بي داغ فولاد
“ڪٿي جو ٽڪيٽ؟ هن روزمره جي واپاري لهجي مان پڇيو.
“گرانٽ روڊ جو”
“ٽي آنا ڏي”
“هان هي وٺ ٽي آنا”
هڪدم ٽڪيٽ ڪٽجي ويو. قصو ختم. بس ڪنڊيڪٽر اڳيان وڌندو ويو، هن جي پيشاني تي هاڻ اهو نور نه رهيو هو، جيڪو اُن خوبصورت ڇوڪري جي ڏسڻ سان اُڀريو هو. خوبصورتي جو احساس ته جانورن کي به ٿيندوآهي. پر بس ڪنڊيڪٽر ڇا ٿي ڪري سگهيو، هو ته مشين جيان ڪم ڪرڻ لاءِ مجبور هو. آخر ڪار هو به ته هڪ انسان آهي!. ڪڏهن نه ڪڏهن ته هن جي چهري تي به اها نگاهه ٽڙي اُٿي ٿي، جيڪا گل جيان خوشبوءِ سان مهڪندي آهي. بس ڪنڊيڪٽر به اهو ئي ڪجھه ڪيو هو. هن اُها نگاهه مون تي ضايع نه ڪئي. مون وٽ پهچڻ کان پهرين، هن جي نگاهه جو شرميلو لهجو انتهائي مهذب طريقي سان ادا ٿي رهيو هو، “او خوبصورت ڇوڪري! افسوس جو بس صرف ڪولابي تائين وڃي ٿي. ۽ جيڪڏهن ان کي اڳيان وڃڻ جي اجازت مليل هجي ها ته اوستائين وڃي ها، جتي تنهنجو گھر آهي ۽ آئون اتي جو ٽڪيٽ ڪٽيان ها. هن بس ڪنڊيڪٽر جي ادا ڏسي، مونکي زندگي جي سڀ کان وڏي بس ڪنڊيڪٽر جو خيال آيو، جيڪو واري واري سان هر مسافر کي، ان جي منزل تي لاهي ڇڏي ٿو مون سوچيو، “موت ضرور هڪ عورت آهي، موت جيڪڏهن مرد هجي ها ته ڪڏهن به ڪنهن خوبصورت عورت جي جان نه وٺي. صرف هڪ عورت ئي ريس ۽ حسد ۾ وٺجي ايئن ڪري سگھي ٿي”.
هاڻي اها ته ڄاڻ ناهي ته موت مرد آهي يا عورت، بهرحال اُهو ماڻهو جيڪو داد رتي منهنجي ڀرسان اچي ويٺو هو اُهو يقينن مرد هو ۽ ان جي ويهڻ سان ئي هن جي ڳري ۽ موٽي جسم جي اوٽ ۾ اها ڇوڪري لڪي وئي ۽ آئون ان کان پوءِ هن کي ڏسي نه سگھيس. ها جيڪڏهن منهنجي ڳچي ڊگهي هجي ها ۽ ايتري لچڪيدار هجي ها جو اڳيان پويان آساني سان گھمي سگھي ها، ته آئون ان کي ضرور ڏسي سگھان ها. اهڙن موقعن تي منهنجي دل چاهيندي آهي ته ڪاش آئون انسان نه هجان ها، سارس هجان ها، زراق هجان ها، شترمرغ هجان ها. جيڪڏهن هجان ها ته ڇا ٿئي ها؟”
پر هن ٿلهي ماڻهو مونکي زياده سوچڻ جو موقعو نه ڏنو. ڪجھه گھڙين لاءِ هن بس ۾ هيڏانهن هوڏانهن نظر ڦيرائي ۽ پوءِ منهنجي طرف ڏٺائين ڄڻ ڪو ماڻهو ٽين منزل تان ڪنهن جيت کي ڏسي. مون ڇرڪ ڀري پنهنجي ڪمزور ۽ ٽيڙهي ڳچي جي چوگرد ڦاٿل ڪالر ۽ پراڻي ٽاءِ کي ٺيڪ ڪيو. اصل ۾ مون هن جي نگاهه کان پري ڀڄڻ چاهيو ٿي. آئون گرانٽ روڊ جي هڪ پرائيويٽ اسڪول ۾ استاد آهيان. تاريخ، جاگريافي ۽ علم نباتات پڙهائيندو آهيان. ڪڏهن ڪڏهن علم شهريت، حساب ۽ انگريزي به پڙهائيندو آهيان. پگھار پنجاهه رپيا آهي، جڏهن ته رسيد پنجٽيهه رپين جي ڪاٽي ويندي آهي. ٽيهن سالن کان انهي اسڪول ۾ انهي ئي پگھار تي ڪم ڪري رهيو آهيان.
