(4)
“ميرپور خاص ۾ پوليس سان مُبينا مقابلي دوران ڌاڙيل قادر فرف قادو مارجي ويو، سندس ساٿي راحت زخمي. موقعي تان فرار، ٽن ڌاڙيلن جي ڳولا جاري، ناڪابندي.”
خبر جا تفصيل پڙھڻ جيترو ست ڪونه ساريم. آصف جي ڀاءُ کي اخبار موٽائي ڏنم. ھن پڇيو:
“ڌاڙيلن واري خبر پڙھي اٿئي؟”
کوهه مان ايندڙ آواز جيان ٻُڏل آواز ۾ رڳو “ها” چئي سگهيو هوس. دڪان تي گراهڪن جي رش لڳل هئي، پر عجيب ڳالهه اها هئي ته مونکي کنڊ جي ڪٽي تان هرهر اٿڻو نه پئجي رهيو هو. شايد مِل مالڪن ۽ ذخيره اندوزن کنڊ جا اگهه چوٽ چاڙھي ڇڏيا هئا يا وري پاڙي ۾ کنڊ جي مريضن جو تعداد اوچتو وڌي ويو هو!
دڪان مان نڪرڻ لڳو هئس ته آصف جي ڀاءُ چيو هو:
“چون ٿا راحت پوليس وٽ سلطاني شاهد بڻيو آھي، هن ٽن ساٿين جا نالا به کنيا آھن، پنهنجو خيال رکجو.”
لکاڏني لڙڪ جي پيشن گوئي سچ ثابت ٿي هئي. کيس دل سان ايتري داد ڏني هئم، جيتري سندس شاعري ٻُڌي چپن سان ڏيندو هئس.
سڌو گهر جو رُخ رکيو هئم.
واٽ تي شڪيل مليو هو، کيس آسپاس جي ملن، هوٽلن، دڪانن ۽ عمارتن وغيره ۾ گُهربل ملازمن ۽ محنت مزدوريءَ لاءِ خالي جاين جي غيبي خبر هوندي هئي. سدائين ھر ڪنهن کي روزگار سان لڳڻ جون صلاحون، اڻگُھريون ۽ مفت ۾ ڏيندو هو. پر ان ڏينهن کانئس گهُري صلاح ورتي هئم. کيسي کي هٿ هڻي، سندس مُوڊ ٺاهڻ لاءِ امرس ٽافي به ڏني مانس. چپ تي آڱر رکي سوچڻ لڳو.
هُو جڏھن به گهرو سوچيندو آھي ته ڏَسڻي آڱر چپ تي رکندو آھي، پڇيائين:
“اٽي جي مِل ۾ ڪم ڪندين؟!”
انڪار ۾ ڪنڌ لوڏيم. کن پل سوچي پڇيائين:
“ڀلا سامهون تعمير ٿيندڙ بنگلي تي سيمنٽ جون تغاريون کڻڻ واري ڏھاڙي ڪندين؟”
خاموش رهيس. منهنجي خاموشيءَ کي انڪار سمجهندي، ٻيو آپشن اڳيان رکيائين:
“ڀلا آري مشين تي گُٽڪا ٺاهڻ يا وڪڻڻ وارن ڪمن مان ڪو ڪم ڪري سگهندين؟”
وراڻيم:
“تجربو ناهي.”
هو سوچ ۾ پئجي ويو. هڪ آڱر سندس چپ مٿان رکيل هئي. پنهنجي ساءِ چيائين:
“تون سخت محنت ۽ پابنديءَ وارو ڪم ڪري ڪونه سگهندين. تو لاءِ آسان ڪم ڳولڻو پوندو.”
سندس ڳالهه دل سان لڳيم. کيس ريچارج ڪرڻ لاءِ کيسي مان ٻي امرس ٽافي ڪڍي ڏني مانس. ٽافي چٻيندي، هُو وڌيڪ گهرائيءَ سان سوچڻ لڳو.
