گيت ۽ پٿر
منهنجي مشاهدي ۾ زيدي پهريون شخص آهي، جيڪو ان حد تائين اذيت پسند آهي، جو هر وقت پاڻ کي ذهني طور ڦٽڪا هڻندو رهندو آهي. زيدي ويهين صدي جو ماڻهو آهي، انهي ڪري هڪ فلم ڪمپني ۾ اسسٽنٽ ڊائريڪٽر آهي. جيڪڏهن هو سورهين صدي ۾ هجي، ها ته، ڪيٿولڪ راهب هجي ها، سخت ترين ملان هجي ها، اعليٰ محتسب هجي ها. پر ويهين صدي، هن کي فلم ڊائريڪٽر جو اسسٽنٽ ٺاهي ڇڏيو هو. هن کي انهي ڳالهه ۾ به مزو اچي ٿو ته هن جي تقدير ان قدر خراب آهي. ماڻهو خوبصورت شين. سٺين ڳالهين، حسن جي خوبين مان ساءُ کڻندا آهن. زيدي کي دک، درد، گناهه، بدصورتي ۽ اُنجي گهرائي ۾ دلچسپي آهي، جيڪا هيٺ ويندي آهي. جيڪا شيءِ مٿي اُٿي ٿي، جيئن آسمان، وڻ جي چوٽي، ڪبوترن جي اُڏام، انهن ڳالهين ۾ هن جي دلچسپي قائم نٿي رهي. هو شر، بدي ۽ نفرت جو قائل آهي. هن ۾ ۽ فرشتن ۾ فقط هڪ قدم جي ڇوٽي آهي.
زيدي کي عورتن کان سخت نفرت آهي. هو اُنهن جي پاڇي کان به نفرت ڪندو آهي هو اُنهن کي نيچ ترين مخلوق چوندو آهي. هو شوپن هارا جو پرستار آهي. اسٽوڊيو ۾ جتي عورتون بيٺل هونديون، اُتي ماڻهن جي رش نظر ايندي آهي، پر زيدي اُتي نظر نه ايندو. جيڪڏهن ڪنهن مهل ڇوڪرين جي ڀرسان گذرڻو پوي ته هو ان قدر آڪڙجي ۽ ان قدر ڇاتي تاڻي هلندو آهي، جو هن جي شڪل کل ۽ مذاق لائق ٿي پوندي آهي. ڄڻ هن جي جسم جو ذرو ذور عورت عورت پڪاري رهيو هجي. بک جڏهن پنهنجي منزل تي پهچي وڃي ته نفرت بنجي ويندي آهي. پر بک جي آخري منزل موت، جمود، خاموشي ۽ سناٽو به آهي. زيدي جون جنسي حسون ان قدر ڪمزور ٿي چڪيون آهن، جو شايد هن کي مرد چوڻ به هڪ مبالغه آميز حقيقت هوندي. زيدي جي مردانگي هن جي بدصورتي کان مار کاڌي ۽ اُها بدصورتي عورت جي نسواني جمال ۽ حسن سان ٽڪرائي، نفرت ۾ تبديل ٿي ويئي. هاڻ هو نه مرد آهي نه عورت. سر کان پيرن تائين سراپا نفرت آهي. هو هڪ پريشان روح آهي، جنهن پنهنجو پاڻ کي منجهائي منجهائي ڳنڍيون ڏيئي ڇڏيون هجن ۽ هاڻ اُنهن ڳنڍين جو هن جي لاءِ کولڻ مشڪل هو. شايد هاڻي هو زندگي ۾ اُهو شان ۽ دٻدٻو آڻي نه سگهي. زيدي جي اها حالت اسان جي ملڪ جي سياسي حڪمرانن سان ڏاڍي ملي جلي ٿي.
