(8)
آسپاس جي هر شيءَ کي ڄڻ ويرانيءَ جي پيئڻ بلا پِي ويئي هئي. سمجهي نه سگهيو هئس ته آخر ان اداسيءَ پويان ڪهڙي ڪارڻ جو گڏهه ليٽيو هو؟!
سج لهي چڪو هو. آسپاس بجليءَ جا بلب روشن ٿي پيا هئا. پر آصف جي دڪان جي شيٽر مٿان لڳل وڏو بلب اُجهاميل هو.
گليءَ ۾ پري پري تائين اوندهه ٿاٻڙجي رهي هئي. دڪان جي اڳيان ٺهيل ٿَلهي تي ويهي رهيس. سامهون ٻيءَ گليءَ جي دڪان تي روشنيءَ ۾ چهل پهل نظر اچي رهي هئي. سوچڻ لاءِ ڪجهه خاص ڪونه هو، بس ايئن ئي بي ترتيب خيالن جي گهوڙن تي چڙھي ويٺس:
“اڄ هِن گليءَ جون رونقون هوڏانهن منتقل ٿي پيون آھن. سڀاڻي هُن گليءَ جون رونقون هيڏانهن به اچي سگهن ٿيون. هونئن به وڏڙا چوندا آھن ته ڪڏھن ڇَٽ پَٽن تي، ڪڏھن پٽ ڇٽن تي، سو “وارا ڄمارا” ته فطرت جو حصو آھن.”
کيسي ۾ ھٿ هڻي امرس ٽافي ڳولڻ جي ڪوشش ڪيم، پر ملي نه سگهي. زبان جي خشڪيءَ کي ٻُهارو ڏيڻ لاءِ ٿُڪ اڇلائي، وري سوچڻ لڳس:
“غريب، غريب ئي رهندو آھي ۽ امير، اڪثر غريب ناهي ٿيندو. ‘وارا ڄمارا’ اتي اثر ڇو ناهن ڇڏيندا؟!”
منجهي پيس. ٻي ٿُڪ ٺهي پيئي، اڇلائي وري سوچڻ لڳس:
“شايد فطرت وٽ پنهنجو قانون ته آھي، پر انصاف ناهي. ٿي سگهي ٿو انصاف جا اسان وارا تصور ئي غلط هجن!؟ ايئن به ممڪن آھي، جو هتان وارين ناانصافين جو معاوضو هُن جهان ۾ هزار گُنا وڌيڪ ٿي ملي!؟ پر ڇا ٻيو جهان آھي به سهي يا سڀ ڪجهه ھتي ئي آھي!؟ موت ٻيءَ دنيا ڏانهن کُلندڙ دري آھي، ته هوءَ دنيا ڪهڙي هوندي؟! موت حتمي اختتام ئي آھي، ته پوءِ پيدائش پويان ڪهڙو مقصد آھي؟! ڇا هي ڪائنات ايئن ئي آھي يا نه، جيئن انسان ان کي ڏسي سگهيو آھي؟!
هن ڪائنات جي تخليق پويان ڪهڙو محرڪ موجود آھي؟! خلا ۽ مادي کان سواءِ ٻيون ڪهڙيون صورتون آھن؟!