“ڀلا گاڏي تي ڪلفيون کپائيندين؟”
ها ۾ ڪنڌ لوڏيم. چيائين:
“سڀاڻي 9 وڳي چوڌري اسلم جي دڪان تي پهچي وڃجان. گاڏي ۽ ڪلفين سميت هر شيءِ تيار ملندئي. توکي پاڙن ۾ گهڻي کان گهڻيون ڪلفيون کپائڻيون پونديون، جيئن چڱي ڏھاڙي ٺهي سگهي. جوان مڙس آھين. گاڏي کي ڌڪڻ جي ڪجان!”
جملو پورو ڪري وڏو ٽھڪ ڏنو هئائين. موٽ ۾ مرڪڻ منهنجي به مجبوري بڻيو هو. پر اُن مُرڪ پويان تنهنجي پاڙي ۾ ڪلفي گاڏو ڌڪڻ وارو کينچلو تصور نه هجي ها ته جيڪر، سماجي بدناموسي، بيڪار ماسٽرس ڊگري ۽ نصيبن جي ستم ظريفين متعلق سوچي روئي پوان ها!
هن ويندي ويندي چيو هو:
“آءٌ سيٺ اسلم سان پڪي ڪري ڇڏيندس!”
گهر پهتو هئس ته امان حيرت مان پڇيو هو:
“پٽ ڇو ڀلا جلدي موٽي آئين؟”
پوليس جي وٺ پڪڙ سبب،سنگت جي وکري وڃڻ متعلق ڪونه ٻُڌايم، اجايو وهمن ۾ وڪوڙجي، پريشان ٿئي ها!
مٿي ۾ سور جو ڏٽو ڳولي ورتم.
هوءَ پاڻيءَ جو گلاس ڀري آئي. چنيءَ جي پلئو ۾ ٻڌل ڳنڍ کولي، گوري ڪڍي ڏنائين.
“پٽ گوري کاءُ، مٿي جو سور لهي ويندو.”
گوريءَ کي غربت جي گرهه جيان، جيئن تيئن ڪري، ڳڙڪايو هئم!
ليٽي اکيون ٻُوٽي زوري سمهڻ جي ڪوشش ڪئي هئم، ته تنهنجون سارون، سوچن جي سانورن سنگهن مٿان، جهرڪين جي جهار ٿي لٿيون هيون.
پهريون ڀيرو، تو سان ڪلهو لڳڻ ۽ اکيون اکين سان ملڻ وارا لمحا ذھن جي اسڪرين تي اُڀري آيا هئا. تنهنجو چهرو وڏ-ڌوڙي ڪڪر کان پاڻ ڇڏائي ڀڄندڙ چنڊ جي ان عڪس جهڙو لڳو هئم، جيڪو اوچتو ڪينجهر جي پاڻيءَ تي پرگهٽ ٿي پوندو آھي! پيلين نمورين مٿي ويٺل ڪارن ڀونئرن جهڙين ڪجلين ماڻڪين سان ڏٺو هُيَئي.ڏٺو ڇا هيئي؟ مورڳو بڪل لڳيل ريشمي زلفن ۾، سمورو وجود ويڙھي کڻي ويئي هُئينءَ! تنهنجي اکين ۾ اهو پُراسرار نقطو پسيو هئم، جتان جسماني، قبيلائي، نسلي، لساني، طبقاتي، علائقائي، ملڪي ۽ مذهبي ويڇن سميت سمورا تفاوت ختم ٿي پوندا آھن!
توکي آسماني رنگ جو وڳو پاتل هو. تو سان اکيون اٽڪڻ ويل ،مون اڳيان لمحن لاءِ سموري ڪائنات آسماني رنگ جو وڳو ٿي پيئي هئي، جنهن مٿان رڳو تنهنجي چهري جو چنڊ نهاري رهيو هو!
گهڻي دير تنهنجي تصور جي تالاب مان وهنجي نڪرندڙ ياد- پَريَن کي، ڪپڙا پارائي ٿڪو هئس ته اٿي ڪمري کان ٻاهر آيو هئس.