زيدي کي جيڪڏهن چيو وڃي، فلاڻي عورت کي فلمي سيٽ تي حاضر هئڻ گهرجي، ته پهرين ته هو اُن کي ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيندو. ورجائڻ تي اهڙي طرح گهوريندو ڄڻ اهو چئي ڪنهن ڪو گناهه جو ڪم ڪيو آهي. جيڪڏهن توهان زياده ڍيٽ نڪتا ته هو سيٽ ڇڏي ٻاهر هليو ويندو ۽ پوءِ هو اُتان گهربل عورت کي سڏائڻ لاءِ پٽيوالي کي موڪليندو، يا ڪو ٻيو نياپو رسائيندڙ ڳوليندو. صفا مجبوري جي حالت ۾، جي هن کي وڃڻو پوي، ته هو ڇوڪري جي سامهون بيهه هن کي چوندو، “سيٽ تي اچو”. ۽ پوءِ اُتان پويان پير ڪري هلڻ لڳندو. هن جي حرڪتن ۾ اُن وقت ڪا به سرگرمي نظر ڪو نه ايندي. عام طور تي زندگي ۾ هڪ ترتيب هوندي آهي. هر چرپر ۾ هڪ متوازن حد جو احساس ٿيندو آهي. زيدي کي ڏسي، اُن وقت اهو احساس ٿيندو آهي ته، هو انسان ناهي هڪ بي روح جسم آهي، جنهن کي کڻي ڇوڪري جي اڳيان آندو وڃي پيو. هن جي چال، گفتار، طور طريقن ۾ هڪ عجيب غير فطري ۽ غير تخليقي حرڪتن جو احساس ٿيندو آهي، جنهن ۾ بلڪل لچڪ نه هجي. آٽومشين جي بي تال حرڪت به شايد هن کان بهتر ٿيندي هوندي. عام طور تي عورتن جو اثر مردن تي زياده ٿيندو آهي ۽ جيستائين پيدا ۽ تخليق ڪرڻ جا اعصاب قائم رهندا آهن، اثر ٿيندو ئي رهندو آهي. پر جيترو اثران مخلوق جو مون زيدي تي ڏٺو آهي، اهڙو ٻئي ڪنهن فرد تي ناهي ڏٺو. ايئن معلوم ٿيندو آهي ته، زيدي جي روح ۽ جسم جي هر ذري ۾ هڪ اک آهي، جيڪا عورت جي وجود کي ڏسندي ئي اُن کان منڪر ٿيڻ لاءِ بي تاب آهي. ماڻهو ٻن اکين سان عورت کي ڏسندا آهن ۽ مري پوندا آهن. زيدي ڪروڙين اکين سان ڏسندو آهي. هن جي دل جي حالت ڇا هوندي؟ آئون سمجهان ٿو ته اتي پهچي، محبت نفرت ۾ ۽ زندگي موت ۾ تبديل ٿي ويندي آهي.
جڏهن اسان جي اسٽوڊيو ۾ رمڀا پهريون ڀيرو آئي ته پروڊيوسر کان وٺي پٽيوالي تائين سڀني جا چهرا خوشي مان ٻهڪڻ لڳا دراصل عورت خوشي جو هڪ پل آهي، جيڪو جنت جي وادين کان هن سرزمين تائين ايندو آهي. پوءِ اُن پل کي پائڻ، چکڻ ۽ ماڻڻ، اُن جي لاءِ مرڻ جي بيقراري ڇو نه هوندي؟ ۽ رمڀا ته اهڙي عورت هئي، جيئن، لهر، لڏندڙ ٽاري، ٻهڪندڙ مکڙي، جيئن فضا ۾ مسڪراهٽ جو تير هلي وڃي، ۽ گم ٿي وڃي ۽ گم ٿيڻ کان پوءِ به تخيل ۾ اُنجا رنگ چمڪندا رهن. اها ڪيفيت رمڀا جي هئي. عورتون جوان به ٿينديون آهن، شاعري جي مٺاس، رس ۽ سرسنگيت سان ڀريل به هونديون آهن. پر رمڀا جي حسن جي ادا ۽ انداز ٻين عورتن کان بلڪل الڳ هو. هن جي حسن جو احساس هن جي سامهون نه پر هن جي گذري وڃڻ کان پوءِ ٿيندو آهي. ڄڻ ڪا شئي چمڪي اُٿي هجي. هوءِ سامهون کان لنگهي ويندي ۽ بعد ۾ اِهو خيال ايندو، خيال نه