ارتقا جو نظريو، ‘بِگ بينگ’ کان پوءِ واري پيتي کولڻ لاءِ ته ٺيڪ آھي، پر اڳتي جي اسرارن پويان ڪهڙا اسباب موجود آھن؟! ڇا ڪائنات کي تفسير ڪرڻ انسان لاءِ ممڪن آھي به يا نه؟ اگر نه، ته پوءِ فلڪيات متعلق انساني علم، سائنس فڪشن کان وڌيڪ ڪهڙي حيثيت رکي ٿو؟! جُزئيات ڪُل ۾ ۽ ڪُل جزئيات ۾ پيوِند ٿي پوڻ اگر ممڪن ناهي ته پوءِ شين کي نه اجتمائي شڪل ۾ ڏسڻ درست آھي ۽ نه وري باريڪين ۾ پرکڻ انصاف آھي!؟ محدود کي لامحدود ۽ لامحدود کي محدوديت ممڪن ناهي ته ان جي اصليت جو علم به سواليه نشان ٿي پوي ٿو!؟ فنا مان بقا ۽ لاعلميءَ مان ئي علم کي اٿڻو آھي، ته ڀورائيءَ جي ڀالن وارو فلسفو ڪيئن ٿو بيان ڪري سگهجي!؟ لاتعداد سوال، سنڌ جي ڪنهن ڳوٺ ۾ شاديءَ جي ورهائجندڙ کارڪن تي مِڙي ايندڙ ٻهراڙيءَ جي ٻارڙن جيان اڳيان پويان اچي بيٺا! سڀني سوالن کان جند ڇڏائڻ لاءِ بس ايترو ئي سوچي سگهيو هئس:
“سائنس جو بنيادي نقص اهو آھي، جو اها پنجن حواسن جي قيد ۾ آهي، جڏھن ته مفروضن، مذھبن کي بيوزن بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي! اصل حقيقت بيان ڪرڻ جي شيءِ نه، پر محسوس ڪرڻ جي مام آھي، جنهن لاءِ غير معمولي حسي قوت گهربل آھي! جتي زمان ۽ مڪان بيهجي وڃن ٿا، سائنس اتان ئي اورتي موٽي ٿي. جڏھن ته روحانيت اتان کان اڳتي شروع ٿئي ٿي!”
ان ئي لمحي گليءَ جي اوندهه ۾ هڪ پاڇولو سُرندي نظر آيو هئم. ويجهو کان گذرندي، مون تي نظر پيئي هيس ته ڇرڪي پرتي هٽيو هو. کيس سڏ ڪيم:
“ڪهڙو ادا؟”
شايد منهنجو آواز سُڃاڻي ويجهو هليو آيو هو. تڏھن سڃاتم ته هُو آصف جو ننڍو ڀاءُ هو. ڀرسان ويهندي، خوف مان جهيڻي آواز ۾ پڇيائين:
“هتي ويٺو آھين، لڳي ٿو تو کي خبر ناهي؟!”
عجب مان وراڻيم:
“ڪهڙي خبر؟!”
چيائين:
“راحت، شمن ۽ الهداد سان گڏ لکاڏني لڙڪ جو نالو به کنيو هو. ٽيون ڏينهن کيس هتان ئي پوليس گرفتار ڪري کڻي ويئي هئي. چون ٿا لکاڏني لڙڪ کي به پوليس هاف فرائي ڪيو آھي ۽ هن وڏو گند ڪيو آھي.”
منهنجو هانءُ ڦاٽڻ لڳو. مال جي واڙي تي مزدوري ڪندڙ مسڪين ٻالاڀولي شاعر کي، بدمست اهلڪارن عمر ڀر لاءِ معذور بڻائي وڌو! مون کي سندس زير ڪفالت گهر ڀاتين جي ننڌڻڪائي ۽ مظلوميت جو درد ٻَک وجهڻ لڳو.
ڀرسان ويٺل نوجوان، خونخوار جانورن جي علائقي ۾ نديءَ تي پاڻي پيئڻ لاءِ ايندڙ هرڻيءَ جيان خوف مان هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي سڙٻاٽن ۾ چيو:
“آصف جو نالو به لکاڏني کنيو آھي. اڄ منجهند جو پوليس اسانجي دڪان تي ڇاپو هنيو هو. آصف هٿ ڪونه آيو. ٻاهران ويٺل بابا کي کڻي ويا آھن.”
مونکي هڪ ئي وقت الاءِ ڪيترن اُلڪن ۽ انديشن جا وڇُون ڏنگڻ لڳا!
“آصف کانپوءِ منهنجو نمبر اچي سگهي ٿو؟! آصف واندڪائيءَ جي لمحن ۾، لکاڏني لڙڪ جو سنجيده ٻُڌندڙ هوندو هو. سندس ٻيو آپشن آءٌ هوندو هئس. هن موچڙا ڪُٽ ۾ ورلڊ ٽريڊ سينٽر تي حملي ۾ شموليت جو به اعتراف ڪيو هوندو، اتي مون ڏانهن سندس ڌيان نه ويو هجي، ايئن ٿي ئي نٿو سگهي!؟ هن منهنجو نالو کنيو هوندو ته پوليس منهنجي پٺيان به لڳل هوندي! عنقريب آءٌ به فل فرائي يا هاف فرائي ٿيڻ لاءِ پوليس حراست ۾ هوندس! ٿي سگهي ٿو آءٌ به پوليس ٽارچر جي عذيت سان اٽڪي وري شڪيل، اسلم ۽ ڪن ٻين بيگناهن جا نالا کڻي کين ٻُوهي ۾ ھڻائي وجهان؟! ٿي سگهي ٿو منهنجي بدران پوليس بابا کي ٿاڻي تي گهيلي بيعزتو ڪري؟!”