اخلاقن منهنجو شمار انسانن ۾ ٿئي ٿو، جيتري قدر آمد و رفت جو تعلق آهي مونکي علم نباتات ۾ شامل ڪري سگھو ٿا ۽ پگھار جي اعتبار کان منهنجو تعلق جمادات سان آهي. ڪلاس جي اندر شاگردن جون ڌمڪيون سهندو آهيان ۽ ڪلاس کان ٻاهر هيڊ ماستر، مئنيجر ۽ زال جون ڇڙٻون سهندو آهيان. جيئن ته منهنجو روزانه ان قسم جي نگاهه سان واسطو پوندو آهي، انهي ڪري ان نگاهه کي آئون هر جڳهه تي سڃاڻي وٺندو آهيان. هن وقت به مون ان نگاهه کي هڪدم سڃاڻي ورتو، جيڪا ڄڻ مونکي چئي رهي هجي “اڙي ذليل، ڪميڻا، ڏٻرا، غربت جا ستايل انسان! تنهنجي اها مجال جو اهڙي طرح مونسان گڏ منهنجي ڀر سان سِيٽ ٿو ويهين؟”
انهي نگاهه جي جواب ۾ مون مسڪرائي ڏنو. تمام گھڻي ڦِڪي ۽ ڇسي مرڪ؟ پنهنجو پاڻ تي شرمنده ٿيندڙ مسڪراهٽ هئي. اها ڄڻ هٿ ٻڌي ان شخص کي چئي رهي هئي، “رهڻ ڏي ڀاءُ!، مون سان ڇو ٿو اٽڪين؟ هڪ غريب ماڻهو آهيان، ويٺو آهيان، ويٺو رهڻ ڏي. گرانٽ روڊ تي لهي ويندس. تنهنجو ڇا کنيو اٿم؟ اهڙي طرح گھوري ڇو ٿو ڏسين؟ ٺيڪ آهي آئون اڃان پري هٽي ٿو ويهان!”
آئون ڪجهه ڪونه ڪڇيس پر پنهنجي سيٽ تي اڃا به سوڙهو ٿي ويٺس ۽ اهو شخص ان لحاظ سان ڄڻ اڃا به ڦهلجي ويٺو. هن پنهنجون ناسون ڦونڊي مونکان پڇيو، “ڇا ٽائيم ٿيو آهي؟”
مون نهايت مسڪين لهجي ۾ چيو، “جي! مون وٽ گھڙي ڪونهي.” ۽ هن ماڻهو ۾ آڪڙ ۽ غرور جو مقدار اڃا وڌي ويو، ايئن جيئن شگر جي مريض ۾ کنڊ جو مقدار وڌي ويندو آهي. هن هٿ جي اشاري سان ڪنڊيڪٽر کي پاڻ وٽ سڏي ورتو ۽ ان کان ٽائيم پڇيو. ڪنڊيڪٽر ٽائيم ٻڌايو ته هن پنهنجي سون جي گھڙي سان ٽائيم ڀيٽيندي چيو “تنهنجي گھڙي غلط آهي”.
“هوندي جناب”
“هوندي نه پر آهي” هن فيصلي ڪن لهجي ۾ چيو، “تون بس جو ڪنڊيڪٽر ٿي ڪري صحيح ٽائيم نٿو رکين. انهي ڪري ته بسون ليٽ ٿين ٿيون. هي بس به دادر جي اسٽاپ تي پنج منٽ ليٽ پهتي آهي. توهان ماڻهن کي مسافرن جو قطعي خيال ناهي. توهان کي اندازو آهي ته ان سان اسان جو ڪيترو نقصان ٿئي ٿو؟”
“اهو به ته خيال ڪريو” ڪنڊيڪٽر چيو، “اڄ ڪلهه برسات جو زمانو آهي، ڏينهن رات برسات ٿيندي رهي ٿي. جيڪڏهن اسان صحيح اسپيڊ سان گاڏي هلايون ته ڪر ڪيترا نه حادثا ٿين. ٽائيم کان پنج منٽ پوءِ پهچو ٿا، پر گھر ته پهچي وڃو ٿا، سيٺ صاحب!”