ايندو ڄڻ تصويرون اينديون. گلن جا گجرا، انڊلٺي رنگ، ٻارڙن جي مسڪراهٽ، رات ۾ ڪهڪشان جون کير جهڙيون ڌارائون، موتين جي مالا هر ڏس ڦهليل. انهن سڀني تصويرن جو خيال هن کي ڏسي اُڀريو ٿي. هن جو حسن فاني هو پر اُن جي گونج ديرپا هئي. جيڪي تصويرون هن جي حسن کي ڏسڻ سان اُڀرنديون هيون اُهي لافاني هيون. خوبصورتي جي ان کان ٻي بهتر تعريف ٿي نٿي سگهي. رمڀا کي ڏسي اهو ڏسي خيال ڪڏهن نه ٿيندو هو، ته هي عورت ڪا فلمي اداڪارا آهي، زال آهي، ٻارن جي ماءُ آهي، روزگار جي درد ۽ ذوق جي اُڀار ۽ اظهار جي بيتابي کان آگاهه ٿي چڪي آهي. هوءِ جيڏانهن به وئي ٿي، فضا ۾ هڪ لاٽ اُڀري ٿي. جنهن ۾ ڪئين پروانا جلي رک ٿي ويا ٿي.
ناممڪن هو جو اهڙي وجود کان زيدي کي نفرت نه هجي. ادنيٰ شعور جو رهڻ وارو اعليٰ شعور رکڻ واري کان نفرت ڇو نه ڪندو؟ جيڪڏهن محبت نفرت آهي ته گهرائي به هڪ طرح جي اُلٽي بلندي آهي. هن جي تخيل ۾ اُهي اُفق نه هئا جن تي روشن ڪرڻن جي چمڪ دمڪ هوندي آهي. هو اُن اونداهي اُفق جي تهه تائين پهچي ويو هو، جتي گپ ۽ ڪچرو گڏ ٿي ويندو آهي ۽ خيال ۾ ڪيڙا مڪوڙا سرڻ لڳندا آهن. جيئن مثبت ۽ منفي هڪ ٻئي کان الڳ رهندا آهن، اهڙي طرح فلمي سيٽ تي رمڀا ۽ زيدي هڪ ٻئي کان پري رهيا ٿي.
انساني فطرت پاڻي جيان پنهنجي سطح هموار رکي ٿي. رمڀا نفرت نه ٿي ڪري سگهي. هوءِ ته اُفق تي چنڊ جي ڪرڻي جيان هئي، گهرائي جي گپ ۽ ڪچرو نه هئي. هوءِ لڏندي لمندي هيٺ لٿي، هن جي مسڪراهٽ، شرميلي انداز دلين کي موهي ڇڏيو ٿي. هوءِ زيدي لاءِ ايتري قدر نرم بنجي ويئي، جو زيدي اُن کي ڳڙڪائي به نه ٿي سگهيو. رمڀا زيدي سان کلي ڳالهايو ٿي، ته زيدي وري رکو جواب ڏنو ٿي. جي رمڀا هن کي چائي گهرائڻ جو چوندي، ته هو ڄاڻي واڻي چائي نه گهرائيندو. جي رمڀا چوندي، زيدي صاحب! اوهانجا ڪيڙا ميرا آهن”. ته زيدي ٻئي ڏينهن اڃان به وڌيڪ ميرن ڪپڙن ۾ ايندو. هڪ ڀيري رمڀا چيس، “ڏاڙهي وڌائي ڇڏي اٿئي، روز لاهيندو ڪر زيدي صاحب!؟” ته زيدي سچ پچ مان ڏاڙهي وڌائي ڇڏي. مولانا ابوالڪلام آزاد جهڙي ڏاڙهي، ڇڊي ڇڊي ڊگهي ڏاڙهي جنهن زيدي جي چهري کي هڪ عجيب رونق بخشي ٿي. جي رمڀا چوندي “فلاڻي پڪچر ڏاڍي سٺي آهي. هل ته ڏسي اچون”. زيدي جواب ڏيڻ بنائي ٻي پڪچر ۾ هليو ويندو. حالانڪه هڪ ڪلاڪ اڳ هو خود اُن پڪچر ڏسڻ جو خواهشمند هو ۽ پنهنجن دوستن سان گڏ اوڏانهن وڃڻ وارو هو. هن جو جسم ۽ هنجو روح، پنهنجي ڀرپور قوت سان رمڀا جي خلاف مدافعت ڪري رهيو هو. هن شايد سوچي رکيو هو ته، منهنجي بدصورتي رئندي رهندي پر هار قطعي نه مڃيندي. هن جي اکين جي چمڪ ۽ تاب چئي ڏيندو هو ته “مقابلو ڏاڍو سخت آهي”.