آصف جي ڀاءُ سڙٻاٽن ۾ ڪجهه چيو، پر واليوم ايترو سِلو هو، جو ڪجهه به ٻُڌي ڪونه سگهيس. صرف ايترو محسوس ڪري سگهيس ته ڀتين کي ڪَن ڪهڙين حالتن ۾ نڪري ايندا آھن؟! تڏھن ئي سڙٻاٽن ۾ پڇيم:
“ٻُڌي نه سگهيس، ڇا چيئي؟”
هن ڪجهه ڏاڍيان چيو:
“ڪنفرم ڪونهي، پر ٻُڌڻ ۾ اهو به آيو آھي ته لکاڏني لڙڪ تنهنجو نالو به کنيو آھي!”
وڍجي پيو هئس. پڪ ٿي پيئم ته لکاڏني لڙڪ، نه رڳو منهنجو نالو کنيو هوندو، پر پنهنجي شاعريءَ ۾ محبوبا جي خيالي روپن جيان، ڪيئي من گهڙت وارداتون به مون سان منسوب ڪري، پوليس جي ڏنڊن کان وقتي جان ڇڏائي هوندي!؟
ان وقت يادن ۾، لکاڏني لڙڪ جو بظاهر معصوم نظر ايندڙ چهرو، مون اڳيان بُڇان جوڳو ٿي پيو. ڏند ڪَرٽي سوچيم:
“اجايو دماغي نَٽ لُوز ٿيل شاعر سان ھمدردي ڪري،پاڻ کي ڏچي ۾ هڻائي ويٺو آھيان.پڪ سان هن پهرين انهن جا نالا کنيا هوندا، جن هن جي شاعري گهڻي ٻُڌي هوندي! سچپُترن جي سنگت ۾، اهي نالا سندس شاعراڻي ذوق ۽ نفيس حافظي جو حصو ٿي ڪون سگهيا هوندا، جن سندس شاعري ٻُڌي اڻ ٻُڌي ڪري، کيس ٽاري ڇڏيو هوندو يا وري ڇڙٻ ڏيئي چَلتو ڪيو هوندو!”
لکاڏني لڙڪ سان ماضيءَ جون ملاقاتون ڪاوڙ ۽ ڪروڌ جو ڪارڻ بڻجي پيون!
آصف جو ڀاءُ اٿي وڃڻ لڳو. ويندي ويندي بيهي رهيو، ڄڻ ڪجهه ياد آيس، واپس اچي سڙٻاٽن ۾ چيائين:
“نئون ايس. ايڇ. او خردماغ قسم جو ماڻهو آھي. ڏوهه ختم ڪرائڻ جي ماليا خوليا ۾ ماڳهين سُڪن سان گڏ ساوا به ساڙيو ڇڏي. پر چون ٿا ته پئسي جو پُٽ آھي. توکي صلاح ڏيان ٿو، مُٺ گرم ڪرينس ته پچر ڪونه ڪندو، پر ٿوري تي راضي ڪون ٿيندو!”
خاموش رهيس.
“ٿوري تي راضي ڪونه ٿيندو” واري جملي سبب سندس صلاح مون لاءِ ناقابل عمل بڻجي پيئي هئي!
هن رازداريءَ مان چيو:
“اسان آصف ۽ بابا وارو مسئلو حل ڪرائڻ لاءِ ڪائونسلر صاحب کي ايس. ايڇ. او وٽ موڪليو آھي. 50 هزار گهريا اٿس. اميد ته جلدي مسئلو حل ٿي ويندو، پئسو وري ڪمائي وٺبو!”
50 هزارن جو ٻُڌي سندس صلاح ۾ بچيل کُچيل دلچسپي به پساهه پورا ڪري ويئي هئي!