ڪنڊيڪٽر جي ان ڳالهه تي ڪجھه ماڻهن مسڪرائي ڏنو، آئون ته مسڪرائڻ جي جرئت به نه ٿي ڪري سگھيس. ڇو جو اهو ماڻهو منهنجي بلڪل ڀرسان ويٺل هو. ڪنڊيڪٽر جو جواب ٻڌي هن ماڻهو جي تسلي ڪونه ٿي. هن ڪنڌ کي لهمائيندي چيو، “تيز ڇو نٿا هلو؟ “
“يقينن هلي سگھون ٿا پر رودن جي حالت ڏسو ٿا؟ ٻارهن ٻارهن انچن جا کڏا، گاڏي جو ايڪسل به ٽٽي پوي، جيڪڏهن تيز هلي.” هوڏانهن مانٽگا کان دادر ايندي منهنجي گاڏي جو ايڪسيڊنٽ ٿي پيو. سيٺ چيو، جتي ڏسو اڄ ڪلهه بي ايماني جو راچ آهي. پهرين روڊن جي مٿان متي جي ڀرائي ڪري سٺي نموني روڙي بجري وجھي مٿان چڱي ريت ڏامر لڳائي ڪارپيٽ ڪيو ويندو هو ۽ هاڻي مڙوئي ڀرائي ڪري نالي ڏامر هڻي ڪم ٽپايو ٿو وڃي. پوءِ ڇهن مهينن ۾ روڊ ٽٽيو وڃي. ٺيڪدارن جا مزائي مزا آهن. شريف ماڻهن جي گاڏين جو ٻيڙو ٻڏيو وڃي، بس هتي جيڪو به آهي، چور آهي، بي ايمان آهي، لٽيرو، ٺڳ ۽ دوکيباز آهي”.
اُن کانپوءِ هن ڀڻ ڀڻ ڪندي اڃا به ڪافي گاريون ڪڍيون. هو نهايت ئي خفا نظر آيو ٿي. هن جو رنگ سانورو هو ۽ منهن تي ماتا جا داغ هئس. هن جاوار ڪارا ۽ ڀرون گھرا ۽ گھاٽا هئا. هن جو منهن ڀريل هو ۽ جسم پڻ ڀريل هئس. چيلهه کان هيٺ هن اهڙي سنهي ڌوتي پائي رکي هئي جو هن جي رڇ جهڙي ٽنگ جو هڪ هڪ وار نظر آيو ٿي. ڪنڊيڪٽر هن کان پڇيو، “ڪٿي جو ٽڪيٽ کپي؟”
“بامبي سينٽرل”
“اڍائي آنا”.
سيٺ پنهنجو وڏو ٻٽون کوليو. وڏو ۽ ويڪرو ٻٽون. هن ٻٽون کان ته منهنجو گھر ننڍو هو، جنهن ۾ هڪ زال، پنجن ٻارن ۽ پوڙهي پُڦي سان رهندو هئس. مار! ڪيترا نه هن ۾ ڪمرا هئا. هڪڙو هزار جي نوٽن سان ڀريل هو. هڪ ڪمرو سور رپين جي نوٽن لاءِ هو. هڪ ڪمرو ڏهن رپين جي نوٽن لاءِ، هڪ ڪمرو پنجن رپين جي نوٽن لاءِ. هڪ ڪمري ۾ ريزو (کليل سڪا) هئا. هڪ ڪمري ۾ ضروري ڪاغذ پيل هئا. ٻٽون جي وچ ۾ ريشم جي ڏوري هئي. هي نوٽن سان جڳمڳائيندڙ ٻٽون هڪ عاليشان محل جيان خوبصورت هو. آئون ته هن کي ڏسندو ئي رهجي ويس، ايئن جيئن اُن حسين ڇوڪري کي ڏسندو رهجي ويو هئس، جيڪا هاڻ منهنجي نظرن کان اوجھل ٿي چڪي هئي. آئون دل ئي دل ۾ حساب ڪرڻ لڳس. ٽيهه سال مون اسڪول ۾ ڪم ڪيو. سال ۾ ٻارهن مهينا هوندا آهن ته ٽيهن سالن ۾ ٽي سئو سٺ مهينا ٿيا. هر مهيني جو پگھار پنجاهه رپيا ته مونکي هاڻي تائين ڇا مليو؟ ٽيهه هزار ڇهه سئو رپيا. ان کان وڌيڪ رقم ته سيٺ ٻٽُون ۾ کڻي گھمي ٿو. منهنجي پوري زندگي ٻٽون ۾ هئي. سيٺ ريزي جي خاني مان اڍائي آنا ڪڍيا ۽ ڪنڊيڪٽر کي ڏنا ۽ پوءِ ٻٽون بند ڪري پنهجي کيسي ۾ رکي ڇڏيو. ۽ مون مسلسل پاڻ کي هن جي کيسي ۾ اندر ويندو محسوس ڪيو ۽ آئون هڪدمن ان نگاهه جو مطلب سمجھي ويس. ٻاهريون مطلب نه پر اندر جي گھراين ۾ سماج جو لڪل اهو مجرمانه راز، جيڪو هتي هر ڪتاب پنهنجي شاگرد، اخبار پنهنجي پڙهڻ واري ۽ هر حاڪم پنهنجي محڪوم کان لڪائيندو آهي. تون منهنجي کيسي ۾ آهين؟ تون منهنجي کيسي ۾ آهين!، ٻٽون اندريئين کيسي ۾ رکي هن شخص مون ڏانهن نهاريو ۽ پڇيو،
“ڪٿي ڪم ڪندو آهين؟”
“گرانٽ روڊ تي هڪ خانگي اسڪول ۾ استاد آهيان”.