رمڀا پنهنجو رنگ ۽ ڍنگ نه بدليو. اهو چوڻ ته صحيح نه هو ته ڪو هن کي زيدي سان لڳاءُ هو. ها ايتري دلچسپي ضروري هئي ته، هوءِ اُنجي عورت کان نفرت جي جذبي کي ضرور فتح ڪرڻ چاهيندي هئي. هوءِ اُن لاءِ برابر ڪوشش ڪندي رهي. جيئن ته هوءِ پاڻ ڏاڍي خوبصورت هئي ۽ حسن ۾ بذات خود اهڙي مغروري هوندي آهي جيڪا پنهنجو پاڻ ۾ ايتري ڪوشش جو تاب آڻي نٿي سگهي. منهنجو مطلب آهي ته حسن خود چمڪندو آهي. حسن بذات خود ان قدر دلڪش ۽ من موهيندڙ آهي جو اُن کي چمڪڻ ئي گهرجي. اُنجي فطرت مان روشني ڦٽي نڪرندي آهي. زيدي هڪ ڪوشش تي وگرڻ جو نه هو، بلڪه هو ته ٻريل ڪاٺين جيان هو جنهن ۾ ڦوڪي ڦوڪي باهه ٻاري وڃي. رمڀا هر وقت چمڪي ٿي ۽ ڪوشش کان گهٽ ڪم ورتئين ٿي، جو هوءِ خود باهه هئي. سمجهندي هئي ته هڪ ڏينهن پاڻ کي جلائي ويهينديس. اُن لاءِ هوءِ مسڪرائيندي هئي، ٽهڪ ڏيندي هئي، نرم ٿي ويندي هئي، جيئن ڪپهه جو پوڻو. هوءِ آهستي آهستي زيدي جي دل تي گهمندي هئي، جيئن ڪڪڙي انڊي تي. هن جي حسن جا نرم نرم پر زيدي جي دماغ جي پٿريلي زمين جي سطح کي ڇهندا رهيا ٿي. پر زيدي بلڪل اڻ ڄاڻائي جي سحر ۾ غلطان پڻي ۾ گويو هوندو هو. رمڀاجي ان قدر معصوميت کان زيدي جي نفرت اڃان به وڌي ويئي.
هاڻي ته زيدي جي نفرت جي منزل اها هئي، ڪنهن کي به نظر ۾ نه آڻڻ، پاڻ کي ئي سڀ ڪجهه ڄاڻڻ ۽ سمجهڻ ۽ حد درجي جي لاپرواهي هاڻ نفرت ايتري وڌي وئي هئي، جو هن ڪڏهن ڪڏهن رمڀا سان ڳالهائڻ شروع ڪري ڏنو ٿي. “هتي نه ويهو”. “هي ڪرسي سٺي آهي”. “هو ماڻهو برو آهي”، “هي پيالو ڀڳل آهي” هي “جملو غلط آهي”، “هي ڪنڊ صحيح آهي” ننڍا ننڍا اُبتا سبتا جملا، سخت ۽ ڪوڙاڻ سان ڀريل، بلڪل ٺهيل ٺڪيل مشيني انداز ۾، هڪ هڪ جنبش پٿر گلاب جي مکڙي ڏانهن موٽ کائي رهيو هو.