اڱڻ ۾ امان کٽ تي ليٽيل هئي. مونکي ڏسي پڇيائين:
“پٽ مٿي جو سور ته ڇڏي ويو نه؟!”
دل ۾ آيو چوانس:
“مٿي جي سور جي گوري ملي ويندي آھي، پر جڏھن حالتون مٿي جو سُور ٿي پونديون آھن، ته زندگي لاعلاج مريض جيان حالتن جي بستري حوالي ٿي پوندي آھي!”
پر چپن تي آيل جملو، شاهوڪار شخص جي عيبن جيان لڪيل رهجي ويو هو!
“ها” چئي سندس ڀرسان وڃي ويٺس.
اکين ۾ لڙڪ لڪائيندي چيائين:
چاچهين نواز، مهيني بعد ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي شادي بيٺو آھي. پاڻ کي به ڪپڙو گندي ڏيڻا پوندا، ٻيو وري امينا ۽ لالان وٽ به نئون ڪپڙو ڪونهي، ٻيو ته ٺهيو، مايون مهڻا ڏينديون. ڇا ڪجي؟!”
روح تائين رهڙجي پيو هئم. دل ۾ آيو ته نوڪريءَ جو آسرو ۽ قانون جي پاسداريءَ جون ڳالهيون هڪ پاسي اڇلي، دولت جي طبقاتي ورڇ کي ڊسبيلنس ڪرڻ لاءِ بندوق کڻي ٻيلن جو ڌاڙيل بڻجي پوان، پر دل انڪار ڪندي چيو هو:
“نه نه .... محنت مزدوريءَ سان حق حلال جي روزي ڪمائبي.”
پر وري هڪ ٻئي خيال به چهنڊڙي پاتي هئي:
“محنت مزدوريءَ سان ڪيترن ماڙيون اڏايون آھن؟ پڻھين سڄي زندگي پگهر هاريو آھي، پر ڪهڙي خوشحالي آڻي سگهيو!؟”
خاموش رهيو هئس. امان مختصر ماٺ بعد ڳالهايو:
“اڳاڻو گئس ڪنيڪشن به ڪٽي ويا آھن. بجليءَ جو بل به رهيل آھي. اڄ اٽو به کُٽو پيو آھي، آخر ڇا ڪجي؟!”
امان جي چهري جا تاثرات ڏٺا هئم ته رتورت ٿي پيو هئس، ڄڻ ڪنهن روح جي رستن تي ڪنڊيدار تار گهيلي هئي!
ابا گهر ۾ گهڙندي ئي نمڪين نگاهه سان ڏٺو هئم. دل چاهيو اٿي گهر کان ٻاهر هليو وڃان، پر امان پڇيو:
“پڻھين جا ڪپڙا ته ڦاٽڻ تي آيا آھن، آءٌ تو وارو پراڻُو سليٽي وڳو، پڻھين کي ڏيان ٿي!”
گڏهه کي ٻَڌندڙ پُٺيري بيٺل بابا کي چتائي ڏٺو هئم. پُٺن وٽان سندس قميص ايئن ڦاٽي پيئي هئي، جيئن بيوفائين جا ڪنڊا، ريشمي دل جو بدن ليڙُون ليڙُون ڪري ڇڏيندا آھن، جنهن کي آٿت جي ڪا به سُئي سبي ناهي سگهندي!
گهڻن ڏينهن پڄاڻان پهريون ڀيرو منهنجي اندر ۾ بابا لاءِ همدردي ۽ محبت جا جذبا ڀڙڪڻ لڳا. کٽ تان اٿي ڪمري ۾ رکيل لوسڻ جو ڀاڪر ڀري گڏهه اڳيان وڃي اڇليم. امان رڙ ڪئي هئي:
“آءٌ قربان ٿيان، ڪپڙا خراب ٿيندئي، تون ڇڏ... اسين پاڻھين گاهه کڻنداسين.”
