اسلامي انقلاب جا تاريخي بنياد
ڪوبه نظام فڪر ۽ عمل يا زندگيءَ ۽ ڪائنات جو نظريو اوچتو ظاهر نه ٿيندو آهي، پر اهو پنهنجي هڪ تاريخ رکندو آهي. پنهنجي سهيڙ ۽ جڙڻ کان اڳ معاشرتي قوتون، انهيءَ کي آهستي آهستي وجود ۾ آڻينديون آهن. وقت جي سڀ کان وڏي ضرورت جي طور تي اهو عوام جي جذبن ۽ خواهشن جي صورت ۾ موجود هوندو آهي ۽ تاريخ جي ڪنهن مناسب موڙ تي، ڪنهن باصلاحيت ماڻهو جي ذهني ڪوششن جي ذريعي، معاشري ۾ هڪ سگھاري ۽ اثرائتي قوت جي حيثيت سان اڀري سامهون اچي ويندو آهي. انهيءَ ڪري ئي ڪنهن به نظريي يا فڪر ۽ عمل جو صحيح مطالعو، ان جي تاريخي بنيادن ۽ معاشرتي پاڙن جي پس منظر ۾ ئي ڪري سگھجي ٿو.
اسلام پنهنجي فڪر ۽ عمل جو بنياد، يهوديت ۽ مسيحيت جي ميساريل اصلي سامي مذهبن ۽ آريائي ۽ زرد قومن جي شرڪ گاڏڙ مذهبن جي بدران، حضرت ابراهيم ؑ جي نظرين ۽ عقيدن تي رکيو. ڇو ته دنيا جي مذهبن جي تاريخ ۾، پوءِ ڀلي اهي اصلي سامي هجن يا آريائي ۽ زرد قومن سان تعلق رکندڙ هجن، رڳو حضرت ابراهيم ؑ جي شخصيت ئي اهڙي آهي جنهن جا ڪئي پاسا آهن ۽ جن جي ڪري پاڻ صحيح معنى ۾ بين الاقوامي شخصيت وارا آهن ۽ عالمگير فڪر جي شروعات ڪندڙ سڏيا وڃن ٿا.
سندن شخصيت جو پهريون پاسو اهو آهي ته پاڻ نج توحيد جي فڪر کي اڀاريائون، جيڪو مختلف مذهبن جي شرڪ گاڏڙ تعليم ۾ دٻجي ويو هو. جڏهن ته انساني زندگي جي معاشي، ثقافتي ۽ نظرياتي پاسن ۾ وحدت جي اڏاوت، توحيد جي اقرار تي ئي ڪري سگھجي ٿي. وحدت الاهيه جو مفهوم وحدت انسانيت ۽ مڪمل آزادي آهي. ڊاڪٽر علي شريعتي ٻڌايو ته توحيد ۾ خدا جو هڪ ئي منهن هوندو آهي. يعني عوام جو منهن، جڏهن ته شرڪ ۾ خدا جا ٽي منهن هوندا آهن، يعني فرعون، هامان ۽ مذهبي پيشوا بلعم باعور جا منهن.
قرآن به خدا کي الناس يعني پٺتي پيل، محروم، بکين، مجبور ۽ محڪوم جو رب (معاشي لحاظ کان) عوام جو حاڪم ۽ سربراهه (ملڪ الناس) ذهني، اخلاقي، ارتقا ۽ ذات جي تزڪيي جي لاءِ عوام جو نصب العين (الٰه الناس) چيو آهي. يعني معاشي، سياسي ۽ ثقافتي لحاظ کان عوام جي حاڪميت ۽ سربراهي جو قيام! انهيءَ نقطي نظر کان ڊاڪٽر شريعتي انهن سڀني معاشرن کي مشرڪ سڏيو آهي، جيڪي مختلف ٽڪراءَ وارن معاشي طبقن تي ٻڌل آهن. سورة العصر نبين کي شروعاتي معاشرن کان سواءِ سڀني طبقاتي معاشرن کي خساري يا ٽوٽي وارا معاشرا سڏيو آهي.
حضرت ابراهيم ؑ جي شخصيت جو ٻيو رخ هي آهي ته انهيءَ دؤر جي مهذب دنيا ۾، پاڻ پنهنجي تحريڪ جا ٻه مرڪز قائم ڪيائون. هڪ مرڪز فلسطين ۾، جتي سندن وڏو پٽ اسحاق آزادي، برابري، علم ۽ ڀلائي ۽ بهترين سچائي جي ماپن تي، توحيدي معاشري جي اڏاوت جي لاءِ ڪوششون ڪري رهيو هو.
ٻيو مرڪز حجاز جي مرڪزي شهر مڪي ۾ حضرت اسماعيل جو آهي، جتي هڪ قديم عبادتگاهه، جنهن جي نشاندهي قرآن ۽ شهرستاني ”الملل والنحل“ ۾ ڪئي آهي، اڏي پنهنجو فڪري مرڪز قائم ڪيو. جاگرافيائي لحاظ کان عرب جي ٻيٽ کي ڌرتي جي گولي تي هڪ مرڪزي حيثيت حاصل آهي. ڇو ته ان سان ايشيا، آفريڪا، ۽ يورپ کنڊن جون سرحدون ملن ٿيون. مڪو پنهنجو پاڻ به انهن مرڪزي شهرن ۽ اچ وڃ وارن رستن مان هڪ هو جن تي انهيءَ دؤر جي واپاري، تمدني ۽ علمي زندگيءَ جو دارومدار هو؛ جيئن ايٿنز، روم، انطاڪيه، سڪندريه، بلخ، ري، بغداد، دمشق، غزني، ٽيڪسلا ۽ ڪاشي (بنارس) وغيره هئا، جيڪي بين الاقوامي واپار ۽ علمن ۽ فنن جو مرڪز رهي چڪا هئا. انهن مان ڪجھه ته اسلام جي ظاهر ٿيڻ وقت به پنهنجي اڳوڻي حيثيت ۾ موجود هئا.
فلسطين جو مرڪز ته يهودي يا عبراني قوم جي فڪر ۽ عمل کان ٿيندو حضرت عيسى ؑ کان پوءِ پنهنجي تاريخي پڄاڻي کي پهتو. پر يهوديه (Jodia) تي روم جو قبضو ٿي وڃڻ جي ڪري، حضرت مسيح جي تعليم، جيڪا اصل ۾ حضرت ابراهيم ﷺ جي ئي فڪر ۽ عمل جي هڪ شاخ هئي، سڄي يورپ ۾ پکڙجي وئي، جنهن کي اڳتي هلي سينٽ پال بگاڙي ڇڏيو ۽ اها ئي بگاڙيل مسيحيت يورپ جو مذهب بڻجي وئي.
حضرت عيسى ؑ کان پوءِ مڪي جو مرڪز محمد عربي ﷺ جي بعثت جي ڪري، دنيا جي قومن ۾ مرڪزي حيثيت اختيار ڪري ورتي. اهڙي طرح حضرت ابراهيم ؑ جا ديني فڪر ايشيا، آفريڪا ۽ يورپ ۾ مشهور ٿي ويا ۽ انهيءَ مشهوري جي ڪري ئي حضرت ابراهيم ؑ جي فڪر جو ڪردار بين الاقوامي ٿي پيو.
يهودي ذهنيت، مڪي جي ابراهيمي توحيد واري مرڪز کي نظرانداز ڪري، فلسطين جي هيڪل سليماني سان پنهنجي پاڻ کي واڳي ڇڏيو ۽ اهڙيءَ طرح پنهنجي بين الاقوامي حيثيت وڃائي ڇڏي. انهيءَ جي برخلاف مسيحيت پنهنجي تعليم جي اشاعت کي بين الاقوامي شڪل ته ڏني، پر توحيد جي خالص نظرياتي بنياد جي جاءِ تي تثليت، ڪفاري، موسوي شريعت جي منسوخي ۽ دنياوي زندگيءَ کي خيرآباد چئي رهبانيت کي پنهنجائي ورتو. انهيءَ طرز عمل جي ڪري يهوديت جي مذهبي گروهه بندي وانگر مسيحيت به هڪ مذهبي گروهه بڻجي وئي ۽ پاپائيت (يعني هڪ ماڻهو) کي هڪ جدا مرڪز بڻائي ڇڏيو، جنهن جي ڪري ڪيتريون ئي خرابيون پيدا ٿي ويون، ۽ مارٽن لوٿر جي مذهبي سڌاري جي تحريڪ ڪَرُ کنيو، ٻئي پاسي صنعتي يورپ ۾، سائنسدانن ۽ انسان دوست دانشورن جي طرف کان، ڪليسا جي سائنس دشمني ۽ عقيدن جي اختلاف کي بنياد بڻائي، انسانن تي خوفناڪ ظلم ۽ ڏاڍ جي ڪري، مذهب کي رد ڪيو ويو ۽ ان جي جاءِ تي سيڪيولر نقطي (Secularism) کي عام شهرت ملي وئي. تنگ نظر قوميت جي تصور جي عالمگير مسيحي امت جي تصور جاءِ والاري ورتي. ان کان سواءِ مسيحيت، يهوديت وانگر مذهبي گروهه بندي ۽ رسمن ۽ ظاهر پرستي سان گڏ وياج تي مبني معاشي نظام کي به پنهنجائي ورتو، جنهن اڳتي هلي تمام ئي خونخوار ۽ بي رحم سامراجيت جي صورت اختيار ڪري ورتي. انهيءَ سامراجي ۽ وياج تي مبني معيشت ايشيا، آفريڪا، ۽ لاطيني آمريڪي قومن جي مزدورن جي محنت جو بڇڙي نموني استحصال ڪيو ۽ انهن جي زرعي، معدني، پئٽرول ۽ سون ۽ جواهرن جي ذخيرن کي تمام ئي بيشرميءَ سان لٽيو. مسيحيت جي حالت ايتري تائين پهچي وئي جو ڪليسا جهڙي تمام ئي وڏي تنظيم جي هوندي، اولهه جي قومن جا اڇي چمڙي وارا ماڻهو، ٽن سئو سالن تائين آفريڪا جي رهاڪن کي پڪڙي برطانيا ۽ خاص طرح آمريڪا ۾ وڪرو ڪندا رهيا. غلاميءَ جي هيءَ اها تمام ئي مڪروهه، ڏاڍائي ۽ بي رحمي واري صورت هئي، جنهن جو مثال قبل مسيح وارين تاريخن ۾ به، غلامن تي اهڙي ڏڪائيندڙ ظلم ۽ زيادتي جو ڪٿي به نٿو ملي. غلامن کي آڻڻ جي لاءِ برطانيه جي راڻي جيڪو جهاز ڏنو هو، انهيءَ جو نالو به جهاز المسيح هو.
اسلام جي جامعيت ۽ عالمگير هجڻ جو هڪڙو دليل هيءُ به آهي ته هن آريائي ۽ زرد قومن جي مذهبن ۽ ان جي مقدس بانين جو جيتوڻيڪ چٽائيءَ سان ذڪر نه ڪيو آهي، ڇو ته اهي قومون ان جون سڌوسنئون مخاطب نه هيون، پر اهو چئي ڪري ته هن ڪجھه نبين جا نالا ٻڌايا آهن، ۽ ڪن جا نالا نه ٻڌايا آهن (المؤمن آيت 87)، سامي نسل جي نبين کان سواءِ به سڀني قومن جي رهبرن کي پنهنجي پروگرام ۾ شامل ڪري ڇڏيو. انهيءَ کان سواءِ نموني جي طورتي حضرت لقمان، جيڪو گھڻي ڀاڱي مفسرن وٽ نبي نه هئو، جي تعليم کي به پنهنجائي ورتو. سائرس (ذوالقرنين) ۽ ذوالڪفل (مهاتما ٻڌ) جهڙن آريائي مذهبن جي بانين جو مختصر ذڪر ڪري، پنهنجي تعليم جو دائرو انهن قومن تائين پکيڙي ڇڏيو. هڪ حديث پاڪ ۾ جناب ڪرشن جو هن طرح ذڪر ڪيو ويو آهي ته ”اسمه کاهن لونه اسود“ يعني ان جو نالو ڪاهن ۽ رنگ ڪارو آهي ان جو وطن هند آهي.
شاهه ولي الله محدث دهلوي ؓ نبوت ۽ نبوت جي قابليت جي موضوع تي هڪ ڊگھو بحث ڪيو آهي. اهڙي طرح قرآن ڪجھه اصحابن جي فيصلن کي به وحي الاهي جي سند عطا ڪري، اهو ٻڌائي ڇڏيو ته هر اها تعليم، راءِ يا مشورو، جنهن جو بنياد انسان جي ذهني سڌاري، اخلاقي سٿرائي، معاشي ۽ سياسي برابري، آزادي، امن ۽ سلامتي ۽ وحدت فڪر تي ٻڌل هوندو ته اصل ۾ اها الله جي ئي ڳالهه آهي، ڇو ته الله تعالى الناس (عوام) جو پالڻهار، مالڪ ۽ معبود آهي. انهيءَ کان سواءِ قرآن عبادتن جي شڪل کي اهميت نه ڏني آهي، رڳو نفس جي پاڪائي، اخلاقن جو سڌارو، ۽ عوام جي سار سنڀال تي زور ڏنو آهي. انهيءَ سان گڏوگڏ انساني عزت ۽ مرتبي جو دارومدار نسل، رنگ قوميت، مذهب يا ٻوليءَ جي بدران پرهيزگاري يعني سٺن اخلاقن، محبت، برابري، علم ۽ نيڪيءَ تي رکيو آهي.
تنهن ڪري اسلام کان اڳ، جتي يهوديت ۽ مسيحيت جي تعليم ميسارجي چڪي هئي، اتي يونان، ايران، چين، اسڪندريه ۽ هندستان جي مذهبَ ۽ فلسفياڻا فڪرَ ۽ اسڪولَ به زندگيءَ جي مسئلن کان الڳ ٿي چڪا هئا. انهن مان ڪجھه ته رڳو تاريخ جي صفحن ۾ پساهه کڻي رهيا هئا ۽ باقي ٻين جو زمين تي نالو نشان به باقي نه رهيو هو.
اسلام نبوت واري سلسلي جي خاتمي جو اعلان ڪري جتي داخلي عقليت (Inductive Rationalism) ۽ تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي انساني مسئلن کي اڪلائڻ ۽ سلجھائڻ جي اهميت کي مڃيو، اتي هاڻي ٻئي ڪنهن نبي جي نه اچڻ جو اعلان ڪري انساني وحدت جي خلاف ڪنهن نئين مذهبي گروهه جي اڏاوت جو دروازو سدائين جي لاءِ بند ڪري ڇڏيو. انهيءَ ڪري مولانا عبيدالله سنڌي فرمايو آهي ته ختم نبوت جي عقيدي کي اڄوڪي ٻوليءَ ۾ اسلامي انقلاب جو بين الاقوامي پروگرام چيو ويندو.
حضرت ابراهيم ؑ جي شخصيت جو ٽيون رخ الاهي تجلي جي ظاهر ٿيڻ جي صابيت کان حنفيت ڏانهن منتقلي آهي. انهيءَ مسئلي تي شاهه ولي الله دهلوي ؓ، جيڪو هندستان ۾ اسلامي فڪر جو سڀ کان وڏو شارح ۽ انساني وحدت جو زبردست مبلغ آهي، روشني وڌي آهي. انهيءَ جي باري ۾ مولانا عبيدالله سنڌي، جيڪو شاهه ولي الله جي حڪمت جو سڀ کان وڏو مفسر آهي، شاهه ولي الله جي انهيءَ تصور جي وضاحت ڪندي فرمائي ٿو:
”شاهه صاحب جي تصوف ۾ اهو ئي ڪمال آهي ته هو تجلي الاهي جو مسئلو اهڙيءَ طرح سمجھائي ٿو جو ان جو هڪ پاسو ته واجب الوجود (جنهن جي لاءِ هر مذهب پنهنجو الڳ نالو ڏنو آهي) سان من وجه عينيت واري نسبت رکي ٿي. يعني انهيءَ تجلي سان تعلق رکڻ تي چئي سگھجي ٿو ته اسان الله تائين پهچي وياسين“. ”ٻئي پاسي تجلي پنهنجي مظهر جي رنگ ۾ اهڙيءَ طرح رنڱجي وڃي ٿي جو انساني عقل ۽ باطني حواس جو وچ انهيءَ سان تعلق پيدا ڪري سگھي ٿو. ۽ هن کان پوءِ اهو چوڻ صحيح هوندو آهي ته مون خدا تعالى کي ڏٺو يا ان جي ڳالهه ٻڌي!“
”انهيءَ طرح جي هڪجهڙائي کان پوءِ آرين فلاسافي (حڪمت) ۽ سامي نبوت ۾ اختلاف ختم ٿي ويندو“.
(شاهه ولي الله ڪي حڪمت ڪا اجمالي تعارف، ص 85)
انهيءَ باري ۾ پروفيسر محمد سرور فرمائي ٿو ته:
”مولانا سنڌي مذهب جي باري ۾ سموري انساني فڪر جي ارتقائي ڪشمڪش کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿو. هڪ حصو جيڪو حضرت ابراهيم ؑ کان پهريان گذري چڪو آهي، جنهن کي صابي دؤر چئجي ٿو. ٻيو حصو حضرت ابراهيم ؑ کان حنيفيت جي دؤر تي مشتمل آهي“.