اها نفرت اڃان به وڌي ويئي، جڏهن رمڀا شانت سان محبت ڪرڻ شروع ڪئي. شانت هيرو هو ۽ رمڀا هيروئن. محبت ايتري ئي ضروري آهي، جيترو ٻن وقتن جي ماني يا ساڙهي سان گڏ بلائوز. زيدي انهي محبت کي بلڪل ويجهو آڻي رهيو هو. هن ٻنهي کي گڏ رهڻ جو موقعو فراهم ڪيو ٿي. شوٽنگ کان پهرين ٻنهي کي الڳ وٺي، ريهرسل جي بهاني اڪيلائي مهيا ڪئي ٿي. چائي جي پيالين ۾ شراب پائي ڏنائين ٿي، جو سيٽ تي شراب پيئڻ منع هئي پر چائي پيئڻ جي منع نه هئي. انهيءَ لاءِ چائي بغير کير جي چئي شراب گهرايو ويو ٿي. ۽ زيدي اها بنا کير جي چائي، هو پاڻ وٺي آيو ٿي ۽ رمڀا ۽ شانت جي بي وقوفي وارين حرڪتن سان، پنهنجي نفرت جي جذبي کي سڪون پهچايو ٿي. شايد هن تي اهو احساس غالب هو ته، هي عورتون ڪيتريون نه جاهل هونديون آهن. ڪيئن ريجهي وڃن ٿيون. هي عورتون نفرت جي قابل ئي ته آهن. جيئن جيئن زيدي جي نفرت وڌندي رهي ٿي، هو اڃان به وڌيڪ رمڀا جي ويجهو ٿيندو ويو ٿي. هاڻي هن جي ڳالهين جي بي ترتيبي غائب ٿيڻ لڳي. هاڻ هو هن جي سامهون کلي ڏيندو هو، ٽهڪ ڏيندو هو، پنچ اليسٽريڊويڪلي جا لطيفا ٻڌائيندو هو. هن کي پڙهڻ لاءِ ڪتاب ڏيندو هو. رمڀا هن جي لاءِ سوئيٽر اُڻي رهي هئي. گذريل ڏينهن ۾ جڏهن رمڀا جو مڙس آيو ته، زيدي کيس اهڙي طرح ڳالهين ۾ اُلجهائي رکيو، جو شانت ۽ رمڀا کي اڪيلو پڪچر ڏسڻ جو موقعو به هٿ اچي ويو. هي عورت- ؟؟ زيدي دل ئي دل ۾ کلي ڏيندو هو. بدصورتي خوبصورتي تي فتح پاتي هئي.
اها نفرت ايئن ئي هلندي رهي. ۽ نيٺ پڪچر جو آخري ڏينهن اچي ويو. زيدي سيٽ تي ڪو نه آيو. پڪچر ختم ٿي وئي. تاڙيون، هار، گل، مٺائي.... پرين رمڀا واپس هلي ويندي پنهنجي مڙس وٽ، شانت پيشه ور عاشق جيان دکي، ڏاڙهي وڌيل، وکريل وار رمڀا جي سامهون ٿڌا ساهه ڀريا ٿي ۽ رمڀا پنهنجي حسن جي تاثير تي مسڪرائي ڏنو ٿي. پوءِ هن ڪنهن کان پڇيو، “زيدي ڪٿي آهي؟” ايئن ئي لاپرواهي مان جيئن ڪنهن ضروري ڳالهه جو ذڪر ڪندي ڪندي، پنهنجي ڪتي کي ٻچڪارڻ لڳي، “زيدي ڪٿي آهي؟” “موتي ڪٿي آهي؟”، “ڊبو ڪٿي آهي؟”، ويچارو “بدصورت، مايوس، مجبور بيمار ڪٿي آهي؟” هوءِ هن کي ڳوليندي رهي. پروجيڪشن روم ۾، ڪئميرا روم ۾، سائونڊ ڪمري ۾، آفيس ۾، خود هن جي ڪمري ۾، پر هو ڪٿي به ڪو نه هو. نيٺ هوءِ سنگيت گهر ۾ وئي.