ادي وڏيءَ ڊوڙي اچي منهنجا ڪپڙا ڇنڊيا هئا. ادي لالان کلي چيو هو:
“ڪپڙا ميرا ٿيا ته ڌوئڻا مونکي پوندا... اوهان کي ڇاهي؟ ڇڏيوس ته ڪم ڪري، بدن مان ٺڪاءَ نڪرن!”
بابا چتائي مون ڏانهن ڏٺو هو. سندس اکين ۾ ڏينڀُوئن بدران حيرت جون ڀنڀُوريون ڀُون-ڀُون ڪري رهيون هيون. پڇيائين:
“اڳي ته ڪک جهوري ٻيڻُو ڪو نه ڪرين، اڄ گاهه پيو کڻين، خير ته آھي؟!”
وراڻيم:
“سرڪاري نوڪريءَ جو آسرو ڪري ڪري ٿڪس. هاڻ ھر ڪم ۾ توهان جو هٿ ونڊائبو!”
بابا جي اکين ۾ مون حيرت جي ڀنڀورين کي، خوشيءَ جي پوپٽن ۾ بدلجندي ڏٺو. زندگيءَ سان ڀرپور رنگبرنگي پوپٽ!
امان چيو:
“اسان ڪڏھن توکي ڪو ڏکيو ڪم ڪرڻ ڪونه ڏنو آھي. هاڻ توکي گاهه کڻندي ڏٺم ته هانءُ ڦٿڪي پيو!”
امان جي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو. امينا ۽ لالان جي نيڻن مان پڻ درد جي ٻاڦ، آبي بخار بڻجي ٻاهر نڪري آئي!
بابا، امان سان گڏ کٽ تي ويهندي، ڪمايل ڏھاڙي سندس هٿ تي رکندي چيو:
“گڏهه لاءِ داڻا به وٺڻا آھنئ”
امان جي چپن تي خاموشي ليٽي ويئي. اهڙي خاموشي، جنهن ۾ بيوسي ۽ درد ھڪٻئي کي ڀاڪر ۾ ڀري لڙڪ بڻجڻ باوجود، ٻِڙڪ ٻاهر ناهن ڪڍندا!؟
مون امان کي حوصلو ڏيڻ لاءِ ڳالهايو:
“سڀاڻي سويل گاڏي تي ڪلفيون کپائڻ لاءِ ويندس ۽ گهر جي آمدنيءَ ۾ حصو پتي وجهندس.”
بابا جي چهري جي آڪاش تي، خوشيءَ جو جيٽ جهاز، مرڪ جو ليڪو ڇڏي گذري ويو.
امان ڀِلڪو مُنهن ڪندي چيو:
“اڳي ئي برادريءَ ۾ غريبت سبب مهڻن هيٺ آھيون،ويتر گاڏو گهيليندين ته مايون ويڻن سان وڍي وجهنديون. سورن اڳي ئي اڌ- جڏي ڪري ڇڏي آھي. مورڳو مري نه وڃان؟!”
وراڻيم:
“لوڪ جي ڳالهين کان لڪي واندو ويٺو هوندس ته ماڳهين بک مرنداسين.”
بابا چيو:
“نه بابا نه .... ڪم ڪرم آھي. واندا شينهن به بک مرن. ماٺ ڪري سڀاڻي ڪم سان لڳي وڃ.”
ادي لالان چيو:
“واپسيءَ ۾ مون لاءِ ڪلفي ته کڻيو اچجان!”
ڪنڌ لوڏيم. ادي وڏيءَ چيو:
“هڪڙي مون لاءِ!”
امان پنج سئو جو نوٽ ڏيندي چيو:
“وڃ سيڌو سامان وٺي اچ. اٽو، گيهه، کنڊ، چانهه پتي، دال ۽ ڪاٺين جا گُٽڪا وٺڻا آھن.“
بابا چيو:
“گڏهه لاءِ داڻا ۽ مون لاءِ نسوار به وٺيو اچجان.”
