پراڻو قرض
ان سلسلي ۾ ڪجهه مهينا گذريا جو اُن گرجا گهر جي پادري جوزف ڪوسي انگلينڊ کان اُن نقصان جي عيوض ڏنڊ جي رقم جي گهر ڪئي. ٻن سالن کان پوءِ انگلينڊ جي چانسلر آف ايڪس چيڪر اُن گرجا گهر جي پادري کي هڪ تمام سٺو خط لکيو ۽ ڏنڊ جي طور ڇهه پائونڊ اٺ شلنگ ۽ هڪ پينس رقم ڀري ڏني.
اهو خط سڄي دنيا جي اخبارن ۾ ڇپجي چڪو آهي ۽ دنيا جي چئني ڪنڊن ۾ انگريزن جي سچائي ۽ حق جي فيصلي جي ڌوم مچي ويئي آهي. ماڻهو چون ٿا ته، جڏهن ته دنيا ۾ ڀاءُ ڀاءُ جو قرض ادا نٿو ڪري، اڄ به اهڙي قوم آهي جيڪا پنهنجو قرض پائي پائي ڪري چڪائي ڇڏي ٿي. ۽ اُها آهي انگريز قوم. ٻه سئو سال پراڻو قرض چڪائي انگريز چانسلر انگريزي ايمانداري ۽ شرافت جو هڪ اهڙو مثال قائم ڪيو آهي جنهن جو مثال ملڻ مشڪل آهي.
هندستان ۾ انگريز چانسلر آف ايڪس چيڪر جي خط جو تمام گهڻو اثر ٿيو آهي ۽ سڀ کان زياده اثر مون تي ٿيو آهي.
جڏهن مون اخبارن ۾ هي خط پڙهيو ته انگريز حڪومت جي انساني محبت ۽ شريفاڻين عادتن ڏاڍو متاثر ڪيو. منهنجي اکين ۾ لڙڪ اچي ويا ۽ ٻن ڪلاڪن تائين لڳاتار رئندو رهيس.
پوءِ آئون پنهنجا لڙڪ اُگهي پنهنجي گندي ڪمري کان ٻاهر نڪري آيس ۽ اخبار جي اها خبر ڪٽي ڪجهه ماڻهن سان ملڻ لاءِ نڪري پيس.
انهن ملاقاتن جو هن وقت تائين نتيجو اهو نڪتو آهي ته، صرف اسان جي ملڪ هندستان مان سوين ماڻهن انگريز چانسلر کي مبارڪباد جا خط لکيا آهن. اهي خط دنيا جي ڪنهن به اخبار ۾ نه ڇپيا آهن.
هي خط پهريون ڀيرو اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪري رهيو آهيان. جاءِ جي کوٽ جي سبب سڀ خط ته ڇاپي نٿا سگهجن. نموني جي طور صرف ڪجهه خط پيش ڪريان ٿو.
پهريون خط
پانڊي شڀ وچن شرما جي طرفان چانسلر آف ايڪس چيڪر جي نانءُ!
جئي رام جي!
اڄ کان ٻه سئو سال پهرين انگريزن فيلڊ لفيا جي گهرجا گهر جي عمارت کي نقصان پهچايو هو. اُن لاءِ اوهان ڇهه پائوند اٺ شلنگ ۽ هڪ پينس جو هرجاڻو ادا ڪري، جيڪو قدم کنيو آهي اُن لاءِ آئون توهان جو دلي شڪريو ادا ڪريان ٿو. اڄ کان ڏيڍ سال پهرين اهڙي طرح انگريز فوجن لڙائي ۾ منهنجي ٻن مندرن کي نقصان پهچايو هو. انگريز فوجن جي گولاباري سان اسان جو هڪ مندر ته بلڪل ڀڄي پيو هو ۽ ٻئي جي چئوديواري ڪري پئي هئي. اُن زماني جي تحصيلدار نقصان جو ڪاٿو ٻه لک لڳايو هو. مهرباني ڪري هي رقم جلد کان جلد موڪلڻ جي تڪليف ڪندا. ٿيل نقصان جي تخميني بابت تحصيلدار بنارس جي لکيل دستاويز کي ثبوت طور گڏ اوهان جي خدمت ۾ خط سان گڏ موڪلي رهيو آهيان.
ٻيون خط
مولانا صلاح الدين جي طرفان لارڊ بشپ آف ڪينٽربري جي نانءُ !
اسلام وعليڪم!
