(1)
بلديه ميرپورخاص جي پُر هُجُوم گليءَ ۾، مون سان ڪُلهو لڳڻ بعد بيساخته چيو هُيئي. چنچل نگاهن جو اولڙو هڻي، پرهجوم بازار ۾ گم ٿي ويئي هُئينءَ. ٿڪل قدمن سان توکي ڳوليو هئم. ڪپڙي، ڪاسميٽڪ ۽ جوتن جي دڪانن تي!
دڪاندارن سان اگهن تي ڳالهائيندڙ چَپَ، رٻڙ جي گُڏين کي پاتل ريڊي ميڊ ڪپڙا ڏسندڙ اکيون، نفيس سينڊلن کي پائيندڙ گلابي پيرَ ۽ ورتل سامان ٿيلهين ۾ پيڪ ڪندڙ سونهري هٿ چتائي ڏٺا هئم. هرهنڌ سهسين سهڻيون صورتون موجود هيون، پر تون نه هئينءَ!
توکي وري ڏسڻ جو سپنو هو، جنهن کي نه وڪاميل ڪپڙي جي تاڪي جيان، الاءِ ڪيترا دفعا کوليو ۽ وري ويڙھيو هئم!
پهريون ڀيرو ملي جدا ٿي ويل تنهنجن نيڻن کي وري ڏسڻ واري آس کڻي، الاءِ ڪيترا ڀيرا ان ساڳيءَ بازار ۾ آيو هئس ۽ توکي نه ڏسي سگهڻ واري محرومي، دل جي شيپر ۾ لِڪائي گهر موٽيو هئس. جتي اڪثر بابا جي نگاهن، منهنجي دل جو خاليپڻو ڏسڻ بنا منهنجن خالي هٿن ڏانهن ڏٺو هو، ۽ ناگوار نگاهن جو کانگهارو مون تي اُڇلي، وري وري ورجايل سوال مون کان پڇيو هو:
“ڪنهن روزگار سان لڳندين يا واندو پيو روڊ ماپيندين؟”
“اڄ وري نوڪريءَ لاءِ انٽريو ڏنو اٿم.”
الاءِ ڪيترا دفعا ساڳيو ڏٽو هنيو هئم، اها خبر هوندي به ته بابا جو ان جملي تان ويساهه ايئن هليو ويو هو، جيئن سندس پوڙھي گڏھه جي ڪنڌ جا وارَ گاڏيءَ جي پَٽن سان گَسي گم ٿي ويا هئا!
بابا سڄي ڄمار گڏهه گاڏي هلائي، امان، مون ۽ منهنجين ٻن ڀينرن جو پيٽ پاليو هو. هن اُن پراڻي گڏهه گاڏيءَ تي سامان سٿيندي، منهنجي حوالي سان پنهنجي دل ۾ به الاءِ ڪيترا خواب سٿي ڇڏيا هئا. جن جي تعبير منهنجي نوڪريءَ سان مشروط هئي. پر ماسٽرس ڊگري کڻي الاءِ ڪيتريون ٽيسٽون ۽ انٽرويا ڏنا هئم، پر نوڪري هئي، جيڪا بابا جي سُکن جيان اڻلڀ ٿي پيئي هئي.
ڄاتل سڃاتل نوجوانن جي هٿ ۾ آفر آرڊر ڏسندو هئس، ته ڪنهن بااثر ماڻهوءَ سان واسطا نه هئڻ واري محرومي ڇِتن ڪُتن جيان ڏاڙھيندي هئي! پئسن سان آرڊر وٺي ڏيندڙ ايجنٽن جي جيتري محويت سان ڳولا ڪئي هئم، ايتري ڌيان سان جيڪر ننڍپڻ ۾ تعليم پرايان ها، ته ڀلي نوڪري نه به ملي ها، ته به ايم. بي. بي. ايس جي ڊگري وٺي، ڪٿي ٻهراڙيءَ ۾ اسپتال کولي ڏوڪڙن سان ويٺو کيڏان ها! پر آءٌ ته ڏاهپڙيي واپاريءَ جيان سستي ايجنٽ هٿان ماڳهين ٺڳجي پيس.