سنگيت گهر ۾ اوندهه هئي. هڪ وڏي ۽ اوچي دري مان هن جهاتي پائي، اندر ڏنو ته زيدي پيانو تي ڳائي رهيو هو،
اي غمِ دل کيا کرون، اي وحشت دل کيا کرون
هن جي گلي ۾ سر، سوز، پڪار، لئه، ترنم نالي ڪجهه به ڪو نه هو. پر اُن ۾ وزن ضرور هو. بوجهه جيئن پٿر بنجي وڃي ۽ مٽي تي ويهي رهي. جيئن موت جو انڌيرو روشني جي ڪرڻي کي گم ڪري ڇڏي ۽ ڪائنات جي طرف وڌندو رهي. جيئن نفرت جو پهاڙ وگري وگري محبت جي لاوي ۾ تبديل ٿي وڃي.
زيدي ڳائيندي ڳائيندي، پيانوتي ڪنڌ رکي روئڻ لڳو. بدصورتي جو گل ٽڙي پيو هو. رمڀا به دري وٽ بيهه رئڻ لڳي.
هن هڪ ڏينهن ۽ هڪ رات پاڻ کي سنگيت گهر ۾ قيد ڪري رکيو. دراصل هو قيد نه هو. هن ڪل ڪائنات کي ٻاهر ڌڪي پنهنجو پاڻ کي سنگيت گهر ۾ آزاد ڪري ورتو هو. دنيا ۽ اُن جا غم ۽ اُن جا ڏک ۽ ڪم ظرفيون سڀ سنگيت گهرجي ٻاهر قيد ڪيون ويون هيون ۽ هو اُنهن سڀني کان بلڪل آزاد پنهنجي روح جو نوحو ٻڌي رهيو هو.
اي غمِ دل کيا کرون، اي وحشت دل کيا کرون
سڄي رات ۽ سڄو ڏينهن هو اهائي ڌن ڳائيندو رهيو ۽ هن جي بدصورتي وگرندي ويئي. سنگيت گهر جا دروازا بند هئا ۽ لائيٽون ٻارڻ، آواز ڏيڻ ۽ رمڀا جي رڙين تي به نه لکيا ۽ جڏهن رمڀا هلي وئي ته ماڻهو دري ٽوڙي اندر داخل ٿيا. زيدي پيانو مٿي اڌ مئو پيل هو. هن بليڊ سان پنهنجون آڱريون وڍي ڇڏيون هيون ۽ پيانو جي سفيد سرن ۾ پنهنجي رت جو راڳ ڀريو هو. هن پنهنجي بدصورتي جي تهه خاني ۾ حسن جي محفل سجائي هئي، ۽ نفرت جي طوفان جي ڪک ۾، محبت جي نرم جذبي جي تخليق ڪئي هئي. اڄ هو هڪ گرڀ وتي عورت جيان بيهوش پيل هو ۽ هن جون اکيون، هن جا ڳل ۽ هن جي ڏاڙهي لڙڪن سان ڀنل هئي.
ڪافي ڏينهن کان پوءِ زيدي کي رمڀا جو خط مليو.
“پيارا زيدي! تون صفا ڪو بيوقوف آهين. مون تو ۾ دلچسپي ظاهر ڪئي، تو نه ڄاڻ اُن کي ڇا سمجهيو. اها تنهنجي غلطي هئي. آئون هڪ شادي شده عورت آهيان. منهنجا ٻه ٻار آهن. پنهنجي مڙس ۽ ٻارن سان پيار ڪندي آهيان. اهڙو چريائپ وارو خيال منهنجي دل ۾ ڪڏهن به اچي ئي نٿو سگهي. هي چاندي جي سگريٽ رکڻ جي ڏٻي توکي موڪليان پئي”.
زيدي خط ڦاڙي پوءِ ساڙي ڇڏيو ۽ چاندي جي سگريٽ رکڻ واري ڏٻي کڻي کوهه ۾ اُڇلي ڇڏي. ۽ پوءِ ٽهلندو ٽهلندو سنگيت گهر ڏانهن هليو ويو.