توهان کي معلوم هوندو ته شري رنگ پٽم جي مقابلي ۾ ٽيپو سلطان جي خلاف وڙهندي انگريزن ٽن مسجدن کي شهيد ڪيو هو. جاني ۽ روحاني نقصان جي علاوه صرف مالي نقصان جو اندازو ڏهه لک رپين جو آهي. جيڪو انگريز تاريخ لکندڙن جي تاريخي رڪارڊ مان به ثابت ڪري سگهجي ٿو. جنهن جو هڪ نقل خط سان شامل ڪري رهيو آهيان. مون کي پورو ڀروسو آهي ته فيلڊ لفيا جي گرجا گهر جي مثال کي سامهون رکندي، اسان کي به ڏهه لک جو هرجاڻو ضرور ادا ڪيو ويندو. مسجد ۽ گرجا گهر ٻئي خدا جا گهر هوندا آهن ۽ سمجهيا ويندا آهن.
انهي ڪري گرجا گهر جي هرجاڻي کي نظر ۾ رکندي هن خاڪسار کي مسجد جو هرجاڻو ڏياريو وڃي.
هي عمل منهنجي لاءِ ۽ اسلام جي حامين لاءِ انتهائي شڪر ۽ اطمينان جو باعث بڻبو.
مخلص: الحاج مولانا صلاح الدين چشتي
امام مسجد، شري رنگ پٽم
ٽيون خط
ماسٽر تارا سنگهه جي طرفان لارڊ هوم جي نانءُ!
ست سري اڪال!
توهان ڄاڻو ٿا ۽ سڄي دنيا ڄاڻي ٿي ته، مهاراجه رنجيت سنگهه جي رشتي دارن تي انگريزن فوجي دٻاءُ وجهي انهن کان ڪوهنور هيرو ڦري ورتو هو. ان زيادتي ۽ بي ايماني جي خلاف اُن وقت به اواز اُٿاريو ويو هو ۽ انگريز حڪومت جي سموري عرصي دوران به هندستانين طرفان بار بار احتجاج ڪيو ويو هو. هاڻي جڏهن ته انگريز حڪومت پراڻا قرض چڪائي پئي. انصاف جي تقاضا اها آهي ته ڪوهنور هيرو اسان کي واپس ڪيو وڃي. جوهرين جي اندازي موجب ڪوهنور هيري جي قيمت اَٺ ڪروڙ رپيه ٿئي ٿي. اسان کي ڪوهنور هيرو جلد کان جلد ملڻ گهرجي.
چوٿون خط
بيگم رفعت محل آف لکنوي جي طرفان انگريز چانسلر جي نانءُ!
آداب عرض!
اوڌ جي بيگمن جي قصي کان ته توهان واقف هوندا.
جڏهن ڪمپني بهادر کي پنهنجي فوجن کي پگهار ڏيڻ جي سلسلي ۾ پئسن جي سلسلي ۾ سخت ضرورت پئي ته، اُن وقت جي جناب لاٽ صاحب وارن هينگو مرحوم، (خدا اُن کي جنت نصيب ڪري) بيگمات ۽ اوڌ جو سڄو خزانو ضبط ڪيو هو.
مهرباني فرمائي اُها لٽيل رقم جلد موڪليو.
هنن ڏينهن ۾ لکنو ۾ سيلاب به اچي رهيو آهي. انهي لاءِ هن بندي کي جي ڪڏهن جلدي رقم ملندي ته توهان جي جان ۽ مال جي دعاگو رهندي. اُميد آهي ته هن ننڍڙي رقم لاءِ مون کي ياد ڏيارڻ جو موقعو نه ڏيندا.
پنجون خط
ميئر آف ڪلڪته جي طرفان ميئر آف لنڊن جي نانءُ!
هي آءُ ڇا پيو ٻڌان؟ انگريز چانسلر اڄ کان ٻه سئو سال اڳ هڪ آمريڪي گرجا گهر جو نقصان ٿيڻ تي ڇهه پائونڊ، اٺ شلنگ ۽ هڪ پينس جي تمام وڏي رقم ادا ڪئي آهي. ڇا رقم ادا ڪرڻ وقت هو بليڪ هول آف ڪلڪته وارو واقعو ڀلجي ويا؟ جيڪو لارڊ ڪلائبو جي بدمعاشي ۽ بري عادت جي ڪري ٿيو هو ۽ جنهن ۾ کوڙ سارن بنگالين جون جانيون هليون ويون هيون. يقينن هڪ انسان جي زندگي گرجا گهر جي ديوار کان زياده قيمتي آهي. مرڻ وارن جي وارثن جو تعداد هن وقت ٻه لک کان مٿي آهي. هر ماڻهو کي فقط هڪ سئو رپيه به ادا ڪرڻ سان هي هرجاڻو ٻه ڪروڙ پنجاهه لک اٺهتر هزار نو سئو ست رپيه ست آنا ۽ ٽي پئسا ٿيندو. جيڪڏهن توهان هي هرجاڻو ادا نه ڪيو ته، اسين اوهان جي ڇهه پائونڊ اٺ شلنگ ۽ هڪ پينس جي چيڪ کي محض هڪ ڏيکاءُ سمجهڻ تي مجبور ٿينداسين.