ادي وڏيءَ چيو:
“مشين جي ڌاڳن جون اڇي ۽ سائي رنگ جون ڍيريون به وٺيو اچجان.”
لالان چيو:
“ڪافي ڏينهن ٿيا آھن، شيمپُو ڪونه ورتي آھي، اڄ ته وٺيو اچجان!”
مون امان جي چهري ڏانهن ڏانهن ڏٺو، جنهن تي بي تحاشا بار نه کڻي سگهندڙ ھيڪلي فرد جهڙي بيوسي موجود هئي.
ٻُڏل آواز ۾ چيائين:
“پٽ ڪوشش ڪجان، ٿورو ٿورو ڪري سمورو سامان وٺجان. اڄوڪو ڏينهن ته گذري، باقي سڀاڻي جي ڳالهه صبح سان!”
گهر مان نڪري دڪان تي پهتو هئس. ڪاٺين جي گُٽڪن ۽ مشين جي ڌاڳن کان سواءِ سموريون شيون اتي موجود هيون. مون بينچ تي ويهندي دڪاندار کان شين جا اگهه معلوم ڪيا ته مٿو چڪرائجڻ لڳو. ايئن به نه هو ته ڪو اڳي مون گهر جو سامان ڪونه ورتو هو. پر اڳي هڪ اڌ شيءِ وٺڻ ويندو هئس، ته غير سنجيدگيءَ سبب قيمتون هڪ ڪَن مان ٻُڌي، ٻئي مان ڪڍي ڇڏيندو هئس. پر اڄ پهريون ڀيرو هو، جو نه رڳو ايترين سارين شين جي گڏ خريداري ڪري رهيو هئس، پر سڀ شيون پنج سئو رپين جي نوٽ مان وٺڻيون به هيون، ته وري انهن جي گهربل مقدار، قيمت ۽ ڪجهه نه ڪجهه ڪوالٽيءَ جو به خيال رکڻو هو! ان وقت ئي مونکي مهانگائي،غربت ۽ سرمائي جي بدترين ورهاست جو حقيقي ادراڪ ٿيو هو! مون سوچيو:
“انسان جيستائين پاڻ تجربن مان نٿو گذري، تيستائين لاڳاپيل موضوعن متعلق سندس علم اڻپورو آھي. دنيا جو سمورو علم، سوچيندڙ ذھنن جي ڀوڳنائن جي بدليل شڪل آھي! جڏھن ته جهالت وري غير سنجيدگين ۽ بي حسيءَ جي پيٽان چنڊ گرهڻ سبب کريل مرده ٻار جهڙي آھي!”
دڪان جي بينچ تي ويهي پنهنجي ساءِ حساب ڪتاب ڪندي، مون پهريون ڀيرو اٽي جي اگهه تي سنجيدگيءَ سان سوچيو هو. ان وقت مونکي پنج سئو جي نوٽ ۾ استعمال ٿيل انساني محنت جو قدر معلوم ٿيو هو. مون سوچيو:
“سماجي چوڻيءَ موجب پئسو هٿ جي مر ناهي، پر گهڻن محنت ڪش ھٿن جي پگهر جي اها خوشبوءِ آھي، جنهن کي چند بااثر هٿن زوري اغوا ٿيل عورت جيان پاڻ وٽ سُريت ڪري رکيو آھي!”
سامان گهر ڏانهن کڻي ويندي سوچيو هئم:
“دنيا جا سڀ امير ماڻهو، جيڪڏھن رڳو فضول خرچي ختم ڪن، ته جيڪر دنيا مان غربت ختم ٿي پوي!”
سوچن جا جبل جهاڳيندو گهر پهتو هئس. خريد ڪيل شين کي گهر وارن عيد جي چنڊ جيان ڏٺو هو. سوچيو هئم:
“اميرن لاءِ عيدن ۽ عام ڏينهن ۾ فرق گهٽ هوندو آھي، پر غريبن لاءِ بورچي خاني جو چلهو ٻرڻ ئي عيد جو سنيهو هوندو آھي!”