“استاد ٿي ڪري گھڙي نٿو رکين؟ ته پوءِ تون مقرر وقت تي ڪيئن اسڪول ويندو هوندين؟ صحيح وقت تي ڪيئن شاگردن کي پڙهائيندو هوندين؟ پر ڪنهن کي چئجي؟ هن شخص منهن ڦٽائيندي چيو. حالانڪه هن جو منهن پهرين ئي ڪو گھٽ بڇڙو ڪونه هو.
“هتي جيڪو به آهي ٽوٽي آهي. ڪو ڪم کان جيءُ چورائي ٿو ته ڪو وقت کي چورائي ٿو. ڪنهن کي به ملڪ جو احساس ۽ خيال ناهي”.
مون جهيڻي آواز ۾ چيو، آئون ته صحيح وقت تي گهران نڪتو هئس. ٻن بسن جي واري تي هي ٽين بس آئي ته مٿان وري برسات ٿيڻ لڳي ۽ ڊرائيور سلپ ٿيڻ جي ڊپ کان بس آهستي هلائڻ لڳو”.
“ته پوءِ ڇا ڪرڻ گهرجي؟ ڏنڊ هڻڻ گھرجي اهڙن ماڻهن تي. مونکي ڏس! منهنجو ڪُرلا ۾ بي داغ فولاد (Stainless Steel) جو ڪارخانو آهي. اڍائي سو مزور ڪم ڪن ٿا. پر مجال جو ڪو هڪ منٽ به ليٽ پهچي. ڏنڊ هڻي ڇڏيندو آهيان. جيڪو پگهار مان ڪٽي وٺندو آهيان يا اوور ٽائيم ڪرڻ جو چوندو آهيان. منهنجي مرضي ڪنهن کي به ڪجھه چوان، ڇو ته منهنجو ڪارخانو آهي، پر هتي ڪنهن کي چوان؟” سيٺ چڙ مان پنهنجي گھڙي ڏانهن ڏٺو ۽ ان کي بامبي سيٽرل جي عمارت تي لڳل گهڙيال سان ڀيٽيو ۽ زور سان اندر ساهه کڻندي چيو، “آئون ته ڏهه منٽ ليٽ ٿي ويس. منهنجي ميٽنگ رکيل آهي”.
“ڇا ٿو فرق پوي؟” مون خوشامدانه لهجي ۾ هن کي تسلي ڏيندي چيو “توهان سيٺ صاحب آهيو، جتي به ويندا ماڻهو اوهان جو انتظار ڪندا”.
“انتظار ۾ به وقت ضايع ٿئي ٿو مسٽر!” سيٺ مونکي حقارت مان ڏسندي چيو، “مونکي منهنجي ڪاروبار ۾ هر منٽ تي پنجن رپين جو فائدو ٿئي ٿو. ڏهه منٽ بيڪار ويا ته سمجھه پنجاهه روپيا ويا. وقت پئسو آهي مسٽر!”
وقت متعلق انسان جا مختلف نظريا آهن.وقت پئسو آهي. وقت دنيا جهان جي چوٿين حد آهي. وقت ڪائنات جو فريم آهي. وقت شعور جي ڌارا آهي، جيڪو ماضي حال ۽ مستقبل جي چوڌاري هڪ دائري جي شڪل ۾ رات ڏينهن ڊگھي اوسيئڙي جيان آهي. يا وقت ڪنهن جي لاءِ وصال جي پهرين چمي ته وري ڪنهن لاءِ آخري هڏڪي. ڪنهن لاءِ تخت آهي ته ڪنهن لاءِ ڦاسي جو تختو. پر اهي تفسير غلط آهن. وقت هڪ ٻٽون آهي جنهن ۾ هڪ استاد جي ٽيهن سالن جي زندگي جا پل قيد آهن!!