امان کي پنهنجي ڏاج جو آخري زيور وڪڻڻ تي مس مس راضي ڪري، پنجويهه هزار روپيا ايجنٽ کي ڏنم، ته اهو ماڳهين گم ٿي ويو. پوءِ خبر پيئي ته همراهه ٻين به ڪيترن ئي مون جهڙن ڀوڪن کي ڪتري، ملڪ ئي ڇڏي ڀڄي ويو هو. ايجنٽ ھٿان مٿو ڪوڙائڻ جي خبر بابا کي پيئي هئي ته مون کي الاءِ ڪٿان ڳولي ڳولي، اُهي لفظ چيائين، جيڪي هن شايد گڏھه گاڏيءَ ۾ گوهي ڪندڙ گڏھه کي به ڪڏھن نه چيا هوندا. تڏھن کان ئي سندس نظرن سان گڏ مون ڏانهن ڏينڀُو اُڏرندا هئا!
بابا گڏهه گاڏي هلائي، منهنجي تعليم جا خرچ برداشت ڪيا هئا، پر هاڻ جڏھن تعليم مڪمل ڪري بيروزگار ڀٽڪڻ لڳو هئس، ته منهنجي واندڪائي بابا لاءِ صدمو ۽ مون لاءِ مهڻو ٿي پيئي هئي. بابا به شايد دل جي پڃري مان نوڪريءَ جي آسرن جا پکي آھستي آھستي اُڏارڻ شروع ڪري ڇڏيا هئا. تڏھن ئي ته هو مون کي هوٽل جي بيراگيري ڪرڻ يا ريڙھي تي شيون وڪڻي، گهريلو ڪفالت ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ جا مشورا ڏيندو هو. پر آءٌ ان خوف کان سندس مشورن تي عمل کان لنوائيندو رهيس ته “ماڻهو ڇا چوندا؟! سنڌ يونيورسٽيءَ جو ماسٽرس ڪيل ريڙھي تي ڇولا پيو کپائي!”
بس امان ئي هئي، جيڪا بابا کان لڪائي خرچي ڏيندي هئم، جنهن مان ڇنڊ ڦُوڪ ڪري، دوستن سان گڏ شخصي رتبي جي خالي بندوق، ڀريل هجڻ جو تاثر ٺاهي هلندو هئس.
اهو به ٽامي جي ٿالهه جهڙو سياري جو صبح هو. امان لاءِ اشرفيءَ تان دهي وٺي موٽيو هئس. سامهون ويندڙ رڪشي ۾ توکي ويٺل ڏٺي هئم. بيساخته پويان ڊوڙيو هئس، والدين سان گڏ هلڻ جو انگل ڪندڙ دادلي ٻار جيان! آس پاس موجود ماڻهو حيرت سان ڏسڻ لڳا هئا. تو به ويندڙ رڪشا مان نظرن جا تير اڇليا هُئا. الاءِ ڇا سوچي، نظرون ٻئي طرف ڦيريون هُيئي!
رستي تي ايندڙ ويندڙ سوارين جي رش ۾ ڦاسي پيو هئس. جيئن تيئن ڪري اقبال پئٽرول پمپ ڏانهن ويندڙ چنگچيءَ ۾ چڙھيو هئس. چنگچيءَ مان لهڻ کان اڳ تون حيدر آباد ويندڙ ڪوچ ۾ چڙھي هُئينءَ.
بس ڏانهن وڌيو هئس ته چنگچيءَ واري پويان سڏ ڪري ڪرايو گهريو هو، تڏهن ياد پيئم ته کيسو خالي هو. تو سان گڏ ڪوچ ۾ همسفر ٿيڻ جي سپني کي زندهه درگور ڪري بيهي رهيو هئس. ويندڙ بس جي شيشن جي وٿيءَ مان چتائي ڏٺو هُيئي. شايد ڪو اوباش نوجوان سمجهي ٻئي پاسي ڏسڻ لڳي هُئينءَ. منهنجون حسرتون ويندڙ بس، ٽائرن هيٺيان چيڀاٽي اڳتي هلي ويئي هئي ۽ مون پويان ريزگاري ڳولي چنگچيءَ واري جو ڪرايو مس مس پورو ڪيو هو.
