه آهي ته بت پرستي اڄ به جاري آهي، پر انهيءَ جو بنياد قومي ثقافت تي آهي. ٻئي پاسي اها به ڄاڻ آهي ته مسلمان عالمن جي گھڻائي فوٽوگرافيءَ جي ذريعي پنهنجون تصويرون ڪڍرائي ٿي.
بنيادي اصول هي آهي ته جيڪڏهن ڪنهن تصوير يا بت کي خدائي صفتون ڏئي ڪري انهيءَ جي پوڄا پاٽ نه ڪئي وڃي ته مصوري ۽ بت سازي حلال ۽ جائز آهي. جيڪي قومون پوڄا ڪن ٿيون ته اهو انهن جو پنهنجو فعل آهي، جنهن جي لاءِ ڪا ٻي قوم يا ماڻهو ذميوار نه آهي.
[u][b](22) سورت الموءمن:[/b]
[/u]ڪوڙو ڪندڙن کي مخاطب ٿيندي وري چيو ويو ته هي الله تعالى جو ڪلام آهي ۽ انهيءَ جي طرف کان ئي نازل ٿيو آهي. جيڪڏهن نه مڃيندؤ ته توهان جو به نوح ؑ جي قوم جهڙو حشر ٿيندو. توهان چئو ٿا ته توهان جون ديويون ملائڪ آهن. اهو غلط آهي، قيامت جي ڏينهن ملائڪ به اها ئي شاهدي ڏيندا ته اهي ماڻهو جنن جي پوڄا ڪندا هئا. سِيۡرُو فِي الۡاَرۡضِ جو حڪم ڏنو ويو ته جيئن تباهه ٿيل قومن جي کنڊرن کي ڏسي تاريخ مان سبق پرايون. فرعون موسى کي قتل ڪرڻ پيو گھري، پر هو پاڻ ئي پاڻيءَ ۾ ٻڏي ويو. ڇو ته موسى ؑ فرعون جي ربوبيت جو انڪار ڪري سمورن انسانن جي مالڪ (رب) کي پنهنجو مالڪ مڃيندو هو. اهڙيءَ طرح حضرت يوسف ؑ الله تعالى وٽان علم پرائي ٻڌايو ته ڏُڪر اچڻ وارو آهي. ٻئي پاسي مصر جي فرعون پنهنجي جهالت جي ڪري پنهنجي وزير هامان کي حڪم ڏنو هو ته هڪ ڊگھو مينارو اڏايو وڃي ته جيئن مان انهيءَ تي چڙهي آسمان تي رهڻ واري خدا جي حقيقت کي ڄاڻي وٺان جنهن وٽان موسى ؑ نبي بڻجي آيو آهي.
هر قوم ۾ الله جا رسول آيا آهن. حضرت موسى ؑ تي به خدائي وحي نازل ٿي، معجزا به مليس، پر ڪافرن انهن کي جادو ۽ دوکو سڏيو. هاڻي مڪي جا مشرڪ به خدائي عذاب گھرن ٿا، پر عذاب اچڻ تي توبه قبول نه ٿيندي آهي. الله تعالى جي وجود ۽ ان جي قدرت جون نشانيون، ڪائنات جي هر شيءِ ۾، جانورن ۽ ٻيڙين ۾ به موجود آهن. الله تعالى جنهن لاءِ گھرندو آهي، ان کي معجزا ڏيندا آهن. انهن جو انڪار ڪندڙن جي لاءِ جهنم تيار آهي ۽ ايمان آڻڻ وارن جي لاءِ جنت موجود آهي.
مان توهان جي ديوين کي معبود نٿو مڃان. مان انهيءَ مالڪ حقيقي کي مڃان ٿو جيڪو جيئرو آهي ۽ دنيا جي سڀني قومن جو آقا (رب العالمين) آهي.
الله تعالى پنهنجي ٻانهن جو دعائون ٻڌندو ۽ قبوليندو آهي.
[b][u](23) سورت الزمر:[/u]
[/b]هن سورت سڳوريءَ ۾ ڳالهه ٻولهه جو رخ ٻيهر حبشه جي عيسائين ڏانهن ٿيو آهي ۽ انهن کي چيو ويو آهي ته الله تعالى جو ڪوبه پٽ نه آهي ۽ نه ئي کيس ان جي ڪا گھرج آهي ۽ ڪافرن جو اهو اصول به غلط آهي. ڪوبه ماڻهو ڪنهن ٻئي ماڻهو جو ٻوجهه نه کڻندو. (لَّا تَزِرُ وَازِرَۃٌ وِّزْرَ اُخْرٰى).