مون انتهائي حسرت ڀرئي لهجي ۾ سيٺ کان پڇيو، “سيٺ صاحب! هي بي داغ فولاد (Stainless Steel) ڇا هوندو آهي جنهن مان تون في منٽ پنج رپيا ڪمائين ٿو؟”
“تون استاد ٿي ڪري اِهو نٿو ڄاڻين؟” تون ڪهڙي قسم جو استاد آهين؟ ڇا پڙهائيندو هوندين پنهنجي ساگردن کي؟ اڙي بيوقوف اهو بي داغ فولاد در اصل Stainless steel هوندو آهي. جنهن کي ڪٽ نٿو لڳي. ان مان برتن ٺاهيا ويندا آهن. هي گھڙي جيڪا تون منهنجي هٿ ۾ ٻڌل ڏسين ٿو، اِها به بي داغ فولاد مان ٺهيل آهي. ان جو رنگ ڪڏهن خراب نه ٿيندو ڀلي مٽي ۾ رکي ڇڏيوس. بي داغ فولاد تي ڪنهن جو به اثر نٿو پوي”.
“ڪمال اهي!” مون حيرت مان پڇيو، “ته ڇا صرف ٿانو ۽ گھڙيون ئي بي داغ فولاد مان ٺهن ٿيون؟”
“نه” سيٺ منهنجي لاعلمي تي مسڪرائيندي چيو، “سوين ٻيون به شيون بي داغ فولاد مان ٺهن ٿيون”.
“ته ان مان انسان به ٺهندا هوندا؟” مون پر اُميد ٿيندي پڇيو.
“ڇا مطلب؟” هن ڇرڪ ڀريو.
“اهڙا انسان جن تي ڪنهن شئي جو اثر نه ٿيندو هجي. بي داغ فولاد انسان!” مون وضاحت ڪندي چيو.
هو منهنجي طرف حيرت مان ڏسڻ لڳو. مون هن جي گوڏن تي هٿ هڻندي چيو، “ سيٺ صاحب! تون به مونکي بي داغ فولاد مان ٺهيل انسان لڳين ٿو. اهڙو انسان جنهن ۾ ڪٿي به ڪو نقص يا خامي نه هجي. ايتري قدر ديانتدار، مضبوط ۽ وقت جو پابند. سچ ٿو چوان، جيڪڏهن منهنجي وس ۾ هجي ته تو جهڙي شخص کي هندستان جو ڊڪٽيٽر بڻائي ڇڏيان”.
هو منهنجي ڪيل ساراهه مان ڏاڍو خوش ٿيو. چيائين، “آئون ڪر ٻن سالن ۾ هندستان جي ڪايال پلٽي ڇڏيان. سڄو ملڪ ڪارخاني جي طرح ڪم ڪرڻ لڳي. انسان مشين جي طرح هلڻ لڳي. آئون ته ٻن ڏينهن ۾ سڀني کي ٺيڪ ڪري ڇڏيان. پر ڇا ڪريان!؟ اڄ ڪلهه جتي ڏسو ’عوامي راڄ، عوامي راڄ‘ جي بڪواس ٻڌڻ ۾ اچي ٿي. ’عوامي راڄ.....‘ ايتري ۾ گرانٽ روڊ جو اسٽاپ اچي ويو. آئون اُتي لهڻ لڳس. هو به بس مان اتي لهي پيو. هڪدم مونکي ڪجھه ذهن ۾ آيو. مون پويان وارائي کيس چيو، “سيٺ صاحب! توهان مونسان ڳالهيون ڪندا غلطي سان گرانٽ روڊ تي لهي پيا آهي. حالانڪه توهان کي گذري ويل اسٽاپ بامبي سينٽرل تي لهڻو هو.”
هن کلندي چيو “ اصل ۾ مونکي گرانٽ روڊ تي ئي لهڻو هو. آئون هر روز اتي ئي لهندو آهيان. اڍائي آني ۾ ٽڪيٽ بامبي سينٽرل اسٽاپ لاءِ وٺندو آهيان ۽ هتي گرانٽ روڊ تي لهندو آهيان. اهڙي طرح هر روز ٽڪيٽ مان ٻن پئسن جي بچت ٿي ويندي آهي. هتي ڀلا ڪير ٿو ڏسي؟”
ايترو چئي هن مونکي اک ڀڳي ۽ جلدي جلدي هڪ گھٽيءَ ۾ مُڙي نظرن کان غائب ٿي ويو.