لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

پاٽ شريف تاريخ جي آئيني ۾ (تحقيقي جائزو)

صدين تائين زنده رهندڙ گلزار ڪلهوڙي جي هيءَ تصنيف” پاٽ شريف تاريخ جي آئيني ۾“ هڪ جامع ۽ ڄاڻ جي کاڻ جو اعليٰ نمونو آهي، جنهن ۾ ليکڪ اسان لاءِ اهڙا املهه موتي گڏ ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو آهي، جن جي گهرائي ۾ ويندي يا هٿ لائيندي به موجوده دور جا ڏاها محقق ڪترائيندي نظر ايندا ۽ ان ڳالهه کان انڪار نه ٿو ڪري سگهجي ته ليکڪ جو هي قلمي پورهيو نه فقط موجوده دور جي محققن لاءِ تاريخ ۽ بحث جا نوان در کوليندو پر تحقيقي شعبي سان واڳيل سڄاڻ ڌرين ۽ شاگردن لاءِ به نهايت ڪارائتو ۽ مفيد ثابت ٿيندو.
Title Cover of book پاٽ شريف تاريخ جي آئيني ۾ (تحقيقي جائزو)

پنهنجي پاران

هر ماڻهوءَ کي پنهنجي جنم ڀوميءَ سان پيار رهي ٿو، ائين ئي مون کي به پنهنجي تاريخي ڳوٺ پاٽ شريف سان بي پناهه محبت رهي آهي ۽ پنهنجي ڳوٺ سان ان چاهت جو اظهار اوهان تائين پهتل هي ڪتاب آهي. جيئن جيئن هوش سنڀاليم ته ڪنن تائين اهي آواز گونجندا رهيا ته هي سنڌ جو علمي ادبي ۽ تاريخي ماڳ آهي، ننڍپڻ کان ئي پاٽ شريف جي گهٽي گهٽي ڪري گهميس ۽ راند کيڏيس. ڳوٺ جي ڪچن ۽ پڪن گهرن سميت سمورن پاڙن ۽ محلن جي چڱيءَ طرح ڄاڻ مِليم، اڃا به سمجهه سان ٿيس ته مون پاٽ شريف جي ماڻهن کي بهتر نموني زندگي بسر ڪندي ڏٺو يعني هڪ پورهيت کان ويندي نوڪري پيشه ماڻهن تائين، هڪ خاص تعليم يافته طبقي کان ويندي سلجهيل ۽ ڏاهن ماڻهن تائين آستانه ۽ اوطاقون آباد ڏٺم. مون پنهنجي سانڀر ۾ پاٽ شريف جي شرافت جا اهي منظر به ڏٺا جڏهن ڪا عورت گهٽيءَ مان گذرندي هئي ته مرد پنهنجو منهن ڪنهن ڀِت ڏانهن ڪري بيهي رهندا هئا. مون پاٽ شريف جي عالمن، بزرگن ۽ اوليائن جي درگاهن ۽ حويلين کي آباد ڏٺو. مون هن ڳوٺ جي هنرمند ۽ تعليم يافته عورتن کي بلند حوصلي سان زندگيءَ جو سفر گهاريندي ڏٺو. مون کي شهيد غزالا بتول صديقيءَ جهڙي سورميءَ تي به فخر آهي، جنهن سنڌ تان جان گهوري پنهنجي ڳوٺ پاٽ شريف جو ڳاٽ اوچو ڪيو، مون کي علامه آءِ آءِ قاضي جهڙي عظيم اسڪالر تي به ناز آهي. جنهن جو تعلق به پاٽ شريف سان هو ۽ سندس اهم ڪارنامي ۾ اها سنڌ يونيورسٽي تحفو مليل آهي. جنهن جي علمي مشعل مان سموري سنڌ کي روشني ملي ٿي، پاٽ شريف جون اهڙيون کوڙ هستيون آهن. جن پنهنجي پنهنجي شعبي ۾ ڪارڪردگيءَ جي بنياد تي ڳوٺ ۽ ملڪ جو نالو روشن ڪيو، بس ڪو ته جنون ۽ جذبو هو جو پنهنجي ڳوٺ تي لکڻ شروع ڪيم ۽ چند سالن جي محنت ۽ جفاڪشيءَ کانپوءِ هن ڪتاب کي ڪجهه ترتيب ڏئي سگهيس. ان دوران پاٽ شريف جي ڪمال ۽ زوال، وسندڙ ۽ اجڙيل نظارن کي به اکين سان ڏٺم ۽ ڪڏهن ڪڏهن اهڙي ڪيفيت ٿي ويندي هئي جو سوچيندو هيس ته اهڙن حالاتن ۾ ڪتاب ڇو ۽ ڇا لاءِ لکان، پر من اندر ۾ اٽل ارادو رهيو ته بحيثيت هڪ استاد، ليکڪ ۽ سماجي ڪارڪن جي مون تي اهو فرض ٿو بڻجي ته آئون پاٽ شريف جي ماضيءَ ۽ حال جون تاريخي حقيقتون قلمبند ڪريان، هاڻي اچون ٿا ته پاٽ شريف بابت مواد ۽ معلومات مون ڪيئن حاصل ڪئي. ان لاءِ سڀ کان پهرين مون ڳوٺ جي پيرسن ۽ ساڃاهه وند ماڻهن سان ڪچهريون ڪري کانئن معلومات ورتي. ان کانپوءِ پرنٽ ميڊيا ڏانهن رخ ڪيم ۽ جنهن جنهن اخبار، رسالي ۽ ڪتاب مان پاٽ شريف جو حوالو مليو ته ان کي سانڍيندو رهيس. ان بعد سوشل ميڊيا کان به مدد ملي، يعني انٽرنيٽ تي فيس بڪ ۽ واٽس ايپ ذريعي پاٽ شريف کان ٻاهر رهندڙ ڳوٺائين سان رابطو ٿيو ۽ ڪيترين ۽ نامور شخصيتن جا پروفائيل تصويرن سميت مليا. ڪراچي، حيدرآباد سميت ٻين شهرن ڏانهن لڏي ويل پاٽائي ڀائرن سان روبرو ملاقاتون به ٿيون، جن جيءَ ۾ جايون ڏنيون. هن ڪتاب لاءِ معلومات حاصل ڪرڻ جو هڪ ذريعو منهنجو ذاتي مشاهدو به هو. يعني جيڪا شيءِ مون پنهنجي اکين سان ڏٺي ان تي وڌيڪ يقين ٿيو. هون به تحقيق ڪرڻ تمام وڏو ڪم آهي، ڪو وڏو محقق ئي اهو ڪم ڪري سگهي ٿو، آئون ته هي ڪتاب لکي ڪا وڏي دعويٰ ڪونه ٿو ڪريان. ڇو جو مون ته صرف تحقيقي جائزو پيش ڪيو آهي ۽ يقينن ان ۾ به ڪي ڪميون ۽ ڪوتاهيون به هونديون، جنهن ۾ اوهان منهنجي اصلاح ڪندا.
ڀلايون ۽ ڀيرا
هتي آئون پنهنجي زندگيءَ سان سلهاڙيل انهن مهربانن کي ياد ڪرڻ ضروري ٿو سمجهان، جن سان ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان جيءُ جڙيل رهيو.
سڀ کان اول ته آئون پنهنجي امڙ مرحومه غلام ظهران ۽ بابا سائين مرحوم پير بخش ڪلهوڙو جي جدائي ڪڏهن به نه وساري سگهندس. جن مون کي ڄڻي ڪائنات جا عجيب رنگ ڏيکاريا ۽ سندن وڇوڙي مهل به مون لاءِ دعائن جا دروازا کليل رهيا، اڄ جو ڪجهه به آهيان، اهو انهن جي بهتر پرورش ۽ تربيت جو نتيجو آهي.
آئون پنهنجي انهن سمورن استاد صاحبان جو احسان مند آهيان، جن جي محنت جي طفيلي آئون ٻه اکر لکي ۽ پڙهي سگهان ٿو، بيشڪ استاد جو مٿانهون مان آهي، جيڪو فرش کان عرش تائين پهچائي ٿو.
هنرمنديءَ جي حوالي سان آئون استاد حاجي علي شير برهماڻي ۽ استاد غازي خان جا ٿورا ڳائيندو رهندس جن ٽيلرنگ وارو هنر سيکاريو ۽ وڌ ۾ وڌ خيال رکيو.
آئون پنهنجي ويجهن عزيزن ۽ مٽن مائٽن واري ڏنل اتساهه واري رويي کي نٿو وساري سگهان، جنهن ۾ حاجي صاحب ڏنو ڪلهوڙو، منهنجا ماما محمد حاجن ۽ محرم الدين ڪلهوڙو، منهنجو ماسات محمد علي عباسي، ماروٽ عبدالرحمان ڪلهوڙو، ادا ڪانڊيرو، استاد نظير، قربان علي ڪلهوڙو، ڊاڪٽر لونگ خان ۽ منهنجا پيارا چاچا مرحوم محمد سليمان ۽ مرحوم محمد صالح ڪلهوڙو ٺٽ ڳوراهي وارو شامل آهن.
مان پنهنجي وڏي ڀاءُ علي بخش جي ڏنل پيءُ جهڙي شفقت کي ڪٿي ٿو وساري سگهان، جنهن والد صاحب وانگر اسان سڀني جو خيال رکيو، آئون پنهنجي ننڍي ڀاءُ محمد بچل ڪلهوڙو جي اخلاقي رويي تي خوش ٿيندو آهيان ۽ ڪڏهن ڪڏهن ائين لڳندو آهي ته اسين ڀائرن جي رشتي کان وڌيڪ هڪ ٻئي جا دوست آهيون، مان پنهنجي فرزندن اظهار علي، جنسار علي، وقار علي ۽ غفار علي ڪلهوڙي مان به پراميد آهيان ته انشاءَالله هي به علم ادب ۾ وِک وڌائيندي سنڌ ڌرتيءَ جي خدمت ڪندا، آئون پنهنجي نياڻين ثمينا، سنيا ۽ سفينا لاءِ به دعاڳو رهندس. جن جي پيدا ٿيڻ کانپوءِ مون کي اهو احساس ٿيو ته ڌيءَ ڪائنات جو ڪيڏو عظيم رشتو آهي، آئون پنهنجي شريڪ حيات ارباب خاتون جي نڀايل ساٿ کي ياد رکندس جنهن منهنجي ڏک کي پنهنجو ڏک ۽ منهنجي خوشيءَ کي پنهنجي خوشي سمجهيو.
آئون ادبي دنيا جي اهم شخصيتن ڊاڪٽر حبيب الله صديقي، ڊاڪٽر قربان علي جهتيال، سليم چنا، سائين عبد مگسي، سائين الهنواز رڪڻائي، سائين فدا ڪلرائي جهڙن مهربانن جا هميشه ڳڻ ڳائيندو رهندس. جن جي رهبري سان ادبي حلقي ۾ لکڻ پڙهڻ ۽ ڳالهائڻ جو ڍنگ سکي ورتم.
فنونِ لطيفا جي حوالي سان سنڌ جي نامور ايڪٽرن سيد آصف شاهه، ايم اڪرم سومرو، دادا غني سولنگي مرحوم ۽ استاد انور شاد جا ٿورا مڃيندس جن وٽان فن اداڪاريءَ جا ڪجهه گر سکي سگهيس ۽ اسٽيج ڊرامن جي ڏنل ڊائريڪشن دوران سندن دڙڪا اڄ به ياد آهن.
ادبي ۽ صحافتي سنگت جي پيارن ساٿين مرحوم وزير منگي، غوث علي جهتيال، رضوان منگي، نظام شيخ، آزاد انور ڪانڌڙو، زرار پيرزادو، ڊاڪٽر خير محمد جوڻو، الهورايو کوسو، جبل سنڌي، ظفر احمد لهٻر، مقصود چانڊيو، علي رضا منگي، نصير احمد چنا، امان الله لهٻر، وريام سنڌي، عرس اظهرسولنگي، وزير فرهاد، عاشق دادوي، مشهور ميمڻ، منصور سيتائي، وسيم آڪاش، هارون احسن، همدرد اوڏ، خادم ممتاز، وفا ياسين ۽ درياءَ خان جهتيال جي سٿ کي وساري نه سگهبو.
آئون پنهنجي ڏک سک جي همدرد ڳوٺائي ساٿين محمد اعظم ميمڻ، سائين علي نواز برهماڻي، محمد زمان سومرو، زاهد حسين سومرو، خليل ميمڻ، سيد جمال شاهه، مخدوم شفيق الرحمان، شاهد حسين ميمڻ، سائين اياز حسين عباسي، شهاب الدين لانگاهه، اسلم پاٽائي، شبيرڻ پاٽائي، حميد ميمڻ، خادم حسين چنا، شاهنواز برهماڻي، حاڪم علي بٺڙ، صدام حسين چنا، احسان چنا، اياز علي ملاح، صلاح الدين صديقي، نصير ميمڻ صاحب، الهبچايو برهماڻي، سڪندر علي سولنگي، فهد حسين جوڻيجو، جاويد اقبال جوڻيجو صاحب، حاجي ڪريم بخش صديقي ۽ مخدوم سڪندر احمد صديقي جو به ٿورائتو آهيان.
آئون سماجي سجاڳيءَ جي کاهوڙي سرواڻن سگا جي باني ڊاڪٽر محمد سليمان شيخ، رفيق احمد جعفري، علي حسين بروهي، پيرل خان کوسو، منظور حسين اڄڻ، محمد اسماعيل پنهور، تاج محمد وساڻ، جاويد احمد انڙ، پروفيسر خالد حسين چنا، جاويد اڪبر ميمڻ، رفيق احمد سرهيو، شهاب الدين شاهاڻي، نور محمد سيال، حاجي خادم جويو، محمد سليمان وساڻ، آفتاب احمد پنهور، جاويد احمد پنهور، امتياز علي ميمڻ، مرحوم سائين نظير احمد ڀنڊ ۽ محمد ابراهيم ڀنڊ جي سماجي خدمتن کي نٿو وساري سگهان ۽ مون ناچيز لاءِ اهو اعزاز آهي، جو آئون به ان سگا جي فورم جو ادنيٰ ڪارڪن آهيان ۽ هي سمورا ساٿي منهنجي حوصلا افزائي ڪندا رهن ٿا.
آخر ۾ آئون سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن شاخ پاٽ شريف جي انهن سمورن عهديدارن ۽ ميمبرن جو انتهائي شڪرگذار آهيان، خاص ڪري هن برانچ جي پريزيڊنٽ ادا محمد اعظم ميمڻ جو جنهن سڄي سنگت کي اعتماد ۾ وٺي منهنجي ڪتاب ڇپرائڻ لاءِ تمام گهڻي ڪوشش ڪئي، ان لاءِ ٻيا ته لفظ ناهن بس ايترو ضرور چئبو ته:
تنهنجا مون تي ٿورا ڪي ٿورا ته ناهن
حياتي جي هوندي ته لاهبا پيا.


ساٿ سدائين قائم
گلزارڪلهوڙو پاٽائي
03443623640