مسلمانن کي هجرت ڪرڻ جو اشارو ڏنو ويو آهي (وَاَرْضُ اللہِ وَاسِعَۃٌ). هيءَ هجرت حبشه واري هجرت نه آهي، پر يثرب واري هجرت آهي ته جيئن ڪافرن جي ظلمن کان مڪمل طرح تحفظ ملي وڃي.
قرآن حڪيم کي ”ڪتاباً متشابها مثاني“ چيو ويو آهي. هتي سورت زمر جي 21، 22 ۽ 23 آيتن ۾ عيسائين کي سڏيندي کين ٻڌايو ويو آهي ته هي احسن الحديث (تمام ئي سٺو ڪلام) آهي ۽ اهڙي تعليم (ڪتاب) آهي جيڪا هڪ هڪ ٻئي سان هڪجهڙائي رکندڙ آهي ۽ وري وري ورجايل آهي. مثاني جو مطلب اهو آهي ته جيڪا تعليم هن قرآن ۾ ڏني وئي آهي، سا انهيءَ قرآن ۾ به هر هر ورجايل آهي ۽ هن کان پهريان وارن ڪتابن؛ توريت ۽ انجيل وغيره ۾ هر هر ورجائي وئي آهي ۽ هڪ ٻئي سان ملندڙ جلندڙ آهي.
مثاني جي لفظ سان جن سورتن جو جوڙو جوڙو مراد ورتو ويو آهي، سو بلڪل غلط آهي جنهن جي حمايت ۾ قرآن منجھان ڪوبه اشارو نٿو ملي.
قرآن جي تعليم سچو دين يعني اسلام يا الله تعالى جي بندگي سيکاري ٿي. الله تعالى جنهن کي گھرندو آهي، هدايت ڏيندو آهي. اها تعليم هڪ نور آهي، جيڪو دل جي اونداهين کي ختم ڪري ڇڏيندوآهي. هن تعليم سان الله تعالى کان ڊڄڻ وارن (عيسائين) جا وار ڪانڊارجي وڃن ٿا ۽ انهن جون دليون نرم ٿي وڃن ٿيون.
هن دؤر ۾ ڪجھه ڪوڙو ڪندڙن ايمان آڻيندڙن کي ايترو ته پريشان ڪيو ۽ ايترو ته ذهني ۽ جسماني تڪليفون پهچايون جو انهن مان ڪيترا ته بيهوش ٿي ويا. انهن تي ڏاڍ ڪري کانئن نه رڳو شرڪ جون ڳالهيون چَوِرَايون پر هڪ گونهه ريڙهو جيت وڃي رهيو هو ته انهيءَ کي به خدا مڃڻ تي مجبور ڪيو ويو، پر اهو الله جو ٻانهو رڳو ”احد، احد“ ئي چوندو رهيو.
جڏهن رسول الله ﷺ اها ڳالهه ٻڌي ته خدائي وحيءَ جي ٻوليءَ ۾ ايمان وارن کي سڏيندي فرمايائون ته جيڪڏهن توهان کان ڏاڍائي ۽ ڪنهن جي ظلم جي ڪري پاڻ تي ڪابه زيادتي ٿي آهي ته انهيءَ لاءِ گھٻرائڻ جي ڪابه ڳالهه نه آهي، توهان الله تعالى جي ٻاجھه مان مايوس نه ٿيو. بيشڪ الله تعالى سڀني گناهن کي معاف ڪري ڇڏيندو. پڪ سان اهو ئي بخشيندڙ ۽ ٻاجھارو آهي. مطلب ته اهو شرڪ ۽ انڪار، جيڪو ڪنهن مجبوري ۽ دماغي پريشانيءَ جي ڪري توهان کان ٿي ويو، الله تعالى انهيءَ کي به معاف ڪري ڇڏيندو پر انهيءَ لاءِ شرط اهو آهي ته توهان پنهنجو پاڻ کي الله تعالى جو ٻانهو سمجھندا رهو ۽ بيقراريءَ جي حالت ۾ جيڪو گناهه ڪيو هو سو به معاف ڪيو ويندو.
لَا تَقْنَطُوْا مِنْ رَّحْمَۃِ اللہِ۰ۭ اِنَّ اللہَ يَغْفِرُ الذُّنُوْبَ جَمِيْعًا ۰ۭ (الزمر:53)
انهيءَ ڳالهه جو اندازو نٿو ڪري سگھجي ته جنهن ملڪ ۾ آڳاٽو ۽ ابن ڏاڏن کان هلندڙ يا قبائلي قانون کانسواءِ ٻيو ڪوبه قانون نه هجي، اتي خاندان جي وڏن جو پنهنجي خاندان تي ڪيترو اقتدار هوندو آهي ۽ اهي ڏک ۽ ڪاوڙ جي حالت ۾ ڇا ڇا ڪري ويندا آهن. ٻانهي ۽ غلامن جو ته ڪو داد فرياد به نه هو. ان سان گڏوگڏ عرب ۾ ڀرجھلو يا حمايت وارو هجڻ جو قانون به موجود هو جنهن موجب جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن کي پنهنجي حمايت ۾ وٺندو هو ته پوءِ اهو پنهنجي جان ۽ مال سان انهيءَ جي حفاظت ڪندو هو. پناهگيرن سان وڙهڻ جو مطلب ڄڻ پناهه ڏيندڙ کي ويڙهه لاءِ للڪار ڪرڻ هوندو هو.