اقبال پئٽرول پمپ کان پيادل گهر ايندي، دنيا ۾ دولت جي غير مساوي تقسيم کي الاءِ ڪيتريون رنگبرنگي گاريون ڏيئي، ڪارل مارڪس کي دنيا جو عظيم ڏاهو قرار ڏنو هئم.
“دهي ڪٿي؟”
امان جي سوال چنگچيءَ ۾ وسري ويل دهيءَ جي ٿيلهي ياد ڏياري هئي. پشيمانيءَ ۾ هٿ مليندو رهجي ويو هئس. گڏهه کي گاڏيءَ ۾ جوٽيندڙ بابا جون نظرون ڇيرايل ماکيءَ جي مکين جيان مون ڏانهن اُڏاڻيون هيون. بيچين ٿي ڪمري ۾ گهڙيو هئس. امان پويان هلي آئي هئي:
“پئسه کپائي ڇڏيئي، تڏھن ئي دهي ڪونه آندئي. ڪي ڪونهي، آءٌ رُکي ماني، پاڻيءَ سان کائي ڇڏينديس. تون پريشان نه ٿي!”
بابا جا جملا گولين جيان کوپريءَ مان آرپار ٿي ويا هئا:
“چاڳُولي پُٽ کي ته خراب ڪيئي، پر هاڻ رُکي ماني چٻي، معدي جي ٻيڙي نه ٻوڙ، اجهو آءٌ دهي وٺي اچان ٿو!”
امان ناشتو کڻي آئي هئي. ٻه ٽي گرھه کڻي موٽائي ڏنو هئم. پريشان ٿي پڇيو هئائين:
“پٽ پريشان ڇو آھين؟”
وضاحت ضروري نه سمجهي هئم. مٿي ۾ سور جو بهانو گهڙيو هئم.
ٻن مهينن اندر توکي ٻيو ڀيرو ڏسي، وري وڃائڻ جي درد کي اونٿري ٻار جيان دل ۾ سمهارڻ جي ڪوشش ڪندو، گهر کان ٻاهر نڪتو هئس. سامهون گليءَ مان بابا کي دهي وٺي موٽندي ڏٺم ته ڀر واري گليءَ ڏانهن مُڙي ويس.
لکاڏنو لُڙڪ سامهون اچي ويو. پنهنجي تازي شاعري ٻُڌائڻ جي ڪوشش ڪيائين. ڪنهن ضروري ڪم جو بهانو گهڙي، ڇِڪي جان ڇڏائي هئم. آصف جي دڪان اڳيان بيروزگار سنگت بيٺي هئي.
الهداد ۽ شمن جو تعلق قوم پرست پارٽين سان هو ۽ ان ئي آڙ ۾، پارٽي ڪارڊ ڏيکاري، زباني ڌمڪي يا وري ٽل سل سان هلڪو ڦُلڪو ڀتو وٺي، زندگيءَ جو گاڏو گهيلي رهيا هئا. راحت ۽ قادر، اسٽريٽ ڪرائم ۾ خرچ پکو پورو ڪري رهيا هئا. مولوءَ جو کيسو سدائين گرم هوندو هو. آمدنيءَ جا ذريعا ڳجها هئس، پر ڪن سنگتين جو خيال هو ته منشيات وڪڻندو هو. ڪن جو اندازو هو ته جيب ڪتري ڪندو هو. ڪن انومان ظاهر ڪيو ته وٽس سونيون ڪڪڙيو هيون، يا ماڳهين کيس ڪارُونءَ جو خزانو هٿ آيو هو.
