ريگستان جو راهگير : استاد رائچند راٺوڙ

تاريخ تي لکڻ ڪيڏو ڏکيو ڪم آهي، اهو ته ڪو تاريخدان ئي ٻڌائي سگهي ٿو. اڄ آئون جنهن تاريخ تي لکي رهيو آهيان اها هڪڙي ماڻهوءَ جي تاريخ آهي ۽ اهو ماڻهو هڪڙي دور جي تاريخ آهي. سنڌ جي هن پٺتي پيل خطي ٿر، تاريخ جا ڪيترائي معرڪا فتح ڪيا آهن. انهن فاتحن مان هڪڙو نالو ٿر جي هڪڙي ڳوٺڙي جي غريب گهراڻي ۾ جنم وٺندڙ استاد رائچند جو به آهي. استاد رائچند جو تعلق چيلهار سان آهي، اهو چيلهار جنهن جي خوبصورتيءَ جا پيامبر اتان جا مور آهن، جيڪي پڻ هن وقت مري رهيا آهن ۽ ان خوبصورتيءَ جو عڪس چيلهار جي نقش تان مٽجڻ لڳو آهي. استاد رائچند انهي ئي خوبصورت ڳوٺڙي ۾ جنم ورتو هو ۽ ان دور ۾ ٿر جي حالتن کان ماڻهو ڇرڪندا هئا، ڇو ته اتي اُن وقت انساني زندگيءَ جي جياپي لاءِ ڪي به سهوليتون ميسر نه هيون نه روڊ، نه بجلي، نه اسڪول ۽ نه ئي ڪي صحت جو سهولتون. اتي جي ڪو ماڻهو بيمار ٿي پوندو هو ته اتي جي روايتن موجب ڪي سنئوڻ ساٺ ڪيا ويندا هئا ۽ خدا جي قدرت سان ماڻهن کي شفا به ملي پوندي هئي. اهڙي زندگيءَ جيئندڙ ماڻهن مان ڪو اهڙي نموني نڪري اچي ۽ ايڏو وڏو نالو ڪمائي خود تاريخ بڻجي وڃي ته اهو نه صرف ان ماڻهوءَ جي حوصلي جو داد آهي، پر اُهو اُن خطي ۽ اُن قوم جي لاءِ به ڪنهن نوبل پرائيز کان گهٽ ناهي. اهڙين مشڪل حالتن جي باوجود ٿر جي مٽيءَ ۾ هڪڙي عجيب مڻيا آهي، جيڪا اُتان جي ماڻهن جي ذهني آبياري به ڪندي رهي آهي ۽ ڪيترائي تخليق جا سرچشما ڦٽي نڪرندا رهيا آهن. ٿر جيڪو قدرتي نعمتن سان مالا مال آهي، ڇو ته هتي جڏهن به مينهن جون پهريون ڪَڻيون پون ٿيون ته اُن مٽيءَ مان نڪرندڙ خوشبوءَ شايد ڪنهن پرفيوم ۾ هجي، نه صرف زمين جو پيٽ چيري ڏُٿ جا سَلا ڦٽي نڪرندا آهن، پر اُتان جي قلمڪارن جي اندر مان تشبيهون به ڦُٽي نڪرنديون آهن، نه صرف هتان جي قلمڪارن جي اندر مان تشبيهون ڦُٽي نڪرنديو آهن، پر هتي ڪيترن ئي لوڪ داستانن پڻ جنم ورتو آهي، توڙي جو هتي ڄامشوري جي حسينائن جا ٽهڪ نه آهن، پر ها هتي به ڄامشوري جي ڇُڙواڳ هوائن کان به وڌيڪ موسيقيءَ جو رقص ڪندڙ هوائون آهن، ڄامشوري جي حسينائن جي ٽهڪن کان وڌيڪ سوز پيدا ڪندڙ مورن جا ٽهوڪا آهن. آئون يقين سان چوان ٿو ته استاد رائچند جي ذهني آبياري مورن جي ٽهوڪن، ڇيلڙن جي ڇيڳراين، ڍڳين جي چڙن جي چُونگار ڪئي آهي، هو جيڪو واريءَ جي دڙن ۾ بانبڙا پائيندي واريءَ جا گهرڙا ٺاهيندي وڏو ٿيو هو، هن پيرين پنڌ تعليم جي حصول لاءِ جُستجو ڪئي هئي، هو جڏهن ٻاروتڻ ۾ ٿيلهو نه هجڻ واري احساس کان آجو ٿي ڳوٿريءَ ۾ ڪتاب ۽ ڦرهي (پٽي) وجهي اسڪول ڏانهن سفر ڪندو هو ته نه صرف هو وايءَ جي ڀٽن سان ڪچهريون ڪندو هو، پر هو انهن کي پنهنجي ذهين جي ڊائريءَ ۾ قلمبند به ڪندو ويندو هو ۽ پوءِ هو جڏهن اسڪول ماستر ٿيو هو ته هن اسڪول ۾ ٻارن کي اهو ئي سبق پڙهايو هو، جيڪو هن کي انهن ڀٽن پڙهايو هو. هو ذهني طور تي آزاد هو ۽ هن جي خيالن جا پکي دنيا تائين اُڏام ڪندا هئا، پوءِ هن انهن خيالن کي عملي روپ ڏيڻ لاءِ قلم هٿ ۾ کنيو هو، ۽ اهو قلم هن پنهنجي مٽيءَ لاءِ کنيو هو، هن ٿر جي تاريخ کي سهيڙڻ شروع ڪيو هو، ڏسندي ئي ڏسندي