انهيءَ دؤر ۾ مالدار سردارن وري زور ڀريو ته پاڻ ﷺ ديوين کي شفاعت ڪندڙ مڃن، پر پاڻ ﷺ جن قرآن جي لفظن ۾ صاف صاف چئي ڇڏيو ته اي جاهلو! ڇا اهو ممڪن آهي ته مان توهان جي چوڻ تي الله کان سواءِ ٻيو ڪنهن جي ٻانهپ ڪرڻ لڳان؟ مون تي ۽ مونکان اڳين تي وحي نازل ٿي آهي ته جيڪڏهن ڪنهن شرڪ ڪيو ته ان جا سڀئي عمل چٽ ٿي ويندا ۽ توهان ٽوٽي ۾ پئجي ويندؤ. اهي ديويون شفاعت نٿيون ڪري سگھن. شفاعت رڳو الله تعالى جي اختيار ۾ آهي. (قُلْ لِّلہِ الشَّفَاعَۃُ جَمِيْعًا۰ۭ لَہٗ مُلْكُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ) بهرحال تڪبر ڪرڻ وارن جي لاءِ دوزخ آهي ۽ پرهيزگارن جي لاءِ جنت آهي.
ڪوڙو ڪندڙن کان منهن موڙڻ لاءِ وري وري حڪم:
ڪتاب وارن، خاص ڪري عيسائين ڏانهن ڳالهه ٻولهه جو رخ هجڻ کان پهريان ئي رسول اللهﷺ کي حڪم ملي چڪو هو ته مشرڪن سان وڌيڪ بحث مباحثي جي ضرورت نه آهي، انهن کان منهن موڙي ڇڏيو ۽ انهن کي انهن جي حال تي ڇڏي ڏيو.
وَاصْبِرْ عَلٰي مَا يَقُوْلُوْنَ وَاہْجُرْہُمْ ہَجْرًا جَمِيْلًا۱۰
مطلب ته جيڪو ڪجھه اهي چون ٿا، انهن کي چوڻ ڏيو. پنهنجي آقا جي حڪم تي قائم رهو. حضرت يونس ؑ وانگر بي صبري نه ڪريو.
ترجمو: ”جيتوڻيڪ تون انهن جي هدايت جي لاءِ آيو آهين، پر اهي قيامت جي ڏينهن کي نٿا مڃن ته پوءِ انهن کان منهن ڦيري ڇڏ، توهان تي ڪابه ميار نه هوندي“.
فَتَوَلَّ عَنْہُمْ فَمَآ اَنْتَ بِمَلُوْمٍ (الذاريات ۽ القمر)
ڳالهه ٻولهه جو رخ عيسائين ڏانهن ٿيڻ سان ايمان وارن کي ايذائڻ جو عمل وڌي ويو ته پاڻ ڪريم ﷺ کي وري وري انهن جي ڳالهين کان منهن موڙڻ جو حڪم ٿيو ۽ چيو ويو ته توهان انهن جي انهن ڳالهين تي صبر ڪريو.
فَاصْبِرْ عَلٰي مَا يَقُوْلُوْنَ (ق)
”اهڙو صبر ڪريو جهڙو اٽل ارادن وارن پيغمبرن ڪيو آهي“.