ان ڏينهن ته کانئس سوَ روپيا اوڌر گهُريم ته بي ججهڪ ڏيئي ڇڏيائين. ڀرسان بيٺل الهداد ڀڻڪيو هو:
“شرلُوءَ کي ڪيترا دفعا چيو اٿم ته پارٽيءَ جو ڪارڊ وٺي اسان سان گڏ ٿي وڃ، هٿ منجهه لهي ويندي پر تعليمي ڊگري ۽ قانون جو رينگٽ نٿو ڇڏي! اڄڪلهه ڊگري ۽ قانون به پئسن اڳيان مجبور آھن!”
الهداد جي ڳالهه دل سان لڳي هئم. ڪنهن ضروري ڪم جو بهانو گهڙي اڳتي لنگهي ويو هئس.
رڪشا مان لهي، ان ساڳي گليءَ ۾ آيو هئس، جتي تنهنجو پهريون درشن نصيب ٿيو هو. الاءِ ڇو، ان گليءَ ۾ وري وري چڪر ڪڍڻ لڳو هئس! آسپاس تنهنجي موجودگيءَ جي مهڪ وکريل هئي. تنهنجي گلابي چهري، ڪجلين اکين ۽ ڪڻڪ رنگين ٻانهُن جو تصور، ان گليءَ ۾ الاءِ ڇو نرالا احساس آڻيندو هو؟! جن کي اظهار جا ويس وڳا پارائڻ ايترو ئي مشڪل ھو، جيترو ڪاروڪاريءَ جي ڪهاڙي هلائيندڙ ھٿن کي عشق جي بيخودين جا اسرار سمجهائڻ مشڪل هوندو آھي! بي مقصد چڪر لڳائڻ آڪوَرڊ لڳو هئم. دل تي پٿر رکي واپس وريو هئس. ريلوي لائين مٿان لڳل لوهي سيڙھي چڙھڻ کان اڳ بيهي رهيو هئس. هينئڙو وڳ کان وڇڙيل اوٺي ڦر جيان جهيرائڻ لڳو هو.
تنهنجي تصور جي آڱرين جذبن جي لغڙن کي جِهٻيون ڏنيون هيون، ته حيدرآباد اسٽاپ ڏانهن ويندڙ رڪشا ۾ چڙھي ويٺو هئس. جتي حيدرآباد کان ايندڙ گاڏين مان لهندڙ عورتن کي چتائي ڏٺو هئم، ان ڏڪار جي ڪڪر جهڙي آسري جيان، جنهن کي وسڻ جي اميد نه هوندي به ٿريا حسرت سان نهاريندا آھن!
سڄو ڏينهن تنهنجي تصوير اکين ۾ اٽڪائي، اتي ئي ڏينهن گذاريو هئم. سج پوڙھي ماڻهوءَ جي ويهڻيءَ جيان اولهه ۾ ٽُٻي ھڻڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، ته مون به واپس ورڻ جو سوچيو هو. پر ان ئي لمحي وين مان تون لٿي هُئينءَ. مون تي نظر پوندي ئي ڇنل گل جيان ڪومائجي پيئي هئينءَ. شايد صبح ويل منهنجو وائڙن جيان توکي ڏسڻ ۽ پويان اچڻ واري ڳالهه توکي ياد آئي هئي، پر ٻئي لمحي پاڻ کي سنڀالي ورتو هيئي.
هٿ ۾ جهليل ٽشو پيپر اڇلي، مون کي نظرانداز ڪري، رڪشا ۾ چڙھي هُئينءَ. مون تنهنجي اڇليل ٽشو پيپر کي کڻي ورتو هو. اهو منظر اک ٽيٽ انداز سان حيرت مان ڏٺو هيئي. آسپاس جون ڪي نظرون به مون تي اٽڪيون هيون.
رڪشا ۾ چڙھي، ڊرائيور کي تو واري رڪشا پويان هلڻ لاءِ چيو هئم. ٻنهي رڪشن واري وڇوٽي غريب ۽ امير جي فرق جيان ويراوير پرڀرو ٿي رهي هئي!
