باب ٻيو : هالا ڪنڊي جا بزرگ، عالم ۽ اديب
[b]مخدوم اسحاق ڀٽي:
[/b]هي صاحب ڀٽي بزرگن جي جد امجد مخدوم عبدالله جو پڙ پوٽو هو، جيڪو ڳاهوٽ مان لڏي اچي هالا ڪنڊي ۾ رهيو. اولياءَ سڳورن جي قديم ترين تذڪري حديقة الاولياء (1607ع) ۾ هن جي ٻن پٽن مخدوم احمد ۽ مخدوم محمد جو ذڪر آهي، پر هن جو پنهنجو علحده ذڪر ڪونهي.
مير علي شير قانع تحفة الڪرام (1181هجري) ۾ هن جي حوالي سان لکي ٿو ته ”شيخ بهاءُالدين ذڪريا ملتاني جو مريد، فضيلت ۽ ڪماليت ۾ بي نظير ۽ الله تعاليٰ جي وڏن ولين مان هو. سندس ڪرامتون ۽ مناقب ڳاڻيٺي کان ٻاهر آهن. مخدوم احمد ۽ مخدوم سندن پٽ آهن.“
(قانع، 1989، ص 377)
پروفيسر محبوب علي چنا پنهنجي ڪتاب ”مخدوم سرور نوح جا سهيوڳي“ ۾ به اها ساڳي ڳالهه ورجائي آهي. ڪتابن ۾ هن جي ڄم توڙي وصال جي ڪابه تاريخ ڏنل نه آهي. پر اندازو آهي ته هو پندرهين صدي عيسوي جي شروع ۾ ڄائو هوندو ۽ ان صدي جي آخر ۾ فوت ٿيو هوندو.
[b]مخدوم عبد الرشيد هالائي:
[/b]حديقة اولياء ۾ مخدوم احمد جي تذڪري ۾ هن صاحب جو ذڪر مجذوب واري روايت ۾ آهي، باقي وڌيڪ ٻيو احوال نه آهي. مير علي شير قانع تحفة الڪرام ۾ڄاڻايو آهي ته هو هڪ وڏو عالم ۽ متقي هو. وڏي جماعت کائنس علمي خواه عملي ڪمال پرائي، پنهنجي وقت ۾ هدايت واري ٿي. مخدوم احمد توڙي مخدوم محمد سندس نامور شاگرد هئا.
مولانا دين محمد وفائي موجب مخدوم احمد نه صرف ظاهري علمن جي تحصيل مخدوم عبدالرشيد وٽان ڪئي، پر سلوڪ جون منزلون به وٽس طي ڪيون.
اڻڇپيل ڪتاب تاريخ قديم هالا ۾ مخدوم رحمت الله ڀٽي (1907-1981ع) کان ٻڌل روايت کي بيان ڪري لکيو ويو آهي ”در حقيقت ۾ اسان جا وڏا بزرگ ڳالهيون ڪندا هوا ته اهو بزرگ سيد آهي. باقي ڪٿان آيو ۽ ڪٿي جو آهي. ان جي خبر نه آهي. مگر سڀني بزرگن ڀٽين ان بزرگ کان فيض حاصل ڪيو. جيئن هالن پراڻن ۾ اهو بزرگ آيو، تيئن اتيئي وفات ڪيائين. سندس تربت کڏي کستوريءَ ۾ چؤديواري کان ٻاهر ٻين بزرگن ڀٽين جي مرقدن مبارڪن سان گڏ ٿلهي تي آهي. سندس ولادت ۽ وفات جي خبر نه معلوم ٿي سگھي آهي.“ (قاضي ۽ مولوي، اڻڇپيل، ص 108)
هن صاحب جي حوالي سان وڌيڪ ڪو احوال نه ملي سگهيو آهي.
[b]مخدوم احمد ڀٽي : (وفات 934 هجري 1527ع)
[/b]هي صاحب مخدوم اسحاق ڀٽي جو پٽ هو. حديقة اولياءَ ۾ هن جي حوالي سان ڪافي تفصيلي تذڪرو ڪيو ويو آهي. ان تذڪري مان ڪجهه ٽڪرا هيٺ ڏجن ٿا.
”مخدوم احمد هميشه گوشه گمناميءَ ۾ گذاريندو هو. پروردگار جي ذڪر ۾ مشغول رهندو هو ۽ قبوليت جي درجي تي پهتل هو. حال ۽ ڪشف جو صاحب هو. ڪڏهن ڪڏهن ذڪر ۽ سماع جي مجلس ۾ ويندو هو ته مٿس وجد ۽ حال طاري ٿي ويندو هو.
”هڪ باشرع عالم سڳورو پري کان مخدوم جي ولايت ۽ ڪرامت ٻڌي زيارت ڪرڻ آيو هو. جڏهن هالا ڪنڊي پهتو ۽ اتي جي ماڻهن کان ٻڌائين ته مخدوم سماع جي طرف گهڻو مائل آهي ۽ پنهنجو وقت وجد ۽ حال ۾ ٿو گذاري. اها ڳالهه ٻڌي ان باشرع عالم جو مخدوم جي زيارت تان روح کڄي ويو.
”اتفاق سان هڪ ڏينهن واٽ ويندي اهو باشرع عالم مخدوم کي منهن ۾ پئجي ويو. مخدوم ان باشرع عالم سان تمام خلوص ۽ محبت سان مليو. کائنس حال احوال ورتو ۽ آخر ۾ خنده پيشانيءَ سان عالم سڳوري کي چيو: ”تو جيڪي منهنجي سماع، وجد ۽ حال بابت ٻڌو آهي، اهو سماع نه آهي جيڪو شريعت ۾ منع آهي، پر هي حلقو ماتم ڪده ۽ تعزيت جو حلقو آهي. ڪنهن ڏينهن اچي ڏسي وڃ.“
”اهڙي طرح اهو عالم سڳورو هڪ ڏينهن مخدوم جي سماع، وجد ۽ حال واري حلقي ۾ حاضر ٿيو ته سندس طبيعت تي دلپذير سماع جي ڪري اهڙي عجيب وجد جي حالت طاري ٿي وئي، جو هو آه و زاري ڪرڻ، نچڻ ۽ نعرا هڻڻ لڳو. انهي وجد ۽ مستي ۾ سندس نماز جو وقت قضا ٿي ويو. جڏهن سماع جو حلقو ۽ دلي جذبو پورو ٿيو ۽ کانئس ماڻهن پڇيو ته پهريان ته سماع، وجد ۽ حال جي حلقي کان انڪار ٿي ڪيو. هينئر جنهن وقت ان ۾ شريڪ ٿئين ته نماز جو ڌيان به نه رهيو؟“
”ان جي جواب ۾ باشرع عالم چوڻ لڳو: اصل ۾ عجيب مستي ۽ ڪيفيت طاري ٿي وئي، جو مون تي عالم بالا جو راهون کلي پيون ۽ مون ڏٺو ته مخدوم جي پيشاني عرش کي ڇهي رهي آهي. هن مشاهدي ۽ حال کان پوءِ منهنجو هوش نه رهيو.
”چون ٿا ته ان ڏينهن کان پوءِ اهو عالم سڳورو اهل ڪشف ۽ حال جو صاحب ٿي ويو.
”روايت آهي ته مخدوم جي استاد عبدالرشيد، مخدوم کي فرمايو ته پورن ٻارهن مهينن کان پوءِ هڪ اهل درد مجذوب شخص توکي ملندو. ان جي ڏسڻ سان توتي خوف طاري ٿيندو، پر انشاءَ الله تعاليٰ عاقبت خير ٿيندي.
”.... هڪ سال کان پوءِ هڪ مجذوب شخص وٽس آيو ۽ کيس چوڻ لڳو ته مون لاءِ پنج مانيون کڻي اچ. مخدوم پنهنجي خادم کي چيو ته مجذوب لاءِ مانين جو بندوبست ڪر. ان ڪري خادم پنج مانيون کڻي آيو. مجذوب ماني کائڻ کان پوءِ تنبيهه ۽ اعتراض طور چيو ته ”مخدوم مون ماني آڻڻ لاءِ توکي چيو هو، پر تو ظاهري طور اسان جي انهيءَ ڪم کان شرم ڪيو ۽ ڪراهت ڪئي ۽ تون پاڻ ويهي رهين ۽ ٻئي کي حڪم ڪيئي ته مانيون کڻي اچ. ان ڪري هتان ڀڄڻو اٿئي ته ڀڄي وڃ، نه ته تنهنجي لاءِ چڱائي نه ٿيندي. مجذوب جي هي ڳالهه ٻڌي مخدوم جي دل دهلجي ويئي ۽ خوف طاري ٿي ويو. هو اٿي عبادت واري جاءِ تي آيو ته اتي به کيس هر طرف کان مجذوب شينهن تي سوار نظر پئي آيو. جنهن تي مٿس ويتر دهشت وڌي ويئي. پوءِ نوبت اتي اچي پهتي، جو تنهائي ۽ ماڻهن ۾، گهر توڙي ٻاهر مطلب ته هر هنڌ کيس مجذوب جي شڪل نظر ٿي آئي ۽ هڪ گهڙي لاءِ به شڪل غائب نه پئي ٿي. جنهن ڪري ويتر غمگين ٿي پيو. مخدوم کان ورد وظيفا ذڪر اذڪار وسري ويا ۽ ڪجهه ڏينهن ائين گذري ويا ته هڪ ڏينهن سندس ڀائيٽو درويش زڪريا جيڪو ڪامل ولي هو، صبح جو سوير وٽس آيو ۽ کيس چوڻ لڳو ته رات مون خواب ۾ رسول الله ﷺجن کي ڏٺو آهي. پاڻ ان مجذوب کي فرمائي رهيا آهن ته مخدوم اسان جي شريعت جو ادب ۽ احترام رکي ٿو، تو وري ان سان دشمني لائي ڏني آهي. هينئر وڃ ۽ ان سان صلح صفائي ڪر.“ ان کان پوءِ پاڻ ۾ صلح صفائي ڪيائون.
”مخدوم آخري عمر واري وقت ۾ نيرون ڪوٽ آيو، جتي سماع جي مجلس دوران ذڪر ۽ وجد ۾ مشغول رهيو. اتفاق سان انهيءَ موقعي تي ذاڪر (پروفيسر محبوب علي چنا موجب سوناري نينگر) اهڙي ته سوز و گذاز سان سنڌي بيت ڳايو، جو ان جي ٻڌڻ سان مٿس اهڙو اثر ۽ حالت ٿي، جو روح هن جي خاڪي پڃري مان پرواز ڪري ويو. سندس جنازوهالا ڪنڊي کڻي آيا، جتي کين دفن ڪيو ويو. جڏهن سندس جنازو کڻي پئي آيا ته هن جي جنازي مان جهري ذڪر جو آواز پئي آيو، جڏهن جنازو هيٺ رکيائون ته ذڪر بند ٿي ويو.“ (ٺٽوي نصرپوري، 2007، ص 123 کان 128 تائين)
مٿين روايت ۾ جنهن بيت جو ذڪر آهي، سو ڊاڪٽر دائود پوٽي توڙي ڊاڪٽر بلوچ هيٺين نموني ڄاڻايو آهي:
سڏ سڻي پرينءَ جو، وانگي جي نه ورن،
ڪوڙيون دعويٰ دوست جي، ڪڄاڙي کي ڪن.
پروفيسر محبوب علي چنا، ميين عيسيٰ جي پڙهڻي به ڏني آهي، سا اها آهي:
سڏ سڃاڻي پريءَ جو، واڪي جي نه ورن،
ڪوڙي دعويٰ دوس سين سي ڪڄاڙي کي ڪن،
طلب نه سچي تن، هنهم سڏ سڌائيون.
ڊاڪٽر بلوچ لکي ٿو ته ”مخدوم احمد جو اولاد جهجهو ٿيو ۽ موجود آهي. مخدوم محمد جي اولاد مان هن وقت (1966ع) فقط هڪ شخص مخدوم محمد هاشم (ان وقت ان جي عمر 67 سال) اولاد بچيو آهي. مخدوم صدرالدين جو اولاد ختم ٿي چڪو آهي.“ (بلوچ، 2008، ص 49)
پر مخدوم محمد صالح ڀٽي پاران ترتيب ڏنل شجري (جيڪو ان جي پوٽي مخدوم آفتاب احمد وٽ پيل آهي ۽ مون ڏٺو آهي) موجب مخدوم صدرالدين جي اولاد جو سلسلو هلندڙ آهي، ۽ خليفا ڀٽي ان صاحب جو اولاد آهن.
مولانا دين محمد وفائي صاحب هن جي وفات جو سال هڪ پاسي 936 هجري ڄاڻايو آهي، ته ٻئي پاسي مخدوم محمد صالح ڀٽيءَ پاران موڪليل قطعه تاريخ به ڏنو آهي، اُن مان سنه وفات 934 هه نڪري ٿو. مخدوم صالح جي مذڪوره شجري ۾ به سندس وصال جي تاريخ .... دوشنبه جمادي الآخر 934هجري لکيل آهي. حديقة الاوليا موجب اها سال 934 هجري 1527ع ۾ ٿي.
[b]مخدوم محمد ڀٽي:
[/b]هي بزرگ به مخدوم اسحاق ڀٽي جو فرزند هو. حديقة اولياءَ ۾ هن جو احوال سندس وڏي ڀاءُ مخدوم احمد ڀٽي سان گڏ ڏنو ويو آهي. ان احوال موجب ”هن صاحب ظاهري علم جي تحصيل ڪماليت جي درجي تي پهچائي، باطن جي صفائيءَ ۾ ڏاڍي ڪوشش ڪئي هئائين. فيض جو سرچشمو، ڪشف ۽ ولايت جوصاحب هو.
”اڪثر وقت خلوت ۽ مراقبي جي حالت ۾ عالم ملڪوت جوسير ڪندو هو ۽ هو ولايت جي مٿاهين منزل کي به تصوف جي ادنيٰ منزل سمجهندو هو. اڪثر الله تعالي جي مخلوق جي مشڪل حل ڪرائڻ ۽ انهن جي اهم معاملات ۾ آساني پيدا ڪرڻ لاءِ حاڪمن وٽ وڃي، انهن ماڻهن جو حاجتون پوريون ڪندو هو.
”روايت آهي ته هو ڪنهن ڪم سانگي ننگر ٺٽي ويو. ان وقت ڄام نندي (نظام الدين سمون وفات 914 هجري/ 1507ع) جي حڪومت هئي. مخدوم محمد جي اچڻ جو ٻڌي ڄام کيس چيو ته تنهنجي ڀاءُ مخدوم احمد جي ڏاڍي تعريف ٻڌي اٿم ۽ ان جي زيارت جو گهڻو شوق اٿم، تنهن ڪري جيسين اهو نه ايندو، تيسين تون هتي مون وٽ رهي پئو. ان تي مخدوم محمد چيو ته اي ڄام! مخدوم احمد کي نه مون سان غرض آهي ۽ نه تنهنجي پرواهه اٿس. ظاهري طرح هي گفتگو هوا ذريعي مخدوم احمد کي هالا ۾ وڃي پهتي ۽ مخدوم بنا دير ڪرامت طور انهيءَ دم اچي ڄام جي مجلس ۾ وارد ٿيو. ڄام سندس زيارت ڪري ڏاڍي محبت ۽ عقيدت مندانه خدمت ڪئي ۽ دعا لاءِ عرض ڪيو ان تي مخدوم احمد رڳو انشاءَ الله تعاليٰ (جيڪڏهن الله گهريو) چيو.
”اهو ٻڌي ڄام چيو ته هيسيتائين گهڻن ماڻهن کي دعا لاءِ چيو اٿم. انهن دعا جي مقبوليت لاءِ ڳالهيون ته گهڻيون ڪيون، پر مخدوم احمد انشاء الله تعاليٰ کان سواءِ هڪ لفظ به زبان تي نه آندو. ان ڪري يقين آهي ته مقصد ۽ ڪم پورا ٿيندا. مخدوم احمد ڄام نندي کان موڪلائي پنهنجي ڀاءُ مخدوم محمد کي چيو ته اچ ته جئين آيو آهيان، تيئن زمين کي سوڙهو ڪري هلي پنهنجي هالن واري مسجد ۾ ٽپهري نماز جماعت سان پڙهون.“
”مخدوم محمد وراڻيو ته توهان مرضي جا مالڪ آهيو. باقي آئون ته پنڌ ۽ محنت جي تڪليف جو ثواب هٿان ڪونه ڇڏيندس.“
(ٺٽوي نصرپوري، 2007، ص 123، 127، 128)
ڪتاب تحفة الطاهرين ۾ امام سڳورن جي ظهورگاه جو احوال ڏيندي اهو لکيو ويو آهي ته مخدوم احمد ۽ مخدوم محمد ڄام نندي جي دؤر ۾ ٺٽي ۾ آيا. جنهن وقت جلوه گاه امامين وٽ پهتا ته پير اگهاڙا ڪري تمام ادب ۽ احترام سان نفل پڙهيائون ۽ مناجات ڪيائون. جڏهن خادم ان احترام جو سبب پڇيو ته وراڻيائون ته هي جاءِ آهي، جنهن جو رتبو عرش کان به مٿي آهي. هي جاءِ امامن سڳورن جو جلوه گاه آهي. پر اهو سڀ ڪجهه اهل دل وارن لاءِ نور بصيرت آهي.“ (شيخ، 1990، ص 71 ۽ 72)
هن صاحب جي ولادت توڙي وفات جي تاريخ نٿي ملي.
[b]مخدوم عربي ڌياڻو : (وفات 980هجري بمطابق 1572ع)
[/b]مخدوم عربي ڌياڻي جو تفصيلي احوال تاريخي ۽ سوانحي ڪتابن ۾ گهٽ ٿو ملي. صوفين ۽ ٻين بزرگن جي سوانح ۽ تذڪري تي مبني قديم ترين ڪتاب حديقة الاولياء ۾ به هن صاحب جو مختصر ذڪر آهي. پر ان ۾ سندس ڄم جي تاريخ يا خاندان جو احوال نه آهي.
انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا جلد پنجين (2012ع) ۾ لکيو ويو آهي مخدوم عربي ٽلٽي جي قدريم درسگاهه ۾ مخدوم بلاول وٽ پڙهيو آهي. (ص 92)
هي صاحب پنهنجي وقت جو مشهور عالم ۽ قرآن جو حافظ هو ۽ مدرسو هلائيندو هو. سندس درسگاه سنڌ جي قديم ۽ مشهور درسگاهن مان هڪ هئي. جڏهن مخدوم نوح ستن ورهين جا ٿيا ته کين مخدوم عربي ڌياڻي جي مدرسي ۾ قرآن شريف ۽ ٻيو علم حاصل ڪرڻ لاءِ ويهاريو ويو.
مخدوم جميل الزمان صاحب، تحفة الڪرام جي حوالي سان پنهنجي ڪتاب مخدومانِ هالا ۾ مخدوم نوح جي طالب علمي واري دؤر جو هيٺيون واقعو لکيو آهي:
”مخدوم نوح ارڙهن سالن جي عمر ۾ هڪ ڏينهن مخدوم عربيءَ سان گڏ خانقاهه ۾ مراقبي ۾ مشغول هو. مخدوم عربي قرآن شريف جي تلاوت ڪري رهيو هو، جو اٺاويهين سيپاري تي پهتو هو ته هن کي عالم بالا جو شوق دامنگير ٿيو، سو ڇا ڪيائين جو مخدوم عربي جي قرآن شريف ٻڌڻ جي ادب جو خيال رکي، ظاهري جسم اتي ڇڏي پاڻ آسمان جي سير تي هليو ويو ۽ مخدوم عربيءَ اڃان قرآن شريف پورو نه ڪيو ته هو موٽي آيو.
(مخدوم جميل، 2001، ص 53)
حديقة اولياءِ ۾ لکيل آهي ته مخدوم عربي هميشه ذڪر ۽ عبادت ۾ مشغول رهندو هو. خاص ڪري قرآن مجيد سان ته عشق هوس. پاڻ هڪ هنڌ قرآن مجيد جا هڪ سو چاليهه ختما پورا ڪيائين. سندس آواز ايڏو مٺو هوندو هو، جو جڏهن پاڻ تلاوت ڪندو هو ته پکي اڏامڻ بند ڪري ڇڏيندا هئا ۽ پاڻي وهڻ کان بيهي ويندو هو.
”مخدوم صاحب هڪ ڏينهن پنهنجي عبادتگاهه ۾ ويٺو هو ته اوچتو سندس هٿ سمنڊ جي گجي ۾ ڀرجي ويو ۽ انهيءَ مان پاڻي جا ڪجهه ڦڙا هيٺ ٽميا. هڪ حال محرم خادم نهايت عاجزي سان هن راز جي حقيقت پڇي. پهريائين ته مخدوم انڪار ڪيو، پر جيئن ته خادم رازدان هو، گھڻي عاجزي ٿي ڪئي، ان ڪري کيس ٻڌايائين ته ”منهنجو پٽ بايزيد، حجاز جي سرزمين ۾ منهنجي معتقدن جي هڪ ٽولي سان گڏ ٻيڙي ۾ سمنڊ جي سفر ۾ آهي. اوچتو ٻيڙي کي طوفان اچي وڪوڙيو. ٻيڙي ٻڏڻ تي هئي. ماڻهن وٺي دانهون ڪيون ۽ مون کي سڏيائون ۽ منهنجي پٽ بايزيد کي سفارشي بنائي، باس باسيائون. تنهن ڪري هٿ هڻي ٻيڙي کي طوفان مان ڪڍي ڪناري تي پهچايم.
”چون ٿا ته ڳچ وقت کان پوءِ اهي ماڻهو باس کڻي اچي سندس خدمت ۾ حاضر ٿيا ۽ احوال عرض ڪيائون ته جڏهن ٻيڙي مان آسرو پليو سون، تڏهن هڪڙي غيبي هٿ اسان جي ٻيڙي کي اچي اڪاريو.“
(ٺٽوي/ نصرپوري، 2007، ص 139 ۽ 140)
شاهه عبدالڪريم بلڙي واري جي ملفوظات بعنوان بيان العارفين اندر مخدوم عربي جي حوالي سان ٻه روايتون آهن، تن کي پيش ڪجي ٿو:
”... هڪ رات ( مخدوم عربي) پنهنجي جاءِ ۾ ويٺو هو ته اوچتو ڇت تان پاڻي وهي اچي سندس چادر تي ڪريو. دل جو وهم دؤر ڪرڻ لاءِ فوري طور چادر لاهي خادم کي ڏنائين ته جيئن درياءَ تي وڃي ڌوئي اچي. خادم ڏاڍو پريشان ٿيو ته اڌ رات جو ڪيڏانهن ويندس. بهرحال پير جو حڪم مڃڻ لاءِ اٿي کڙو ٿيو ۽ چادر کڻي درياءَ طرف روانو ٿيو. اڃا شهر ڇڏي ٻاهر ٿيو ته ڏسي ته منجهند جو وقت ۽ سخت گرمي آهي ۽ ڪافي ماڻهو اچي وڃي رهيا آهن. دل ۾ عجب کائيندو اچي درياءَ تي پهتو ۽ چادر ڌوئي واپس ورڻ لڳو. وري جڏهن پير جي خدمت ۾ پهتو، ڏسي ته اتي ساڳي رات آهي، هر طرف اونداهي آهي ۽ ڪٿي به روشني جو نالو نشان ڪونهي. مخدوم ڌوتل چادر ڏسي خوش ٿيو ۽ خادم کي چوڻ لڳو ته مون کان جيڪي گهرڻو هجئي، سو گهر! هن جواب ڏنو ته توهان جيڪي ڏيندا، سو قبول آهي. مخدوم چيس ته پوءِ ڇنڇر جي رات سمهڻي جي نماز کان پوءِ صلواة غنا پڙهندو ڪر. جنهن جي هر رڪعت ۾ فاتح ۽ آية الڪرسي ءَ کان پوءِ اٺ دفعا انا اعطينا ۽ يارهن ڀيرا سورة اخلاص پڙهج. مون تي خدا تعاليٰ جيڪو پنهنجو ڪرم ڪيو آهي، انهي نفل کان وڌيڪ مون ڪا شيءِ نه ڏٺي.“
(سومرو، 2007ع، ص290)
”مخدوم عربي کان هڪ ڏينهن صلواة حاجات جي ترتيب پڇيائون. هن جواب ڏنو ته مون پيغمبر عليھ الصلواة والسلام کان ٻڌو آهي ته چار رڪعتون نماز حاجات جون آهن. پهرئين رڪعت ۾ فاتح سان گڏ آيت الڪرسي هڪ ڀيرو ۽ سورة ڪافرون هڪ ڀيرو پڙهجي. ٻي رڪعت ۾ هڪ ڀيرو آيت الڪرسي ۽ هڪ ڀيرو اخلاص پڙهجي. ٽين رڪعت ۾ آيت الڪرسي ۽ قل اعوذ برب الفلق هڪ ڀيرو پڙهجي. چوٿين رڪعت ۾ فاتحه، آيت الڪرسي کان پوءِ قل اعوذ برب الناس هڪ ڀيرو پڙهجي.“
(سومرو، 2007ع، ص 293)
هن صاحب جي وفات جي تاريخ 980 هجري بمطابق 1572ع لکي ويئي آهي. هالا پراڻا ۾ هن جو مدفون شاهه ديواني جي قبرستان ۾ آهي.
[b]پير آسات :
[/b]هيءُ مخدوم عربي جو ڀاءُ هو، جيڪو اندازو آهي ته هالا ڪنڊي ۾ ڄائو هو، پر پوءِ هو لڏي وڃي ٺٽي ۾ ويٺو.
سيد محمد مهدي جونپوري (1438-1505ع) سنڌ ۾ پنڌرهين صدي عيسوي جي آخري سالن ۾ آيو هو، ۽ قاضي قادن، پير آسات، دريا خان جھڙا اهم ماڻهو سندس مريد ٿيا، پر ٻئي پاسي مخدوم بلاول، سيد حيدر شاهه سنائي سندس مخالف ٿيا، جنهنجي ڪري هن کي هتان واپس وڃڻ تي مجبور ڪيو ويو.
پير آسات جي حوالي سان پير حسام الدين راشدي صاحب پنهنجي ڪتاب مڪلي نامو جي هڪ حاشيي بعنوان قاضي الحاجات رفيع الدرجات بر آرنده مدارات حضرت پير آسات ۾ ڄاڻايو آهي ته پير آسات باڪمال بزرگي ۽ صاحب ڪرامات ولي بيان ڪيو ويو آهي.
”پير آسات جي مزار، عبدالله شاهه ”صحابي“ جي چوديواريءَ ٻاهران، اولهائين طرف رستي جي رند تي ڊٺل ۽ ڦٽل چوڪنڊيءَ ۾ آهي. مڪلي نامي ۾ سندس مزار جي ڀر ۾ جنهن چشمي جو ذڪر (ص 27) ڪيو ويو آهي، غالبن اهو چشمو اهو آهي، جيڪو عبدالله شاهه جي صحن ۾ پهاڙيءَ منجهان اندران اٻڙڪي نڪري ٿو ۽ مٿانس بيان ڪيل وڻ به موجود آهي.“
(راشدي، 2010، ص 193، 194)
سندس اولاد جي حوالي سان تحفةالڪرام ۾ لکيل آهي ته ”سندس اولاد مان محمد حسين نالي هڪ حال جو صاحب فقير ٿي گذريو آهي. هن جا پٽ احمد ۽ محمد ٺٽي ۾ هوندا هئا. انهن مان احمد جھان آباد ۾ شاهه غلام محمد صوفيءَ جي خدمت ۾ گذاريندو هو ۽ فقيرن جو لنگر سندس هٿ ۾ هوندو هو. چڱيءَ حالت سان موصوف رهي زندگي گذاريائين.
(قانع، 1989، ص 613)
تحفة الطاهرين ۾ هن جي احوال ۾ هڪ روايت اها لکيل آهي ته هي سومهڻي نماز کان پوءِ مراقبي ۾ ويهندو هو. جڏهن باک ڦٽندي هئي ته مراقبي مان منهن مٿي ڪندو هو. ان وقت جنهن تي به نظر پوندي هيس، اهو ولايت جو صاحب ٿي پوندو هو. (شيخ، 1990، ص 56)
[b]مخدوم مولانا ابوبڪر بن دائود بريد هالائي:
[/b]هن صاحب جو انتهائي مختصر ذڪر مير علي شير قانع هنن لفظن ۾ ڪيو آهي ته ”بلند مقامن ۽ احوالن جو صاحب هو. مخدوم نوح وٽانئس فيض پرايو هو.“ ان جو مقصد ته هي صاحب مخدوم نوح جو استاد هو.
ٻين تذڪرن يا ڪتابن ۾ هن جو احوال نٿو ملي.
[b]مخدوم لطف الله سرور نوح : (1590ع – 1506ع)
[/b]هالا ڪنڊي يا ان جي ڀر واري ڳوٺ يا پاڙي ٽوڙي ۾ جمعي جي ڏينهن 27 رمضان، 911 هجري بمطابق 21 فيبروي 1506ع تي مخدوم نعمت الله قريشي و صديقي جي گهر ۾ هڪ اعليٰ شخص پيدا ٿيو، جنهن کي اسان مخدوم سرور نوح طور ڄاڻون ٿا. سندن نالو ’مخدوم لطف الله‘ رکيو ويو.
مخدوم صاحب کي ڏهين صدي هجري جو مجتهد ۽ قطب سمجهيو وڃي ٿو. ان حوالي سان روايتن ۾ آهي ته پاڻ جڏهن ستن ڏينهن جا مس ٿيا ته ٻانگ ٻڌڻ کان پوءِ، دليل الذاڪرين موجب، صاف زبان سان ڪلمو شهادت پڙهيائون، مير علي شير قانع موجب ڪلمه طيب پڙهيائون ۽ حديقة اولياءَ جي مؤلف سيد عبدالقادر نصرپوري موجب پاڻ چٽي زبان سان هي لفظ چيائون: نعم لااله الالله ولا نعبد الا اياه مخلصين لھ الدين. (هائو هڪ الله کانسواءِ ڪوبه عبادت جي لائق نه آهي ۽ اسان خاص تنهنجي عبادت ڪريون ٿا).
جڏهن پاڻ ستن اٺن ورهين جا ٿيا ته کين هالاڪنڊي جي مخدوم عربي ڌياڻي جي مدرسي ۾ قرآن پاڪ ۽ ٻين اسلامي علم جي سکيا لاءِ داخل ڪيو ويو. جتي ڪافي سالن تائين پاڻ قرآن حڪيم، علم حديث وغيره پڙهندا رهيا.
مولانا دين محمد وفائي قلمي نسخي دليل الذاڪرين جي حوالي سان لکي ٿو ته پاڻ جڏهن چوڏهن سالن جي ڄمار ۾ مخدوم عربي ديانه جي مدرسي ۾ قرآن شريف پڙهڻ واري زماني ۾، هڪ ڏينهن نديءَ تي غسل ڪري ڦرهي ميساري رهيا هئا، ته اوچتو ڪشف واري حالت ۾ حضرت سيدنا محمد مصطفيٰ ﷺ۽ سيدنا حضرت علي رضه جي زيارت جو شرف حاصل ٿين ۽ انهيءَ ڦرهي تي حضورﷺجن ڪجھه سٽون لکي ڏنس ۽ سبق ڏنائونس، جنهن کان پوءِ سمورا علوم مٿس کلي پيا ۽ انهيءَ ڏينهن لا اله الا الله جي ذڪر جي تلقين ڏيڻ جي اجازت به ملين. انهيءَ ڏينهن حضرت سيدنا ابوبڪر صديق ظاهر فرمايو ته هي منهنجي اولاد مان آهي. ساڳيءَ طرح پيغمبر خدا ﷺبه فرمايو ته اسان جي اولاد مان به آهي.
(وفائي، 1985ع، ڀاڱو ٻيو، ص21)
حديقة اولياءِ ۾ اها روايت ٿوري ٻي نموني سان لکي آهي ته پاڻ فرمائيندا هئا ته چوڏهن سالن جي عمر ۾ مون کي مشرق و مغرب جي امام امير المومنين علي بن ابي طالب کان فيض ۽ ذڪر جي تلقين ملي.
(ٺٽوي/ نصرپوري، 2007، ص 142)
مولانا اعجاز الحق قدوسي ان سلسلي ۾ لکيو آهي ته کانئن ٺٽي ۾ سيد علي شيرازي جي پٽ سيد جلال شيرازي جڏهن پڇيو ته ٻڌو اٿئون ته اوهان کي فيض حضرت علي سائين جن کان مليو آهي ته پاڻ جواب ۾ چيائون ته هائو انهي درگاهه جي فيض کان سواءِ ڪو ولايت نه ٿو ماڻي، پر مون 14 چوڏهن سالن جي عمر ۾ قرآن حڪيم مخدوم عربي ڌياڻي کان پڙهيو هو.
(قدوسي، 2006، ص 290)
مخدوم صاحب سهروردي سلسلي جا اويسي بزرگ هئا. ياد رهي ته اويسي بزرگ ڪنهن ٻئي بزرگ جا مريد نه هوندا آهن، ۽ کين ولايت جو درجو سڌو سنئون يا ته الله پاڪ پاڻ ڏيندو آهي، يا کين رسول اڪرم ﷺ جن يا ان جي اصحابي سڳورن جي معرفت حاصل ٿيندو آهي.
مخدوم سرور نوح برصغير جا پهريان عالم هئا، جن قرآن حڪيم جو فارسي ۾ ترجمو ڪيو. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي انهيءَ قرآن حڪيم جي ترجمي جي مهاڳ ۾ هن ترجمي جون خوبيون بيان ڪندي لکيو آهي ته مخدوم صاحب آسان فارسي استعمال ڪئي ۽ اڪثر جاين تي حرف جر جي تعلق مطابق بسم الله جو ترجمو جدا جدا بيان ڪيو آهي ۽ اها جدت فارسي ترجمي ۾ نه ڏٺي ويئي آهي. (مخدوم نوح، 2011، ص 17)
قاضي غلام محمد قريشي پنهنجي ڪتاب تاريخ درگاه شريف هالا ۾ بسم الله جي مختلف ترجمن جا مثال ڏنا آهن. تن موجب سورت فاتحه جي بسم الله جو ترجمو ”ابتدا مي کنم بنام خدائي سزائي پرستش روزي دهنده رحمت کننده آهي. (شروع ٿو ڪريان الله جي نالي سان، جو عبادت جي لائق، روزي ڏيندڙ، ۽ رحمت ڪندڙ آهي). سورت بقره جي بسم الله جو ترجمو بنام خدائي رحمت کننده عام در دنيا بروزي و رحمت کننده خاص در عقبي مغفرت ور فيروزي.“ (الله جي نالي سان جيڪو دنيا ۾ رحمت ڪندڙ آهي هرهڪ تي، روزي ڏيڻ سان ۽ خاص رحمت ڪندڙ آهي آخرت ۾ بخشڻ ۽ ڪامياب ڪرڻ سان.) (قريشي، 2006، ص 12)
ان کان علاوه مخدوم صاحب هڪ پاسي 29 سورتن ۾ ايندڙ حروف مقطعات جي تشريح ڪئي ته ٻئي پاسي مختلف آيات متشابهات جو ترجمو ۽ تشريح ڪئي آهي. قاضي غلام محمد قريشي ان حوالي سان جيڪي مثال ڏنا آهن، تن موجب سورت بقره جي الم جو ترجمو منم خدائي کي مي دانم (آئون اهو الله آهيان جو ڄاڻان ٿو.) ۽ آل عمران جي الم جو ترجمو (منم خدائي سزاوار پرستش که مي دانم. (آئون اهو الله جيڪو عبادت جي لائق آهيان ۽ ڄاڻان ٿو.) (قريشي، 2006، ص 12)
ڪتاب ”گلزار ابرار“ ۾ سندس قرآن داني جو ذڪر ڪندي لکيو ويو آهي ته ”.... قرآن پاڪ جو تفسير پاڻ ڪيترن ئي طريقن سان بيان ڪندا هئا. سنڌ جا ۽ گهڻو ڪري ٺٽي جا عالم امتحان لاءِ اچي هر هڪ فن جا مشڪلات سندن سامهون پيش ڪندا هئا. پاڻ فورن هڪ روشن جواب سان خدشات کي ختم ڪري ڇڏيندا هئا ۽ معترضن کي معتقد بنائي ڇڏيندا هئا.“ (مانڊوي، 2009، ص 451)
مولانا اعجاز الحق قدوسي مخدوم نوح جي تذڪري ۾ هڪڙي روايت لکي آهي، جنهن موجب جڏهن وقت جي بادشاهه کين نصحيت لاءِ چيو ته پاڻ فرمايائون ته بغير سياست جي، ملڪ فسادين، دشمنن ۽ ڌاڙيلن کان محفوظ نٿو رهي، وري سياست ۽ انتظام، لشڪر ۽ فوج جي خوشنودي سان بهتر ٿيندو آهي. لشڪر وري خراني سان جمع ٿيندو آهي ۽ خزانو رعيت کان بغير حاصل نه ٿيندو آهي. رعيت جي آبادي ۽ خزاني جي گهڻائي وري عدل ۽ انصاف تي مبني آهي. وڌيڪ فرمايائون ته هڪ بادشاهه کي هڪ بزرگ نصيحت ڪئي ته مملڪت جي حفاظت لاءِ ٽي قلعا ضروري آهن ته جيئن اها دشمنن ۽ مخالفن کان محفوظ رهي. پهريون قلعو مٽي آهي، جيڪو رعيت آهي، ان قلعي کي عدل ۽ انصاف جي گاري سان ائين مظبوط ڪريو، جو ڪنهن ظلم جي ڪري ان ۾ رخنو نه پوي. ٻيو قلعو لوهه جو آهي، جيڪو لشڪر آهي، جنهن جي تعمير انعام ۽ بخشش سان ٿيندي آهي. اهي ماڻهن ۽ ملڪ کي فتني ۽ فساد کان محفوظ ڪندا آهن. ٽيون قلعو فولاد جو آهي، جيڪي اهل الله آهن. بادشاهه کي گهرجي ته بيت المال ۾ انهن جو جيڪو حصو آهي، اهو انهن کي ڏي، ته جيئن انهن کي فراغت حاصل ٿئي ته هو مدرسن ۾ سڪون سان درس و تدريس ۾ مشغول رهن ۽ سلطنت جي بقا لاءِ دعا ڪندا رهن. بادشاهه جو فرض آهي ته هميشه انهن کي معزز ۽ مڪرم رکي، ان جي معاشي ضرورتن جو پورائو ڪرڻ پاڻ تي لازم ڪري، پاڻ کي انهن جي دعائن جو محتاج سمجهي. حقيقت ۾ ملڪ جو نظم و نسق انهن اهل دل جي هٿن ۾ هوندو آهي.“ (قدوسي، 2006، ص 296)
وفائي صاحب موجب ”وقت جي حاڪمن مان مرزا محمد باقي مشهور ظالم سندن خدمت ۾ ٻه دفعا ٺٽي ۾ حاضر ٿيو ۽ مرزا جاني به سندن زماني ۾ گاديءَ تي ويٺو. مرزا باقي جو وڏو فرزند مرزا پاينده طبع جو ديوانو هو جنهن ڪري هو گادي تي نه وهاريو ويو هو، پر سندس پٽ مرزا جاني گاديءَ تي ويٺو.
”دليل الذاڪرين ۾ نقل آهي ته مرزا پاينده خان کي حضرت مخدوم صاحب جي خدمت ۾ دعا لاءِ آندو ويو ته کيس بيماريءَ کان شفا نصيب ٿئي، مگر پاڻ ڪو توجه ڪونه ڏنائون، ڇاڪاڻ جو انهيءَ شخص مخدوم لعل شهباز جي گنبذ ۾ هڪ دفعي هڪ عورت سان هٿ چراند ڪئي هئي، جنهن ڪري هن جي ديوانگي هميشه لاءِ قائم رهندي آئي.
”سنڌ جي بادشاهه مرزا محمد باقي تي مغل بادشاهه اڪبر، ڏاڍو ڏمريل هو، سو مرزا جي گرفتار ڪرائڻ لاءِ لشڪر چاڙهي سنڌ تي موڪليائين. اڪبري فوج سنڌ ۾ قتل ۽ غارت ڪندي، اڳتي وڌي رهي هئي. ماڻهو حضرت مخدوم صاحب وٽ فريادي آيا، پاڻ فرمايائون ته الله تعاليٰ عاقبت بخير ڪندو. آخر اها فوج هالن جي ويجهي اچي پهتي، جنهن ڪري شهر ۾ ڏاڍو ڏهڪاءُ ۽ شور پيدا ٿيو. حضرت مخدوم صاحب جي خدمت ۾ سمورو احوال اچي پيش ڪيائون. پاڻ ٿوري مٽيءَ چپٽي گهرائي پنهنجي تريءَ تي رکي، دعا پڙهي فوج ڏانهن دم ڪيائون، جنهن ڪري اها فوج انهيءَ وقت اتان پوئتي هٽجڻ لڳي ۽ اهڙي ڀاڄڙ پين، جو وڃي هندستان ۾ دم کنيائون.
”بادشاهه لشڪر جي ڀاڄ جو سبب معلوم ڪرڻ گهريو ته هنن چيو ته هالن لڳ طوفان ۽ دهشت طاري ٿي، جنهنڪري جانيون بچائي اچي گھران نڪتا آهيون. ڪنهن درويش، شاهي درٻار ۾ عرض ڪيو ته اهو ڪنهن وليءَ جي ڪرامت جو ڪرشمو آهي، باقي ٻيو ڪو به سبب معلوم نه ٿو ٿئي.
”ان کان پوءِ اڪبر باد شاهه دوباره فوج عبدالرحيم خان خانان جي سرڪردگي هيٺ موڪلي ۽ مخدوم صاحب جي خدمت ۾ حاضري جو به حڪم ڪيو، مگر عبدالرحيم خان خانان جي هالن ۾ پهچڻ کان اڳ ۾ مخدوم صاحب وفات ڪري ويو ۽ سندس فرزند مخدوم امين محمد جي خدمت ۾ نياز حاصل ڪيائين ۽ شاهي سوکڙيون به پيش ڪيائين. ان کان پوءِ ٺٽي تي ڪاهي ويو. ان وچ ۾ مرزا محمد باقي مري چڪو هو ۽ سندس فرزند مرزا جاني گادي تي هو، جنهن کان پوءِ اڪبر سنڌ فتح ڪري ورتي.“ (وفائي، 1985، ڀاڱو ٻيو، ص 3 کان5)
هتي ڪتاب تاريخ طاهري جي حواشي ۽ تعليقات ۾ ذخيرة الخوانين جي حوالي سان ڏنل قصي کي ڏيڻ مناسب رهندو، جيڪو مون کي ته ڪوڙو ٿو لڳي، پر تاريخي اهميت سبب اهو هت درج ڪجي ٿو.
”ذخيرة الخوانين صفحو 179-180 ۾ بيان ٿيل آهي ته جڏهن عبدالرحيم خان خانان درٻيلي پهتو ته مير معصوم بکري کيس مخدوم قاضي محمد عثمان وٽ وٺي ويو، جيڪو پنهنجي دؤر جو اعلم العلماءَ ۽ اڪمل اولياءُ هو. خان خانان عاجزي ۽ عقيدت سان پنهنجو مٿو مخدوم جي پيرن تي رکي ڪا گهڙي پيو رهيو. مخدوم عثمان هن جي عاجزي ۽ عقيدت ڏسي مٿس راضي ٿيو. ان رات خان خانان کي هي واقعو ڏيکاريائين ته رسول ڪريم ﷺ پنهنجي مسند تي تشريف فرما آهن، ۽ هزارين ماڻهو سندس حضور ۾ بيٺا آهن. سنڌ جا بزرگ ان وقت جيئرا هئا، جن عرش کان فرش تائين نظارا پئي ڪيا، جهڙوڪ مخدوم نوح هالائي، ميان ونهيون ۽ شيخ ڀرڪيو ڪاتيار جن مرزا جاني بيگ کي آڻي، رسول جي دربار ۾ پيش ڪيو ۽ وٽس عرضدار ٿيا ته اي نبي سڳورا ﷺ! سنڌ وارا مرزا جاني بيگ جي وجود ۽ جود (سخاوت) سان قائم آهن. هن خان خانان اتي چڙهائي ڪئي آهي، اوهان هن مرد (مرزا جاني بيگ) جي مدد ڪريو ته جيئن خان خانان مغلوب ٿي واپس هليو وڃي.
”مخدوم عثمان جيڪو پڻ اتي موجود هو، تنهن خان خانان جو هٿ وٺي کيس رسولﷺ جي اڳيان آڻي التجا ڪئي ته: اي ڀلارا نبي! هي شخص به سچي اعتقاد سان منهنجي مسجد ۾ اچي مون کي آزيون نيزاريون ڪري چڪو آهي. اوهان منهنجي اڇي ڏاڙهي کي ڏسي هن ڏانهن توجهه فرمايو، ته جيئن هيءُ (خان خانان) مرزا جاني بيگ تي سوڀارو ٿئي.
”رسول ڪريم ﷺ ٻنهي پاسي نگاهون ڦيرائي فرمايو: ٺٽي تي مرزا جاني بيگ جي حڪومت بحال رهي، پر هو خان خانان سان جنگ نه ڪري، ڇو ته کيس شڪست ايندي. هي پاڻ خان خانان سان گڏجي اڪبر بادشاهه جي خدمت ۾ وڃي ۽ ٺٽو ان جي حوالي ڪري ڇڏي.
”مخدوم نوح، ميان ونهيون ۽ شيخ ڀرڪيو ڪاتيار ساڳئي رات جي پوئين پهر ۾ دانهون ڪندا، مرزا جاني بيگ وٽ آيا ۽ کيس انهي واقعي کان آگاهه ڪيائون ته هاڻ اسان جي ڪابه نه هلندي، ڇو ته خود رسول ڪريم اهو فيصلو فرمايو آهي. مرزا جاني بيگ انهن ولين تي ڏاڍو ڏمريو. کين چيائين ته ولين جي راتوڪي لشڪر ڪوبه ٻوٽو نه ٻاريو، هاڻي ڏسجو ته ڏينهن وارو لشڪر ڪهڙا ڪم ٿو ڏيکاري. (نسياني ٺٽوي، 1988، ص ص 380، 381)
هر هوشمند شخص مٿين احوال کي ڪوڙو ڀائيندو. ان جي ڪوڙي هجڻ جو هڪڙو ٻيو ثبوت اهو آهي ته عبدالرحيم خان خانان سال 999 هجري يعني 1590 يا 1591ع ۾ آيو آهي، جڏهن مخدوم نوح صاحب وصال فرمائي چڪو هو. ان حوالي سان مير علي شير قانع جي لکيل روايت اها آهي ته ان زماني ۾ مخدوم نوح فوت ٿيو هو ۽ هڪ اهل الله، خان خانان کي صلاحيو ته هو جلد از جلد مرزا جاني بيگ جي پهچڻ کان پهرئين مخدوم صاحب جي تعزيت ڪري ۽ ڪاميابي ماڻي. چون ٿا ته ان وقت جيتوڻيڪ مرزا غازي بيگ نصرپور جي پاسي ۾ ئي هو، پر هيءُ خان خانان هن کان اڳواٽ پهتو. لکڻ وارا لکن ٿا ته ان کان پوءِ هيءُ خان خانان پنهنجي مهم ۾ ڪامياب ٿيو. (قانع، 1989، صفحو 91-190)
مخدوم صاحب چار شاديون ڪيون هيون، جن مان ٻارهن فرزند ۽ ڪجھه نياڻيون پيدا ٿيون. فرزندن جا نالا هي آهن:
ميان امين محمد، ميان حامد، ميان نور محمد، ميان احمد، (اهي چار ئي ترڪ قوم يعني باجار قبيلي جي بي بي مان هئا) پنجون ميان دائود، ميان موسيٰ، ميان هارون، ميان يوسف، فرزند ميان آدم (اهي ٻئي گهر مان هئا) ميان ميران محمد و ميان ابراهيم ملقب ادهم ثاني ۽ ميان جلال الدين ٽئين گهر مان هئا. چوٿين بي بي سهتا قوم مان هئي جنهن مان ڪوبه اولاد ڪونه ٿيو.
[b]سندس سهيوڳي:
[/b]شاهه عبدالڪريم بلڙي وارو سندس صغير همعصر هو. ڊاڪٽر عبدالغفار سومري شاهه ڪريم تي مخدوم نوح جي اثر جي حوالي سان لکيو آهي ته شاهه ڪريم جي روش ۽ فڪر تي مخدوم نوح جھڙي بزرگ ۽ صوفي جو فيصله ڪن اثر پيو، جيڪو شاهه جي ڄم شهر مٽياري کي ويجهو وسندي هالڪنڊي ۾ رهندو هو. مخدوم نوح جي ئي صلاح تي هو مٽياري مان لڏي ٺٽي جي ويجهو ڪنهن ڳوٺ ۾ رهيو، جيڪو اڄ ڪلهه بلڙي شاهه ڪريم سڏجي ٿو. (سومرو، 2007، صvi )
پاڻ جڏهن پيدا ٿيا هئا ته ان وقت ڄام نظام الدين سمو عرف ڄام نندو سنڌ جو حڪمران هو. سندس جواني ۾ سمن جي جاءِ تي ارغون ۽ ترخان حاڪم ٿيا. جيتوڻيڪ ان زماني ۾ ٻيا سهروردي سلسلي جا بزرگ جهڙوڪ مخدوم بلاول، سيد حيدر شاهه سنائي ۽ ٻيا ارغون غاصبن سان جهيڙيندا رهيا، تنهن ڪري ان دؤر ۾ سهروري سلسلي جي بزرگن کي تڪليفون سهڻيون پيون. سندن جواني واري عرصي ۾ هندستان تي بابر قبضو ڪيو. سندس زندگي ۾ ئي بادشاهه همايون سنڌ آيو.
ڊاڪٽر عبدالرحمان قريشي صاحب پنهنجي ڪتاب گلستان سروري ۾ ڄاڻايو آهي ته حضرت مخدوم نوح سرور جي زندگي ۾ نه صرف سنڌ ۾ پر هندستان تي به ست حڪمران مقرر ٿيا. (قريشي، 2010،ص 29 ۽ 30)
وفائي صاحب جي لفظن ۾ ”ايڏي وڏي ڪماليت ۽ بزرگي واري انسان ڪامل 87 سالن جي ڄمار ۾ سواءِ ڪنهن بيماريءَ جي هن دنيا فاني مان صبح جي وقت لاڏاڻو ڪري هميشه واريءَ حويلي ۾ منتقل ٿي ويو. اهو واقعو خميس ڏينهن 27 ذوالقعد 998هه ٿي بمطابق 27 سيپٽمبر 1590ع گذريو.
کين ٽوڙي (هالڪنڊي) دفن ڪيو ويو. پر جيئن قاضي غلام محمد قريشي صاحب لکيو ته سال 1010 هجري (1601-02ع) ڌاري دريا خوردي جي ڪري پاڻي مقبرن ۽ مسجد شريف تائين پهچي ويو. ان ڪري حضرت مخدوم ميان امين محمد سجاده نمبر 2 جن جي زير اهتمام نعش مبارڪ منتقل ڪري، بمقام سرنار ڦاٽڪ، ملان سانوڻي ڀرسان اوريون دڪو، جتي ڊيهن آهن، يعني موجوده هالا پراڻا جي اتر اولهه ڪنڊ تي آندا ويا ۽ ان هنڌ جو نالو اسلام آباد رکيو ويو. اهو اسلام آباد اڄوڪو هالا پراڻا آهي. وري 181 سالن بعد ان سندن نعش مبارڪ ڪڍي سال 1191 هجري بمطابق 1778ع ۾ کين هالا نوان ۾ دفن ڪيو ويو.
[b]مخدوم نوح جي شاعري:
[/b]مخدوم صاحب کي سنڌي جي ابتدائي شاعرن ۾ ڳڻيو وڃي ٿو. رڳو سندس هيٺيان بيت محفوظ رهيا آهن.
پئي جا پرڀات، سا ماڪ م ڀانئيو ماڻهوئا،
روئي چڙهي رات، ڏسي ڏکوين کي.
*
نه سي جوڳي جوءِ ۾، نه سا سکي ڄاٽ،
ڪاپڙين ڪنواٽ، وڏي ويل پلاڻيا.
*
ابوبڪر آءُ سامين سفر سنباهيو،
متا ٿي پئا، سارين سنباسين کي.
*
اپٽيان ته انڌيون، پوريون پرين پسن،
آهي اکڙين، عجب پر پسڻ جي.
*
متان ڏسي موهجين دنيا وارو ڌڄ،
جدا ڪجان جودئون، ڇائيءَ کي ٿي ڇڄ،
نرمل نوح فقير چئي، ڪر رب سان ريجھي رڄ،
اڄ نه ٿئي صبحاڻ، صبحاڻ نه ٿئي اڄ،
مٺيون ڀيڙي ڀڄ، وقت وڃئي ٿو ويسلا.
*
مٺا مٺائيءَ جو اچي ڪر ڪي ڳالهڙيون،
ڪيئن ٿا گذرن ڏينهڙا، ڪئين ٿيو گذرن راتڙيون.
*
پريان پنڌ ڪري ڏوران جي اچن،
سائين سندا تن، ڏکندا ڏور ڪرين.
*
سمون به ساٿين گڏ، تون به لوچج لڄ کي،
هلندي سمي سامهون تون پڻ ڪرت ڪج،
ته تو پڻ ٿئي ڏڍ، سمي به سوڀ ٿئي.
سندن ٻيو نمبر پٽ حضرت مخدوم امين محمد کانئن پوءِ سندن اعليٰ روحاني سلسلي جو سجاد نشين ٿيو. هن وقت درگاه جا لکين مريد پاڪستان ۽ هندستان ۾ رهائش پذير آهن. سندن روحاني سلسلي جو موجوده (اوڻيهون) سجاده نشين مخدوم جميل الزمان صاحب (ولادت 27 جولاءِ) آهي.
[b]مخدوم امين محمد اول هالائي: (1604ع ــ 1545ع)
[/b]درگاهه حضرت مخدوم نوح جو ٻيو سجاده نشين، مخدوم نوح سرور جو فرزند مخدوم امين محمد اول ٿيو. هن بزرگ جي ولادت با سعادت 5 ربيع الاول سن 953 هجري/ 6 مئي 1546ع تي ٿي.
وفائي صاحب جي لکئي موجب هن صاحب ذڪر اذڪار ۽ سهروردي طريقي جون سموريون منزلون پنهنجي والد بزرگ جي خدمت ۾ طئي ڪيون. جڏهن سندس ڄمار 46 سالن کي پهتي، تڏهن پنهنجي والد جي جاءِ تي سجادگي جي مسند تي ويهي ذڪر جي تلقين ڏيڻ لڳو.
وفائي صاحب لکيو آهي ته ”عبدالرحيم خان خانان، جڏهن مرزا جاني بيگ جي جنگ لاءِ سنڌ پهتو تڏهن کيس چيو ويو ته مخدوم نوح تازو وفات ڪري ويو آهي. جيڪڏهن تون سندس معذرت لاءِ اڳ ۾ پهچندين ته تنهنجي فتح آهي. جيڪڏهن مرزا جاني بيگ اڳ ۾ آيو ته پوءِ هو ڪامياب ٿيندو. جنهن تي خان خانان تمام جلد هالن ۾ مخدوم امين محمد جي خدمت ۾ پهچي عذر خواهي ۽ سنڌ جي فتح لاءِ دعا گهري ۽ دربار اڪبري جون تمام گهڻيون سوکڙيون پيش ڪيون ۽ سنڌ فتح کان ڪرڻ پوءِ اڪبر بادشاهه پاران جاگيرن جي عطيه جون هڪ پروانو به پيش ڪيو.“
(وفائي، 1985، ڀ ٻ، 50، 51)
مخدوم امين محمد جن 16 سال 2 مهينا سجاده نشيني جي مسند تي رونق افروز رهيا. جمعي ڏينهن 7 شعبان المعظم سن 1015هجري/ 8 ڊسمبر 1606 تي سندن وصال ٿيو.
[b]مخدوم ابراهيم ادهم ثاني هالائي:
[/b]حضرت مخدوم نوح جي فرزند جناب مخدوم ابراهيم کي ادهم ثاني جي لقب سان ناماچاري حاصل ٿي. هن پنهنجي شروعاتي زندگي چلن ۽ اعتڪافن ۾ گذاري. روزو کولڻ وقت فقط پاڻي مان آڱر آلي ڪري زبان تي رکندو هو ۽ هڪ ٻه ترن جو داڻو کائي روزي کولڻ جي سنت ادا ڪندو هو. فرمائيندو هو ته کاڌي پيتي جي نفس کي ضرورت ڪانه رهي آهي. فقط سنت جي لحاظ ڪري روزو کولجي ٿو.
وفائي صاحب موجب هي هميشه نماز جماعت سان ادا ڪندو هو. پوئين وقت ۾ هميشه مسجد ۾ اعتڪاف ڪندو هو ته جيئن با جماعت فوت نه ٿئي. حديث شريف ۾ آيو آهي ته جيڪو به ماڻهو چاليهه ڏينهن جماعت سان نماز ادا ڪندو ته منافقي کان پاڪ رهندو. انهي قول تي سندس عمل هوندو هو.
”سادگي ۽ بي نفسي هن حد تائين منجھن هئي، جو ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي خادم جعفر کي، ان جي ڀري ٻڌائڻ ۽ کڻڻ ۾ مدد ڪندا هوا ۽ فرمائيندو هئا ته سموري ڄمار ۾ اهو ئي دنيا جو ڪم ڪيو اٿم.
سندس وفات يارهين صدي هجري جي آخر ۾ ٿي آهي.
[b]مخدوم جلال محمد هالائي:
[/b]هي صاحب حضرت مخدوم نوح جو پٽ هو. وفائي صاحب دليل الذاڪرين جي حوالي سان لکيو آهي ته هڪ دفعي، هڪ ماڻهو تي ٺٽي جي گورنر شاد خان ڳورو ڏنڊ وڌو، ويچارو ڏنڊ هلڪي ڪرائڻ جي لاءِ مخدوم جلال محمد کي حاڪم ڏانهن ميڙ وٺي ويو. مگر شاد خان مخدوم صاحب کي نه مڃيو. جنهن تي مخدوم صاحب فرمايو ته هي ماڻهو، هن ملڪ جي حڪومت جو لائق نه آهي. تنهن ڪري هن کي هتان بدلي ڪري سندس جاءِ تي سيد امير خان (ابوالبقا امير خان) کي گهرايو وڃي ٿو ته ٺٽي جو اهو ئي حاڪم ٿي رهي. انهن لفظن کانپوءِ ڏٺو ويو ته ستت ئي شاد خان جي بدلي ٿي ۽ ٺٽي تي امير خان مقرر ٿي آيو. وڌيڪ لکي ٿو ته سندس ڪلام درگاهه الاهي ۾ قبول هوندو هو. جيڪي به سندس زبان تي جاري ٿيندو هو، سو قبول پوندو هو. (وفائي، 1985، ڀ ٻ، 56)
[b]مخدوم ابو محمد هالائي:
[/b]هي صاحب مخدوم نوح جو پوٽو هو ۽ 9 محرم الحرام سن 980هه/ 22 مئي 1572ع تي پنهنجي ڏاڏي بزرگ جي حياتي ۾ پيدا ٿيو. تصوف جو طريقو پنهنجي جد امجد ۽ پنهنجي والد بزرگ کان حاصل ڪيائين. پنهنجي والد جي وفات کانپوءِ سجاده نشيني جا فرائض مٿس عائد ٿيا. سندس هٿ تي ڪيترن بزرگن کي فيض ۽ ڪرامت حاصل ٿيو. جن مان شيخ هاشم ابن حماد هڪ مشهور بزرگ آهي.
حضرت مخدوم ابو محمد 35 سال ٽي مهينا سجاده نشين رهي ستر سال، 9 مهينا، 29 ڏينهن جي ڄمار ۾ 8 ذي القعد سن 1050هه/ 19 فيبروري 1641ع ۾ وفات فرمائي.
[b]مخدوم فتح محمد ”فقير“ : (ولادت 985 هجري):
[/b]هي صاحب به مخدوم سرور نوح جو پوٽو ۽ حضرت مخدوم امين الدين محمد امين جن جو ڇهون نمبر فرزند هو. رساله فتحيه تي نظرثاني ۽ تحقيق ڪندڙ ڊاڪٽر عبدالغفار سومري جي اندازي موجب سندن ولادت سال 985 هجري بمطابق 1577ع ۾ ٿي. سندن وصال جي تاريخ نٿي ملي.
هن صاحب فارسي ۾ پهريون ڀيرو مخدوم سرور نوح صاحب جو احوال ۽ ملفوظات کي ”رساله فتحيه“ ڪتاب ۾ لکيو. جيڪو مخدوم نوح تي اولين ڪتاب آهي. هي ڪتاب مخدوم جميل الزمان صاحب جي لکئي موجب 1019 هجري/ 1610ع ۾ مڪمل ٿيو. اهو انتهائي اهم مسودو مخدومن صاحب جي لائبرري مان سترهين صدي ۾ چوري ٿي ويو، جيڪو پوءِ قاضي شوڪت علي ولد قاضي غلام محمد قريشي کي هٿ آيو. سال 2011ع ۾ هن ڪتاب جو سنڌي ترجمو، جيڪو مولانا سعيد احمد ڀٽو ڪيو آهي، سنڌي ادبي بورڊ پاران ڇپايو آهي.
ڊاڪٽر عبدالغفار سومري جي خيال ۾ انهيءَ ڪتاب جي تياري ۾ فاضل مصنف عربي جي ڪتاب رساله قشريه، فارسي جي ڪتاب ڪشف المعجوب ۽ فارسي جي ڪتاب مرصاد العباد مان استفادو ڪيو آهي. ياد رهي ته اهي ٽيئي ڪتاب صوفي بزرگن وٽ بيحد مقبول رهيا آهن.
ڊاڪٽر سومري جي خيال ۾ فتحيه جو مصنف شاعري جو اعليٰ ذوق رکندڙ آهي ۽ فقري يا فقيري جي تخلص سان جابجا پنهنجا ڪيترا اشعار آڻي ٿو... سندس پهريان اشعار نبي ڪريم ﷺ جي شان ۾ نعتيه شعر آهن. ان جو مطلع هن ريت آهي:
آن شاهه سرير قاب او ادنيٰ
و آن ماه منير و هو بالافق الاعليٰ
وآن سرور کونين خداوند محبت
محبوب تر از جمله بدرگاه معلا
آن داور دارين شهنشاهه رسالت
سلطان سلاطين بر او رنگ او ادنيٰ
آخري مقطع ۾ پنهنجو تخلص فقري هن ريت آڻي ٿو:
چون ميم شد از حمد فقري توجه
گوئي اين راز نهاني است، نشايد افشا
”هنن شعرن مان شاعر جي ڪمال عقيدت ۽ محبت کان سواءِ سندس زبانداني، تخيل ۽ فڪري پختگي جو اندازوٿئي ٿو. (فتح فقير، 2011، ص xxxiii)
[b]مخدوم با يزيد هالائي:
[/b]مخدوم بايزيد مخدوم عربي ڌياني هالائي جو پٽ هو. مير علي شير قانع لکي ٿو ته هن ظاهري ۽ باطني علم پنهنجي والد بزرگ کان حاصل ڪيو. هو سچ، استقامت، هدايت ۽ فيض جي رستي تي مستقيم رهي، طالبن کي ڏاڍو فائدو رسائيندو رهيو. (قانع، 1989، ص 383)
وفائي صاحب گلزار ابرار جي حوالي سان هڪ روايت بيان ڪئي آهي ته جڏهن مرزا عبدالرحيم خان خانان سنڌ ۾ آيو هو ته واپس ٿيڻ وقت برهانپور ۾ شيخ عيسيٰ سنڌي، مسيح الاولياءَ سان بيان ڪيائين ته صوبه ٺٽه جي فتح واري زماني ۾ آئون مخدوم با يزيد جي خانقاهه ۾ ويو هوس، اتي درويشن جي هڪ جماعت ڏٺم، جن جا هٿ ته ظاهري ڪم ڪار ۾ رڌل هوا، مگر هنن جون زبانون قرآن جي تلاوت ۽ ذڪر الاهي ۾ مشغول هيون، سندن قلب نفساني خطرات جي دور ڪرڻ ۾ رڌل هوا، مان سندن سڳوري صحبت مان گھڻو ڪجھه فائدو پرايو ۽ اندر جو سوجهرو حاصل ڪيو.
ياد رهي ته ڪتاب گلزار ابرار ۾ هن کي مخدوم بايزيد لاکو لکيو ويو آهي. (مانڊوي، 2009، ص 429)
هن صاحب جي وصال جي تاريخ معلوم نه آهي پر اندازو آهي ته هن بزرگ جي وفات يارهين صدي هجري جي شروع ۾ ٿي هوندي.
[b]درويش زڪريا ڀٽي:
[/b]مير علي شير قانع ته کيس مخدوم اسحاق جو ڀائيٽو ٿو لکي، پر هي مخدوم احمد ۽ محمد جو ڀائيٽو هو ۽ سندس والد جو نالو مخدوم صدرالدين هو. قانع موجب هو هدايت جي راهه جو سالڪ ۽ خدا آگاهه هو.
ٻئي پاسي حديقة اولياءَ ۾ کيس ڪامل ولي ڪوٺي، هڪ نقل ۾ هن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. ان روايت ۾ ڄاڻايل آهي، ته جڏهن مخدوم احمد ڪنهن مجذوب جي دشمني ۾ گهيريل هو ته ان زماني ۾ درويش زڪريا خواب ڏٺو هو، جنهن ۾ نبي سڳورن ان مجذوب کي مخدوم احمد سان ٺاهه ڪرڻ جي تنبيهه ڪئي هئي.
مخدوم محمد صالح ڀٽي جي اڻ ڇپيل شجري موجب هالا پراڻا جا خليفه ڀٽي، جيڪي هاڻي حيدرآباد ۽ ڪوٽڙي ۾ رهن ٿا، هن جو اولاد آهن.
[b]شاهه ديوانو هالائي:
[/b]مير علي شير قانع موجب شاهه ديوانه هڪ وڏو مشائخ ۽ ڏاڍين ڪرامتن جو صاحب آهي.
پروفيسر محبوب علي چنا صاحب به پنهنجي ڪتاب مخدوم نوح جا سهيوڳي ۾ اها ