بيوقوفي
ان چشمي جي ڀرسان هڪ ريڍارڻ پنهنجو هڪ هٿ مٿي جي هيٺان ڏيئي ستي پيئي هئي. اسان جا خاموش قدم اسان کي اُن سندري ڏانهن ڇڪي ويا، هي جهنگل هڪ خاموش قلعو هو. هڪ پرين جي قلعي جيان، جنهن ۾ هي خوبصورت ريڍارڻ، جهنگل جي شهزادي هئي. جيڪا شايد سئو سالن کان اتي ستل هئي.
هوءَ ايئن ساهه کڻي رهي هئي، ڄڻ ڪا ندي وهندي وهندي سمهي رهي هئي ۽ هاڻ اُن ننڊ ۾ سمائجي وهي رهي هجي.
خاموشي ۽ جهنگل ۾ هڪ اڪيلي ڇوڪري! اسان ٻنهي هڪ ٻئي ڏانهن، معنيٰ خيز نظرن سان نهاريو. شايد هڪ ئي خيال، هڪ ئي وقت اسان ٻنهي جي دلين ۾ پيدا ٿيو! ۽ اسين هڪ ئي وقت اڳتي وڌياسين.
هڪ رڍ زور سان ٻاڪاريو.
ڇوڪريءَ جون اکيون کلي پيون. ڌارين ماڻهن کي پنهنجي ويجهو ڏسي، هوءَ تڙ تڪڙ ۾ اٿي ويٺي ۽ پنهنجا وکريل وار ٺيڪ ڪرڻ لڳي ۽ پوءِ کلندي چوڻ لڳي،”چشمي مان پاڻي پيئڻ چاهيو ٿا؟”
“ها ارادو ته ......” امام الدين چيو.
“ٺيڪ آهي پي وٺو.” ڇوڪريءَ جلدي مان چيو،” “منهنجي ته ايئن ئي اک لڳي ويئي هئي. شايد چشمي جي ڪناري ٿڌ هئڻ ڪري.”
جيتوڻيڪ اسان کي اُڃ نه هئي ته به پاڻي پيئڻو پئجي ويو. ۽ جڏهن اسان پاڻي پي ورتو ته ڇوڪريءَ پڇيو، “توهين ڪٿان کان آيا آهيو؟”
“اسين پرديسي آهيون.” امام الدين معنيٰ خيز نظرن سان ڇوڪريءَ ڏانهن ڏسندي چيو، “۽ ديسين کي پرديسين جو خيال ضرور ڪرڻ گهرجي.”
ڇوڪريءَ ٻاراڻي مان وراڻيو، “هتي سڀ پرديسي مسافر آهن.”
“اوهه......” امام الدين چيو، “هي ته معرفت جون ڳالهيون پيئي ڪري. ماٺڙي ڪري هل. هتي دال ڪونه ڳرندي.”
ڇوڪري اهو جملو ڪنهن ڪتاب ۾ ڪونه پڙهيو هو. هن بنا سوچڻ سمجهڻ جي انتهائي بيوقوفي جي عالم ۾ ايئن ئي چئي ڏنو هو. هوءَ جيڪڏهن ذهين يا پڙهيل لکيل، يا سمجهدار ڇوڪري هجي ها، ته هن وهي ۾ جهنگل ۾ بلڪل اڪيلي رڍون، ٻڪريون قطعي ڪونه چاري ها. پر هوءَ ته هڪ بيوقوف، بلڪل ڄٽ ڳوٺاڻي ڇوڪري هئي ۽ هن وٽ پنهنجي حفاظت لاءِ سواءِ بيوقوفي جي ٻيو ڪجهه به ڪو نه هو. ۽ آخر ۾ انهي بيوقوفي ئي هن جي حفاظت ڪئي ۽ اها بيوقوفي ئي هئي، جيڪا هن جي اڄ تائين حفاظت ڪندي آئي هئي. اڄ به جهنگل ۾ ٻه اجنبي آيا هئا ۽ انهي بيوقوفي ئي سندس حفاظت ڪئي هئي ۽ بي وقوفي جي ڪري ئي هن جي ذهن ۾ ڪڏهن به اهو خيال پيدا ڪو نه ٿي ٿيو، ته ڪو اجنبي جهنگل ۾ هن ڏانهن ڪڏهن بري نيت سان ڏسي به سگهيو ٿي.
هوءَ ويچاري ته بيوقوف هئي نه ...... جيڪڏهن عقلمند هجي ها ته پوءِ جيڪو وهي واپري ها، اُن جو پتو توهانکي اخبارن مان پئجي وڃي ها.
هي هڪ بيوقوفي جو ننڍڙو مثال آهي. ان مان بيوقوفي جون خاصيتون اسان تي ظاهر ٿي وڃن ٿيون. ماڻهو هن گڻ کي مختلف نالن سان پڪاريندا آهن. معصوميت، جهالت، نالائقي. پر آءٌ ته انهن مڙني کي بيوقوفي ئي ڪوٺيندس. بيوقوفي کي ماڻهو تمام برو سمجهندا آهن. برو چوندا آهن ۽ اُن کان نفرت ڪندا آهن ۽ اُن تي کلندا آهن. اُن جي مقابلي ۾ اڄ ڪلهه وري عقل جي پوڄا ڪئي وڃي ٿي. عقل وڏي ڳالهه آهي. عقل جو دنيا تي راڄ آهي، هن دنيا ۾ به ۽ هُن دنيا ۾ به، ماڻهن کي چوندي ٻڌندا آهيون ته “فلاڻو بيوقوف آهي، نالائق آهي، جاهل آهي. کيس ڪو به مان نه ڏيڻ گهرجي.”
“فلاڻو ماڻهو عقلمند آهي، هوشيار آهي، دانشور آهي، اُن کي بادشاهت ڏيئي ڇڏيو.”
عقلمندي ۽ بيوقوفي ۾ ڪجهه انهي قسم جي وڇوٽي قائم ڪئي ويئي آهي، جنهن ڪري هر ڪو ماڻهو عقلمندي جو سهارو وٺڻ پسند ڪري ٿو.
سياستدان عقلمند هوندو آهي، شاعر بيوقوف هوندو آهي. سماج جي ترتيب کي قبول ڪرڻ وارو عقلمند هوندو آهي، عاشق بيوقوف هوندو آهي. پنهنجي دماغ جي هوڏ تي ڪارخانو هلائيندڙ سرمائيدار عقلمند هوندو آهي. پنهنجي هٿن ۽ پيرن سان ڪم ڪرڻ وارو مزور بيوقوف هوندو آهي.
ناچ گهر ۾ ميڪ اپ ڪيل نچندڙ ڇوڪري عقلمند هوندي آهي. رڍون ۽ ٻڪريون چاريندڙ ڇوڪري بيوقوف هوندي آهي.
عقلمند ۽ بيوقوف!
دنيا ۾ بيوقوفي نه هجي ته سهڻا ۽ حسين ماڻهو ڪنهن تي کلندا؟ ظاهر آهي ته هو ايترا ته بيوقوف ناهن، جو پاڻ تي کلي ڏين. ڇاڪاڻ جو پنهنجو پاڻ تي کلڻ لاءِ به، بيوقوفي جي عنصر جو موجود هئڻ ضروري آهي، جيڪو عقلمندن ۾ ناياب آهي. چارلي چپلن جي عظمت جو راز به اُن جي بيوقوفي جي حرڪتن ۾ سمايل آهي. هو خود ڪونه ٿو کلي، پر پنهنجي بيوقوفي سان، ساري سنسار کي کلڻ جي ڪوٺ ڏئي ٿو ۽ جيڪڏهن دنيا ۾ کل ۽ ٽهڪ نه هجن، يا ٻين لفظن ۾ ايئن ئي کڻي چئجي ته بيوقوف ماڻهو نه هجن، ته پوءِ هي دنيا شادي جي گيتن جي بجاءِ موت جي نوحن ۾ تبديل ٿي وڃي.
دنيا جي خوشي لاءِ، مسرت لاءِ، کلڻ لاءِ، بيوقوفي جو هئڻ لازمي آهي.
کل ۽ خوشي کان علاوه خوبصورتي جو دارومدار به بيوقوفي تي آهي. عورت جيتري به خوبصورت هوندي آهي، اوتري ئي بيوقوف. عقلمند سدائين بيوقوف تي کلندو آهي. سياستدان شاعر تي، سماج پرست عاشق تي، سرمائيدار مزور تي ۽ پڙهيل ريڍارڻ تي.
عقلمند ۽ بيوقوف!
پر منهنجي سمجهه ۾ نٿو اچي ته بيوقوف کي برو ڇو ٿو تصور ڪيو وڃي؟ دنيا ۾ مٺڙين مرڪن ۽ بي حساب ٽهڪن جو ڪارڻ، بيوقوفي ئي هوندو هو. آهي. حسن ۽ عقل جو پاڻ ۾ وير رهيو آهي ۽ خوبصورت ڪڏهن به عقلمند ناهي هوندو. حسين عورت، چانڊوڪي، ٽڙندڙ گلاب، .....ڪڏهن ڪنهن انهن کي عقلمند پاتو آهي؟ پر پوءِ به الائي ڇو ماڻهو عقلمندي تي فدا آهن؟
حسن، کل، خوشي، سچائي، مطلب ته دنيا جي ڪنهن به سٺي شيءِ ۾، عقل هوندو ئي ناهي. پوءِ به هي ماڻهو عقل جي پويان ديوانا آهن. احمق ڪنهن جاءِ جا. منهنجو مطلب آهي ته عقلمند ڪنهن جاءِ جا.
اهو سوال توهان به ٻڌو هوندو ته عقل وڏو يا مينهن؟ آءٌ ته مينهن کي ئي عقل کان وڏو سمجهان ٿو. مينهن کير ڏئي ٿي، هن جي کير مان مکڻ ۽ ڏڌ ٺهي ٿو. هن جي هڏن مان ڀاڻ ۽ سڱن مان چاقو جا ڳن تيار ٿين ٿا. هن جي کل مان جوتا ٺهن ٿا، مينهن زندهه يا مرده ٻنهي حالتن ۾ عقل کان وڏي آهي. هن جو سنڌ سنڌ انسان کي فائدو پهچائي ٿو ۽ عقل.....؟
عقل اڄ تائين انسان لاءِ ڇا ڪيو آهي؟ ڳالهاءِ اي ناچ گهر ۾ نچندڙ ڇوڪري! ٿورو جهنگل ۾ رڍون ۽ ٻڪريون چاريندڙ ريڍارڻ سان پنهنجي سونهن جو مقابلو ته ڪري ڏيکار!. پنهنجي منجهيل ۽ پريشان ذهن جو، ريڍارڻ جي ذهني تازگي، چلولائي ۽ بيوقوفي سان ڪٿ ڪري ڏس! پوءِ توکي پتو پوندو ته عقل وڏو يا مينهن.
سرمائيدار سدائين مزدورن تي کلندو آهي. بيوقوف جاهل، مون کي ڏس! آءٌ پنهنجي عقل سان اُنهن لکين مزورن جو حاڪم آهيان. هي ڪارخانو هلايان ٿو. منهنجي آمدني لکن ۾ آهي ۽ هن مزور کي چند ٽڪا ملن ٿا، ڇو جو هو بيوقوف آهي. جيڪڏهن مون وانگر عقل مند هجي ها ته هن جي اها حالت نه هجي ها.
سماج پرست عاشق تي کلي ٿو. منهنجي زال آهي، ٻار آهن، پنهنجو گهر آهي، مٽ مائٽ، يار دوست آهن، دنيا ۾ عزت ۽ مان آهي، مرڻ کانپوءِ جنت آهي ۽ تون.....تون باغي، منحرف، جهنگلن ۽ بيابانن جي مٽي ڇاڻين ٿو. فرهاد هٿوڙو کڻي پهاڙ ٽڪي ٿو. ڪچي گهڙي تي سهڻي درياهه ٽپي ٿي. بيوقوف جاهل عاشق! نه تنهنجي ننڊ پنهنجي آهي ۽ نه راتيون. نه توکي هن دنيا ۾ آرام حاصل آهي ۽ نه آخرت جو فڪر. هي به ڪا زندگي آهي؟ بيوقوف!
سياستدان شاعر تي کلندو آهي. آءٌ ڪم ڪريان ٿو. شاعر شعر لکي ٿو. آءُ دنيا جو نظام هلايان ٿو، هي خواب ڏسي ٿو. آءٌ اوچيون عمارتون ٺاهيان ٿو، هي وڻ جي ڇانوَ ۾ سمهي ٿو. آءٌ قوم جي تقدير بدلايان ٿو، هي ڪتاب جو ورق اُٿلائي ٿو.
جاهل، بيوقوف، بي فائديمند!
عقلمند جي عقلمندي جو جواب ڀلا بيوقوف وٽ ڪهڙو هوندو؟ هو ته هر حالت ۾ بيوقوف آهي. هو ته فقط اهو ڄاڻي ٿو ته، انسان سوين سالن کان پنهنجي قسمت، عقل مند ماڻهن جي حوالي ڪئي آهي، پر اُنهن عقلمند ماڻهن، اڄ تائين دنيا ۾ خوشي، مسرت ۽ حسن جي هڪ رتي جو سدائين لاءِ ته ڇا، پر گهڙي پل لاءِ به اضافو ناهي ڪيو. جيئن جيئن عقلمندي وڌي ٿي، سماج جو دائرو تيئن تيئن تنگ ٿيڻ لڳي ٿو. ۽ ناچ گهر جو دائرو وسيع ٿيڻ لڳي ٿو. ڪرپشن ڦهلجي ٿي، عشق مري ٿو. قومن ۾ جنگيون ٿين ٿيون. ڪارخانن ۾ هڙتالون ٿين ٿيون. ڇو جو عقلمند سرمائيدار چاهي ٿو ته هن جو ڪارخانو هر سال کان زياده نفعو ڪڍي. انهي انفرادي فعل ۾ مزورن جي حالت خراب ۽ ابتر ٿيندي وڃي ٿي. ايتريقدر جو عقل مندي، اُنهن جاهل مزورن کي انقلاب جو رستو ڏيکاري ٿي. اهڙي طرح هر عقلمند سياستدان، هي چاهي ٿو ته هُن جي قوم ترقي ڪري ۽ دنيا جي سڀني قومن کان بازي کڻي وڃي.زمين هڪ آهي، پر هڪ زمين کي عقلمندي سان جاگرافيائي حدن ۾ ورهايو وڃي ٿو، ۽ اها عقلمندي ئي قومن کي نفرت ۽ جنگ جو نقشو ڏيکاري ٿي ۽ هر پنجويهه سالن کان پوءِ نوجوان نسل خاڪ ۽ خون جي بستري تي ليٽندي نظر ايندا آهن. ڇو جو دنيا ۾ عقلمند سياستدان جو راڄ آهي. ناچ گهر ۾ نچندڙ ڇوڪرين جو اثر آهي نه ڪه ريڍارڻ جو. ڪارخاني ۾ سرمائيدار جو حڪم هلي ٿو، نه ڪي مزور جو.
سوين سال انسانيت، انهن عقلمند سياستدانن، جاگيردارن، سرمائيدارن، سماج جي ٺيڪيدارن ۽ ڪوٺن جي رقاصائن کي آزمايو آهي، پرکيو آهي ۽ هاڻي جيڪڏهن چند ڏينهن لاءِ احمق شاعرن، عاشقن، مزورن ۽ ريڍارن جي بيوقوفي کي به آزمايو وڃي ته ڪهڙو هرج آهي؟ سوين سالن کان اسين ماڻهو عقلمندن جي عقل ۽ ڏسيل رستن تي هلندا آيا آهيون ۽ هاڻ جيڪڏهن ٻه گهڙيون بيوقوفي جي دنيا ۾ ساهه کڻون ته ڪهڙو هرج آهي؟
احمق ڪنهن جاءِ جو، بيوقوف!
هي سچ آهي ته منهنجي تجويز بيوقوفي تي ٻڌل آهي، پر سچ پچ ڪڏهن ڪڏهن ته دل چاهيندي آهي ته جيڪر ان عقلمندي جو گلو ئي گُهٽي ڇڏجي، پر پوءِ ڊپ کان ماٺ ڪري ويهي رهندو آهيان، ڇو جو دنيا ۾ وڏن وڏن عقلمندن جو راڄ آهي ۽ ........
ڪاش! دنيا جا سڀ ماڻهو بيوقوف هجن ها.