آصف وارن متعلق اڳي به دوستن کان افواهه ٻُڌا هئم ته ريزڪي دڪان جي آڙ ۾ هيروئن کپائيندڙ هئا، پر ان ڏينهن پڪ ٿي پيئم ته ڪٿي نه ڪٿي معاملو گڙٻڙ جو شڪار ضرور هو!
هُو ڇپي ڇپي وڃڻ لڳو. آءٌ اتي ئي اوندهه ۾ ويٺو رهيس. ان ڏينهن الاءِ ڇو؟ اوندهه مون کي تحفظ جي احساس سان ڀرپور ۽ ساهه سيبائيندڙ لڳي رهي هئي. پر چند ڏينهن کان تنهنجي تصور سان معطر بڻيل من کي، اوچتو آصف جي ڀاءُ جي ٻُڌايل ڳالهين بي رنگ ۽ بد رونق بڻائي وڌو هو. توسان لاڳاپيل رنگين سوچن جي گل ٻاٽيءَ کي، پوليس کان ٻڌجڻ ۽ فرائي ٿيڻ جي خوف جا زهريلا جيت وڪوڙي ويا هئا. لکاڏني لڙڪ کي بددعائون ڏيندو اُٿيو هئس. سامهون گاڏيءَ جون روشنيون ڏسي ڀرواري گليءَ جي اوندهه ۾ هليو ويس.
گاڏي آصف جي دڪان اڳيان اچي بيٺي هئي، تڏھن پڪ ٿي پيئي هئم ته اها پوليس موبائل هئي. موبائل اڳيان ڪي پوليس وارا به هيڏانهن هوڏانهن چُرندي ڦِرندي نظر آيا هئا. زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو پوليس جو خوفناڪ ترين تصور سامهون آيو هو. راحت، لکاڏني لڙڪ ۽ ٻين سان پوليس جي ڪيل سلوڪ جو خيال ايندي ئي بدن ۾ سيئوکِڙي ٿي رهي هئي. ڳولي ڳولي گلين جي اوندهه ۾ ٻُڏل پاسن تان گذري گهر پهتو هئس. بلب جي روشنيءَ ۾ بابا جي اکين اندر مچ ٻرندي ڏٺا هئم. جن مان نڪتل ڄڀين ۾ پاڻ کي پُڄرندي محسوس ڪيم. بيچين ٿي امان ڏانهن ڏٺو هئم. اداسيءَ مان پڇيائين:
“پڻهين ٻاهران ٻُڌي آيو آھي ته پوليس ڪي ڌاڙيل پڪڙيا آھن، جن تنهنجو نالو به کنيو آھي؟!”
وراڻيم:
“ڪنهن ڌاڙيل نه، پر هڪ بيڏوهي معصوم شاعر، پوليس جي موچڙن ۾ وِڦلي، منهنجو نالو کنيو آھي.”
بابا نگاهن جا اُلا اُلاري پڇيو هو:
“ان شاعر منهنجو نالو ڪونه کنيو، تنهنجو ڪيئن کنيو؟!”
جواب ڏيئي نه سگهيو هئس. ڪياڙي کَسري امان ڏانهن ڏٺو هئم. بابا ڪڙڪدار آواز ۾ چيو:
“مون اڳيئي ماڻهين کي ٻُڌايو هو ته پُٽھين جنهن سنگت ۾ هلي پيو، ان جو نتيجو چڱو نڪرڻو ناهي! توکي به چيو هئم پر ڪونه مڃئي نه!؟”
چپ چاپ جو چيوگم چٻاڙڻ بنا ڪو چارو ڪون بچيو هو.
بابا، امان سان مخاطب ٿي چيو:
“هِن وارا سنگتي ڦُرن، ڌاڙن ۽ ٻين ڪيترن ئي ڏوهن ۾ نه رڳو شامل رهيا آھن، پر مڃي به چُڪا آھن. پوليس سندن بيانن موجب گينگ جا باقي ڏوهاري پڪڙڻ لاءِ ڇاپا هڻي رهي آھي. تنهنجو سڀاڳو به شايد دير سوير تُرم ۾ وڃڻ وارو آھي.”
