پيش لفظ
ڪتاب جو پهريون باب هالا ڪنڊي جي قيام ۽ ان جي بربادي وغيره تي روشني وجھي ٿو. ان ۾ هالاڪنڊي جي بنياد جي حوالي سان مختلف راين کي پيش ڪيو ويو آهي. مولائي شيدي توڙي منور هالو ارباب هالاڪنڊي جي قدامت جا قائل آهن. پر هالا ڪنڊي جو عروج سمن جي آخري دؤر ۾ شروع ٿئي ٿو. اهو عروج ارڙهين صدي جي وچ ڌاري ختم ٿي وڃي ٿو، جڏهن هالاڪنڊي دريا جي دڳ مٽ ڪري صفا ٻڏي وڃي ٿو. اصل ۾ هالاڪنڊي رڳو ڪا هڪ وستي نه هئي، پر هن پوري علائقي کي هالاڪنڊي طور مشهوري حاصل هئي. جيئن اڄ هالا جي علائقي ۾ هالا نوان، هالاپراڻا، خانوٺ، ڀاڻوٺ، ڀٽ شاهه، ڪرم خان نظاماڻي ويندي سعيدآباد ۽ ڀرپاسي وار ڳوٺ اچي وڃن ٿا.
ڪتاب جي ٻي باب ۾ وري هالا ڪنڊي جي عروج واري زماني کان وٺي ان جي دريا جي حوالي ٿيڻ تائين اتي رهندڙ مشاهيرن جو احوال آهي. جيتوڻيڪ انهن مشاهيرن مان گهڻن جو ساڳيو احوال مختلف ڪتابن ۾ آيل آهي، پر وري به هتي شامل ڪيو ويو آهي. هن باب جي آخر ۾ انهن بزرگن جو ذڪر آهي جيڪي مقامي طور ته بيحد مشهور آهن، پر انهن جو تذڪرو ٻين تاريخي ڪتابن ۾ نٿو ملي.
ڪتاب جي ٻي حصي جي شروعات ٽئين باب سان ٿئي ٿي، جنهن ۾ هالا پراڻا جي تاريخ تي ويچار ونڊيا ويا آهن. ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته هالا پراڻا جو وجود هالا ڪنڊي جي ٻڏڻ بعد ٿيو، پر سائين منور هالو ارباب صاحب جي خيال ۾ هالاپراڻا جو وجود هالاڪنڊي سان گڏ هو. مقامي مؤرخ ۽ ليکڪ قاضي غلام محمد قريشي به مخدوم نوح جي ٻي تدفين سال 1601ع ڌاري هالاپراڻا جي ويجھو ڏيکاري آهي. مقامي شخص سائين طلعت جيلاني قريشي جو به خيال آهي ته هاڻوڪو هالا پراڻا به هالاڪنڊي جو هڪ حصو هو. ان حساب سان ائين چئجي ته هالا پراڻا جو وجود ان زماني ۾ به هو، پر هالاڪنڊي جيتروڄاتل نه هو.
چوٿين باب ۾ سال 1768ع کان وٺي هاڻوڪي دؤر جي عالمن، اديبن ۽ نامور مشاهيرن جو احوال ڏنو ويو آهي. پنجين باب ۾ هالا پراڻا جي نامور عملدارن، تعليمدانن، سياستدانن، سماج سڌارڪن، ڊاڪٽرن، انجنئيرن، وڪيلن، ۽ ٻين پروفيشنلز جو احوال شامل آهي. ڇهين باب ۾ متفرق ادارن جهڙوڪ تعليمي ادارن، مسجدن، امام بارگاهن، مقامي حڪومت جي ادارن، ٻوڏن، جنڊي، پيهون وغيره جو احوال آهي.
ضميمن ۾ هڪ پاسي هالا پراڻا جي پسگردائي وارن شهرن ۽ واهڻن، هالا نوان، خداآباد، خانوٺ، ڀاڻوٽ، ڳاهوٺ وغيره جو مختصر تذڪرو آهي. ٻي پاسي ڀٽائي صاحب ۽ هالا پراڻا جي عنوان هيٺ ڀٽائي جي سهيوڳي بزرگن سان تعلق کان علاوه شاهه جي رسالي جي سهيڙيندڙن يا ڪاتبن توڙي راڳين جو احوال ڪيو ويو آهي. آخر ۾ ڪجهه تصويرون به ڏنيون ويون آهن.
ڪتاب کي پڙهڻ جوڳو ۽ جامع بنائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي، پر پوءِ به ڪافي جهول رهجي ويا آهن. اميد ته فاضل پڙهندڙ ننڍڙين خامين ۽ ڪوتاهين کي درگذرڪندا، پر فاش غلطين جي نشاندهي ضرور ڪندا ته جيئن انهن کي اڳتي جي ڇاپي ۾ سڌاري سگهجي.
هن ڪتاب جي تياري ۾ ڪافي دوستن پنهنجا ڀال ڀلايا آهن. جن مان مکيه سوز هالائي، ڊاڪٽر مخمور بخاري، جان خاصخيلي، منوج ڪمار، قاضي اميدعلي قريشي، مخدوم آفتاب احمد ڀٽي ۽ عرفان احمد چانڊيو آهن.
محمد حبيب سنائي
هالا پراڻا
10 ڊسمبر، 2017ع
21 ريبع الاول ، 1439