هو “تاريخ ريگستان” جهڙو ڪتاب لکي ويو. هونئن به ٿر تي هن کان پهرين ڪو خاص ڪم نه ٿيو هو ۽ آئون سمجهان ٿو، هن کان پوءِ به ڪو خاص ڪم نه ٿيو آهي، اسماعيل عرساڻيءَ جي ”سير ريگستان“ ۽ منگھا رام اوجھا جي ”پراڻو پارڪر“ کان پوءِ ٿر تي ڪو مستند ڪتاب آهي ته اهو تاريخ ريگستان آهي، جڏهن هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو ادبي بورڊ پاران ڇپيو هو ته ان بعد کيس ڪيتريون ئي نيون تجويزون پڻ مليون هيون ۽ هن پوءِ ”تاريخ ريگستان“ جو ٻيو ڀاڱو لکيو هو. سندس هي ڪم مهانتا لهڻي ڇو ته استاد رائچند هي تحقيق جنهن دور ۾ ڪئي هئي، ان دور ۾ سهوليتن جي اڻاٺ هئي، سوارين کان ويندي لئبريرين تائين هر شئي لاءِ ڪيترين ئي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پوندو هو. ان جي باوجود هن اڏول انسان ڪٿي پيرين پنڌ ته ڪٿي اُٺن تي چڙهي پهچي، هن ڪم کي عملي جامو پارايو ۽ سنڌ جي هن خوبصورت خطي جي تاريخ کي قلمبند ڪيو.، هي ڪتاب ٿر جو اتهاس آهي. هن ڪتاب جي اهميت جو اندازو اُن مان به لڳائي سگهجي ٿو ته هن ڪتاب جا ادبي بورڊ پاران ٽي ڇاپا ڇپجي منظر تي اچي چڪا آهن، پوءِ به هي ڪتاب املھه آهي. سنڌ جي مهان ڪوي شيخ اياز ”تاريخ ريگستان“ جي ٻئي ڀاڱي جي بيڪ ٽائيٽل تي لکيو آهي ته هي ڪتاب جي آئون پهرين پڙهان ها، جڏهن آئون سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر هئس ته سنڌ يونيورسٽيءَ جي سينڊڪيٽ کان منظوري وٺي کيس ڊاڪٽريٽ جي ڊگري ڏياريان ها. آئون سمجهان ٿو اياز جي اها پيشڪش ئي استاد رائچند جي رُوح لاءِ اعزاز آهي. باقي جيڪو ماڻهو خود تاريخ آهي ته ان کي ڊاڪٽريٽ جي ڊگريءَ جي ضره ڪهڙي ضرورت؟ ڪي ڪي ماڻهو سڄي زندگي لکندا رهندا آهن ۽ قلم جي مس به سُڪڻ ناهن ڏيندا، ان جي باوجود اهي ڪي نالو پيدا ناهن ڪري سگهندا، ۽ ڪي ڪي ماڻهو هڪڙي سٽ به لکندا آهن ته اهي مهانتا جي عظمت کي ڇُهڻ لڳندا آهن ۽ استاد رائچند جو شمار اهڙن ماڻهن ۾ ٿئي ٿو، جنهن صرف هڪڙي موضوع کي هٿ ۾ کنيو ۽ ان کي پنهنجي وس آهر نباهيو، ٿر جي تاريخ اڃا به وسيع آهي، جنهن تي جيترو ڪم ڪجي ٿورو آهي، هونئن به استاد رائچند جهڙا ماڻهو ئي تاريخ جو حصو بڻجي ويندا آهن، جيڪي قصيدي گوئي بدران پنهنجي مٽيءَ کي مقصد بڻائيندا آهن. اُلميو اهو آهي ته ڪنهن سندس ورسيءَ جي موقعي تي به ياد ناهي ڪيو، ناليواري محقق بدر ابڙي به هڪڙي ڀيري پنهنجي انٽرويو ۾ چيو هو ته ورسيون صرف انهن اديبن جون ملهايون وينديون آهن، جن جا وارث اوترا خوشحال هجن، يا ڪن وڏين ڪرسين تي ويٺل هجن، ٻي صورت ۾ اهڙا ماڻهو ويسر جي ڪٻاڙخاني ۾ اُڇلايا ويندا آهن. پر استاد رائچند جا پونيئر نه ايترا خوشحال آهن ۽ نه ڪنهن وڏي ڪرسيءَ تي ويٺل آهن، ان موقعي تي منهنجي ذهن تي ستيه پال جو هڪڙو نظم تري آيو آهي، جيڪو آئون هتي لکڻ ضروري ٿو سمجهان.

مئل اديب لاءِ تعزيتي ميڙ
هي ميڙ
سڀني اديبن
گڏجي ڪوٺايو آ
ته جيئن
پنهنجن پنهنجن
Claims جو
پرچار ڪري سگهون
ته جيئن
پنهنجي پنهنجي
لفظي قوت مڃرائي سگهون
ته جيئن
ان رسم کي پڪو ڪري سگهون
جو جڏهن مرون
ته اسان جي نالي ته به
ڪو ميڙ ٿي!
¤ ¤ ¤ ¤ ¤

شخصيتون ۽ خاڪا

جي مون سانڍيا ساهه ۾