امان مُنهن ڦِٽائي، بابا کي ڇَڙٻ ڏيندي چيو:
“ڪهڙي ويل وري آھي! وائِي ته چڱي وار، پُٽ جيل ۾ ويو ته پنهنجو پويان ڪير آھي؟”
بابا لاپرواهيءَ مان وراڻيو:
“سڄو ڏينهن گڏهه کي ڪِٽ ڪِٽ ڪرڻ باوجود هن کي ڏکيو ڏينهن ڏسڻ ڪون ڏنوسين، پوءِ به پُٽھين کان پُڇ ته ڪهڙي ضرورت هئي، اهڙي ٻه نمبر سنگت ۾ اڳتي پوئتي ٿيڻ جي؟!”
امان غمناڪ اکيون کڻي مون ڏانهن نهاريو ھو، اهڙيون اکيون جن ۾ ماءُ جي ممتا سان گڏ، ڏيئي نه سگهيل ڏوراپن ۽ پڇي نه سگهيل سوالن جو درد، اڌ ڪُٺل پکيءَ جيان ڦٿڪي رهيو هو. موٽ ۾ مون به نماڻا نيڻ کڻي نهاريو ھو، اهڙا نيڻ جن ۾ يقين ڏياري نه سگهڻ جو زخمي احساس ۽ شڪي ٿي پيل چپن جي اعتبار وڃائي ويٺل لفظن جي اذيت، گڏگڏ ليٽيل هئا!
ڪيئن ۽ ڪهڙن لفظن ۾ ٻُڌايان ها ته قادر ۽ فرحت معمولي اسٽيٽ ڪرائم جا مجرم هئا، جن کي پوليس مقابلي ۾ وڏا ڌاڙيل ظاهر ڪري پڪڙڻ جو ڊرامو ڪيو پئي ويو! منهنجو ڏوهه اهو هو، جو آءٌ لکاڏني لڙڪ جي سئو لَکي شاعري ٻُڌندو هئس. لکاڏني لڙڪ جو ڏوهه اهو جو، هُن شاعري ٻُڌائڻ خاطر راحت ۽ قادر سان عليڪ سليڪ رکي هئي ۽ اسان مان گهڻن جو ڏوهه اهو هو جو، اسان وٽ آصف وارن جيان 50 هزار موجود نه هئا!
ان ئي ويل ادي لالان چاچي زينت جي گهران سهڪندي آئي هئي.روئڻھارڪي آواز ۾ امان کي چيائين:
“چاچيءَ جي گهر،مونکي ماين کُونڌي ڇڏي،چون تنهنجو ڀاءُ ٻہ نمبري ڪم ڪندو آھي،پوليس سندس پويان لڳل آھي!”
لڙڪ هاڻين اکين سان ڏسڻ کان وڌيڪ هڪ لفظ نه ڳالهائي نه سگهيو هئس، اهڙيون اکيون جن ۾ اڻ- اظھاريل لفظن جا گهرا گهاؤ، پيوند ٿي پيل هوندا آھن!
ڪمري ۾ ڪارڙي تتر وانگر ٻوليندڙ پنکي هيٺيان رکيل کٽ تي وڃي ليٽيو هئس. امان ماني کڻي آئي هئي، هڪ لولو کائي ٻه لولا کيس موٽائي ڏنا هئم. امان دلداري ڏيندي چيو:
“پٽ پريشان ٿي. مونکي به پريشان نه ڪر، ٿي سگهي ٿو پوليس وٽ تنهنجو نالو نه هجي، ڪنهن دشمن افواهه پکيڙيو هجي!؟”
امان واري ڳالهه ڪجهه حوصلو ڏنو هو، پر الاءِ ڇو؟ دل ۾ اُلڪن ۽ انديشن جي ٽُٽي پيل ڪنڊن کي تسليءَ جي ڪا به سُئي ڪڍي ڪونه سگهي هئي!
پاسا ورائيندي سوچيو هئم:
“پوليس ٻڌو ته ڪهڙو سلوڪ ڪندي؟! گهر ۽ پاڙي وارا ڇا چوندا؟! مينا سان شروع ٿيل عشق جو ڇا ٿيندو؟! ۽ هوءَ جڏھن ٻُڌندي ته آءٌ پوليس وٽ فرائي ٿيو آھيان يا وري جيل پهتو آھيان، ته ڇا سوچيندي؟! ڪيئن يقين ڏياري سگهندس ته آءٌ بيڏوهي آهيان!؟”
بس ايئن ئي عذابي رات گذرڻ لڳي هئي.