فَاصْبِرْ كَـمَا صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (الاحقاف) فَارْتَقِبْ اِنَّہُمْ مُّرْتَقِبُوْنَ (الدخان) فَتَوَلَّ عَنْہُمْ حَتّٰى حِيْنٍ۱۷۴ۙ وَّاَبْصِرْہُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُوْنَ۱۷۵ (والصافات) وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ (الطور) ۽ دائود ۽ ايوب ؑ جي صبر واري مثال کي سامهون رکو اِصْبِرْ عَلٰي مَا يَقُوْلُوْنَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوٗدَ ذَا الْاَيْدِ۰ۚ اِنَّہٗٓ اَوَّابٌ۱۷ (ص) جيڪو حڪم توهان کي ڏنو وڃي پيو انهيءَ کي چٽو پٽو بيان ڪري ڇڏيو ۽ مشرڪن جي ڳالهين کان منهن موڙيو فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَاَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِيْنَ (الحجر) اها به ڳالهه ڌيان ۾ رکو ته ڳالهه ٻولهه ۾ نرم لهجو اختيار ڪريو فَقُوْلَا لَہٗ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّہٗ يَتَذَكَّرُ اَوْ يَخْشٰى (طٰہ) ڇو ته الله تعالى انسان کي انهيءَ جي سهپ کان وڌيڪ تڪليف ناهي ڏيندو. وَلَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَہَا (المؤمنون) ”تنهن ڪري جيڪڏهن اهي الله ۽ قيامت جي ڏينهن کي نه مڃيندا ته ڇا توهان پنهنجو پاڻ کي انهيءَ ڳڻتيءَ ۾ پيا ڳاريندؤ؟“ لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ اَلَّا يَكُوْنُوْا مُؤْمِنِيْنَ (الشعراء)
”(۽ ڏسو) الله تعالى (جي هڪ سنت اها به آهي ته هو) ڪنهن به قوم جي حالت ان وقت تائين نٿو بدلائي جيستائين جو اها پنهنجو پاڻ ۾ تبديليءَ جو شعور ۽ صلاحيت پيدا نه ڪري.“ اِنَّ اللہَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوْا مَا بِاَنْفُسِہِمْ (الرعد)، ”بهرحال اهي گھرن ٿا ته توهان انهن جي ديوين ۽ بتن کي پنهنجي دين ۾ جاءِ ڏيو، انهن جي ڳالهه بلڪل به نه مڃجو ۽ انهيءَ سلسلي ۾ سخت جاکوڙ ڪجو“ فَلَا تُطِعِ الْكٰفِرِيْنَ وَجَاہِدْہُمْ بِہٖ جِہَادًا كَبِيْرًا (الفرقان)، ”پر هن جهاد (ڪوشش) ۾ خوش اخلاقي ۽ نرمي کي هٿان نه وڃڻ ڏجو“ وَّاِذَا خَاطَبَہُمُ الْجٰہِلُوْنَ قَالُوْا سَلٰمًا (الفرقان)، ”اڃا به انهن کي چئجان ته اسان پنهنجي عملن جا پاڻ جوابدار آهيون ۽ توهان پنهنجي عملن جي لاءِ پاڻ جوابدار آهيو، اسان هڪ ٻئي سان حجت بازي نه ڪنداسين“ لَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ۰ۭ لَا حُجَّۃَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ۰ۭ (الشورى) قُلْ يٰقَوْمِ اعْمَلُوْا عَلٰي مَكَانَتِكُمْ اِنِّىْ عَامِلٌ۰ۚ فَسَوْفَ تَعْلَمُوْنَ (الزمر). جيڪو صحيح دڳ وٺندو ته انهيءَ ۾ ئي ان جي لاءِ ڀلائي آهي ۽ جيڪو غلط راهه وٺندو سو پاڻ ئي تباهه ۽ برباد ٿي ويندو فَمَنِ اہْتَدٰى فَلِنَفْسِہٖ۰ۚ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْہَا۰ۚ (الزمر).
[i](24) سورت الڪافرون:
[/i]منهن موڙڻ واري انهيءَ وري وري مليل حڪم کان پوءِ قطعي طور ڪافرن کي اهو چئي ڳالهه کي ختم ڪيو ويو ته ”توهان پنهنجي واٽ تي هلندا رهو ۽ مان به پنهنجي دڳ تي هلي رهيو آهيان. توهان کي توهان جو دين نبيهه هجي ۽ مون کي منهنجو دين“، ٻين سان منهنجو ڪو واسطو نه آهي. لَكُمْ دِيْنُكُمْ وَلِيَ دِيْنِ.
اعلانيه دعوت جو ٽيون باب به ختم ٿي ويو. هن بابت ۾ حبشه ڏانهن هجرت جو ذڪر ٿيو ۽ ڳالهه ٻولهه جو رخ حبشه جي عيسائين ڏانهن ٿي ويو. مشرڪن جو مسلمانن کي ايذائڻ جو عمل حدون اورنگهي ويو هو ۽ انهيءَ حالت تائين پهچي ويو هو جو هاڻي انهن کي هدايت ۽ نصيحت جي ڪابه ڳالهه نٿي ٿي سگھي. تنهن ڪري سورت ڪافرون ۾ آخرڪار انهن کان منهن موڙيو ويو. هن کان پوءِ ڪافرن پاڻ ڪريم ﷺ کي ۽ انهن جي آڪهه جي ماڻهن کي شعب ابي طالب ۾ قيد ڪري ڇڏيو. اهو قيد ٽن سالن تائين جاري رهيو.