”آدم ؑ جي زماني کان وٺي جيڪي شريعتون مقرر هيون، اهي انهيءَ فلسفي جي ماتحت هيون ۽ انهيءَ زماني جي ضرورتن کي پورو ڪنديون هيون. جيئن جيئن انسانيت ترقي ڪندي وئي، تيئن تيئن انهيءَ فلسفي جي تشريحن ۾ به واڌارو ٿيندو ويو. حضرت ابراهيم ؑ کان پهريان وارو دؤر صابئن جو دؤر آهي. تاويل الاحاديث ۾ انهيءَ دؤر جي (جنهن ۾ حضرت آدمؑ، ادريسؑ، نوحؑ ۽ ابراهيمؑ کان اڳ وارا نبي سڳورا داخل آهن) پوري تشريح ملندي. حضرت ادريسؑ طبعي، ارضياتي ۽ الاهي علمن جو باني سمجھيو وڃي ٿو. حڪمت جي انهن قسمن جو مرڪز بدلبو رهيو. ڪڏهن هند، ڪڏهن ايران ۽ ڪڏهن يونان. ان کان پوءِ ابراهيمي دؤر آيو. حنيفن انهيءَ فلسفي جي صورت کي ٻئي رنگ ۾ پيش ڪيو. فلسفو اهو ئي آهي جيڪو صابئين جي دؤر ۾ هو، انهيءَ جي تشريحي صورت بدلبي پئي وڃي“.
”لفظ ”صابي“ جي تشريح ۾ مولانا فرمايو ته مشهور عرب تاريخدان ابن اثير هندن، چينين، يونانين ۽ ٻين قديم قومن کي صابي سڏي ٿو. صابي عقيدن ۾ نظارا پرستي جي بنياد تي ٻڌل دين آهي. انهن وٽ لدني علم جي تجلي، روشن ستارن تي ٿيندي آهي ۽ قدرت جي نظارن جي درسني ۾ خالق جو جلوو نظر اچي ٿو“.
حنيفيت ۾ انهيءَ تجلي جي جلوي واري جاءِ ڪامل ماڻهن جي دل آهي. انهيءَ کي حنفي ملت ۾ ”نبي ڪريم ﷺ“ چيو ويندو آهي. عام مسلمانن حران ۾ رهڻ واري هڪ محدود فرقي کي صابي سمجھيو آهي. اصل ڳالهه هينئن آهي ته اسلام، عيسائيت ۽ يهوديت کان سواءِ، باقي قومن جي ماڻهن کي صابئين ۾ ڳڻيو وڃڻ گھربو هو“. (افڪار و حالات، مولانا عبيد الله سنڌي، ﷺ 85-86)
مولانا فرمائي ٿو:
”ٻين ملڪن جا عالم، جيڪي گذريل صدي ۾ جدت وارو فڪر رکن پيا، انهن مان جن کي شاهه صاحب جا قرآني، حديثي ۽ فقهي علم پهتا، سي ان جو چڱيءَ طرح قدر ڪندا رهيا. پر شاهه صاحب جي تصوف کي مڃڻ انهن جي لاءِ تمام ڳري ڳالهه هئي. انهيءَ مان اهي سمجھن ٿا ته اسان ايرانيت ۽ هنديت ڏانهن ويجھو پيا ٿيندا وڃون. جڏهن ته اهي سامين ۽ آرين قومن ۾ هڪ ٽڪراءُ ثابت ڪرڻ ۽ پنهنجي پنهنجي ڳالهه کي مٿي ڪرڻ جي لاءِ ضروري سمجھن ٿا. حجاز ۾ رهندي، اهڙي قسم جي ماڻهن سان اسان جو گھڻو واسطو پيو. پر جڏهن اسان انهن جو پنهنجي عظيم مقصد ڏانهن ڌيان ڇڪايو جيڪو آرين قومن کي سامي نبوت جي سمجھائڻ سان پيدا ٿئي ٿو ۽ انهيءَ سان انسانيت جيترو بلندي تي پهچي ٿي، انهيءَ جي لاءِ شاهه صاحب جي تصوف، رستي جي خرابين کي ٻهاري ڇڏيو آهي، ته اهي انهيءَ جو قدر ڪرڻ لڳا“.
(شاهه ولي الله ڪي حڪمت ڪا اجمالي تعارف ص، 86)
اهڙيءَ طرح شاهه ولي الله ۽ ان جي مفسر مولانا عبيد الله سنڌي حضرت ابراهيمؑ جي حنيفيت ۽ نبوت ۽ صابي يعني آريا قومن جي حڪمت ۾ هڪجهڙائي ڏئي اسلام کي بين الاقوامي فڪر قرار ڏئي ڇڏيو.
اسلامي انقلاب جي بين الاقوامي رخ کي واضح ڪرڻ کان پوءِ هاڻ انهيءَ جو قومي رخ پيش ڪيو وڃي ٿو.