ڇهون خط
هندستان جي وزيراعظم طرفان برطانوي وزيراعظم جي نانءُ!
يورايڪسيلينسي!
اهو چوڻ مشڪل آهي ته برطانوي چانسلر ٻه سئو سال پهرين گرجا گهر جي نقصان جو هرجاڻو ڀري صحيح قدم کنيو يا غلط. جيتوڻيڪ آئون مذهبي ماڻهو ناهيان. پر ان جو ٻيو پهلو اِهو به آهي ته جيڪڏهن هڪ هرجاڻو ادا ڪري سگهجي ٿو ته ٻيو ڇو نٿو ڪري سگهجي؟ پر ن ڳالهه جو به آساني سان فيصلو نٿو ڪري سگهجي.
جيئن ته دنيا ڪافي معاملن ۾ منجهيل سٽ جيان آهي. اُن ۾ هڪ ئي وقت ايتريون طاقتون، ايترا رجحان ۽ ايترا جذبات ڪم ڪن ٿا، جو ڪنهن هڪ نتيجي تي پهچڻ مشڪل آهي. بهرحال هن دنيا ۾ حقيقتن سان اک ملائڻي ئي پوي ٿي. چاهي اُهو ايٽم بم هجي يا.... هي هڪ تاريخي سچائي آهي ته انگريز حڪومت جي زماني ۾ جڏهن هندستاني قوم غلام ۽ پٺتي پيل هئي، سڄي ملڪ ۾ ارڙهن وڏا ڏڪار پيا هئا (آئون ڪامنويلٿ جو خيال ڪندي ننڍن ننڍن ڏڪارن جو ذڪر نه ڪندس) جنهن ۾ جان ۽ مال جي سڌي ذميواري انگريز حڪومت جي هئي ۽ آهي. انهن ڏڪارن ۾ اڙيسا جي ٽيون حصو ۽ بهار جي چوٿون حصو آبادي ختم ٿي ويئي هئي. گذريل مهاڀاري لڙائي جي ڏينهن ۾ بينگال جي ڏڪار ۾ پنجٽيهه لک بينگالي موت جو شڪار ٿيا.
ڀارت سرڪار هن نقصان جو اندازو پنجويهه ملين کرب پونڊ لڳايو آهي. آئون ڀارت سرڪار ۽ برطانيه سرڪار جي دوستي ۽ بين القوامي بهبودي کي نظر ۾ رکندي اُميد ٿو ڪريان ته توهان جلد کان جلد حڪم ڏيندا ته پنجويهه ملين کرب پائونڊ جي رقم چيڪ جي ذريعي هندستاني خزاني ۾ موڪلي وڃي.
*
ٻڌڻ ۾ آيو ته انهن ته انهن خطن جي پهچڻ کان پوءِ برٽش وزيرن جي خاص گڏجاڻي سڏائي ويئي. ڪارروائي جي دوران معلوم ٿيو ته نه صرف ڀارت پر سري لنڪا کان، پاڪستان کان، برما کان، سنگاپور کان، بورنيو کان چين کان، مصر کان، عراق کان، آفريڪا، کان ويسٽ انڊيز کان ۽ ٻين اُنهن تمام جڳهين کان جتي جتي برطانيه جي حڪومت رهي چڪي هئي، هزارين خط ان سلسلي ۾ مليا آهن. اُنهن ۾ هر خط ان قسم جي قرض جي باري ۾ آهي. پر جڏهن انهن رقمن کي جوڙ ڪيو ويو ته معلوم ٿيو ته، جيڪڏهن هرجاڻي جي ڪل رقم ادا ڪئي وڃي ته، مالي اعتبار سان انگلينڊ بلڪل انهي جڳهه تي پهچي ويندو جتي هو اڄ کان ٺيڪ ٻه سئو سال پهرين هو.