رڪشا واري کي رفتار گهڻي تيز ڪرڻ لاءِ چيو هئم ته هُو شڪي ٿي پيو هو. رڪشا تيز ڪرڻ بدران سامهون لڳل آئيني ۾ چتائي مونکي ڏسڻ لڳو هو. بيوسيءَ مان کيس عرض ڪيو هئم:
“يار اڻواقف آھيان. هُن رڪشي ۾ ويٺل عورت جي گهر ڀرسان ئي ڪٿي مائٽ رهندا آھن، اتي وڃڻو اٿم. جي اڳيون رڪشا اکين کان الوپ ٿي ويو، ته منزل جو ڏس پتو به هليو ويندو. مهرباني ڪري جلدي هلاءِ.”
رڪشا واري جي چپن تي انيڪ سوال اچي بيهي رهيا هئا، پر خاموش ٿي ويو هو.
هن رڪشا جي رفتار وڌائي ڇڏي. اڳيان گلين مان موڙ ڪاٽيندي تو وارو رڪشو، لمحن لاءِ اکين کان اوجهل ٿيو ٿي، ته ڪائنات اوندهه ۾ هٿوراڙيون هڻڻ لڳي ٿي. اميدن جا ديپ وسامڻ لڳا ٿي ۽ ھڪ جنم کان ٻئي جنم تائين توکي وري وري وڃائي ويهڻ وارو تسلسل، دل جو بِگ بئنگ بڻيو ٿي!
هڪ سوڙھي گليءَ جي موڙ کانپوءِ تو وارو رڪشو اکين اڳيان پرگهٽ ٿيو هو، ته تون ڪرايو ادا ڪندي نظر آئي هئينءَ. چڙھي چڙھي ڪرايو ڏيئي تڪڙو تڪڙو رڪشا مان هيٺ لٿو هئس.
مون کي ڏسي وائڙي ٿي ويئي هئينءَ. کن پل لاءِ اکين کان ڇنڀڻ وسري ويو هُيئي. نگاهن ۾ نگاهون اوتيون هيئي، ته وقت بيهي رهيو هو. جنمن جا جوڙ ختم ٿي پيا هئا. ماضيءَ ۽ مستقبل جا فرق سِڪ جي سُرڪ ۾ هڪ ئي حال جو حصو ٿي پيا ھئا. ڪائنات، چنڊ مُهانڊن گلن جو باغيچو ڀاسڻ لڳي هئي ۽ تون سمنڊ تان لهندڙ سج جي لام ٿي پيئي هُئينءَ، پر منهنجين نظرن جو اهو سراب، ساعتن جي سرهاڻ ٿي تڏھن وکري ويو هو، جڏھن چيو هيئي:
“بدتميز ڪٿان جا!”
تنهنجو اهو جملو “ايڪسڪيوز مي” کانپوءِ ٻيو جملو هو، جيڪو منهنجن ڪنن ٻُڌو هو. ٻنهي جملن جي معنيٰ، مفهوم ۽ محرڪن ۾ زمين آسمان جو فرق هوندي به پويون جملو اڳئين جملي کان وڌيڪ سٺو ۽ محظُوظ ڪندڙ لڳو هئم. شايد پهريون جملو، رسمي ۽ جذبن کان خالي هو، جڏھن ته پويون جملو لغوي طور کارو ئي سهي، پر مون کي مِٺو ۽ اندر جي آواز سان ڀرپور لڳو هو!
اصل ۾ تنهنجي ڳالهائڻ ۾ حيرت انگيز طور اهڙو ترنم موجود هو، جيڪو سماعتن ۾ قدرتي ڪِتڪائي ڪندو آھي! درياهه جي ڇولين جا پڙلاءَ، ڪونجين جا ڪُرلاءَ، ۽ رات جي سانت ۾ تاڙي جي تنوار جا سمورا سنگيت شايد تنهنجن چپن جي تنبوري جا فطري دوست هئا. تڏھن ئي ته تنهنجن اچاريل لفظن ۾، ايتري دلرُبا نغمگي ۽ مٺو سوز سمايل هو، جو تنهنجي واتان زهريلو جملو به وري وري ٻُڌڻ چاهيو هئم.
ٻارڙي گيٽ کوليو هو. تيزيءَ سان گهر ۾ گِهڙي، زور سان در بند ڪيو هيئي، ڄڻ مون تي موجود ڪاوڙ در تي اُڇلي هُيئي!
در ڇا بند ٿيو، ڄڻ ٻن قدرتي ڳنڍيل جسمن کي آپريشن سان الڳ ڪيو ويو هو! ڪي پل پنهنجو پاڻ کي وساري، اتي ئي بيٺو رهيو هئس.
واپس موٽندي، تنهنجي اڇلايل ٽشو پيپر جي دلنشين ڇُهاءُ سان گڏ واس وٺندي، دل ئي دل ۾ توکي مخاطب ٿي چيو هئم:
“توکي حاصل ڪرڻ لاءِ زندگي وڃائڻ جي جوا کيڏڻي پيئي ته به ضرور کيڏندس. ڇو ته توکي حاصل ڪري، وري وڃائي ويهڻ جي جنم جنم واري چڪر ۾، منهنجو احتياط ۽ تنهنجي غير سنجيدگي، سدائين وڇوڙن جي رت سان نصيبن جو ڪاڳر لکائيندي رهي آھي! ۽ مون سدائين هارايل محبت جي زخمي گهوڙي تي يقيني هار باوجود بازي لڳائي آھي!”
گهر آيو هئس ته امان پڇيو هو:
“پٽ ڪٿي هئين سڄو ڏينهن؟ صبح جو ناشتو به ڪونه ڪري وئين.”
پريشانيءَ ۾ گهر جو ڪم ڪار به نه ٿئي. اڳاڻو پڻهين کي به ڏندِي ڏيئي چيم:
“تنهنجي ڪُرڪُر ماڳهين شرجيل کي گهر ڇڏائي ڇڏيو آھي.”
“امان اڄ اسانجي ڪرڪيٽ ميچ هئي.”
وري ڏٽو هنيو هئم. ڏٽو هڻي سوچيو هئم:
“دنيا ۾ جيئن ڏٽا ملي پون ٿا، ايئن پئسو ڇو نٿو ملي؟!”
امان شفيق نظرن جا پوپٽ مون ڏانهن اڏاري رڳو ايترو چيو هو:
“پٽ ماني ته کائي وڃين ها، بکئي پيٽ ڪهڙي راند ٿيندي!؟”
دل ئي دل ۾ کلي سوچيو هئم:
“بکئي پيٽ راند ڀلي نه ٿئي، پر پورهيو ۽ عشق، بک جا محتاج هجن ها ته جيڪر سڀ ملون ۽ معاشقا بيهجي وڃن ها ۽ غريبن لاءِ عشق به پئسي جيان اڻلڀ ٿي پوي ها!؟”
امان اڪثر بيمار رهندي هئي. کيس معدي جي پراڻي تڪليف ھئي ۽ سندس بي. پي به وڌيل رهندو هو. ڊاڪٽر، دوائون، فروٽ کائڻ ۽ پُرسڪون رهڻ جي هدايت ڪئي هئي. پر غربت سبب امان نه فروٽ کائي سگهندي ھئي ۽ نه ئي پرسڪون رهي سگهندي ھئي. مون ۽ ٻن ڌيئرن جي شادي، ڏيج پوت ۽ گهر جي غريباڻن مسئلن متعلق سوچي هوءَ اڪثر بيچين رهندي ھئي. هن جو سمورو سڪون، دولت جي ديويءَ جي موڊ جو محتاج ٿي پيو ھو. پر دولت جي ديويءَ کي، زميندارن، سيٺين ۽ سرمائيدارن جي گهيري منجهه، غريبن تي ڌيان ڌرڻ جيتري فرصت ئي ڪٿي ھئي، جو امان جي اولاد لاءِ چڱا رشتا ۽ کائڻ لاءِ فروٽ اچڻ لڳن ۽ بابا جي جان گڏهه گاڏي ڌڪڻ مان هميشه لاءِ ڇُٽي پوي!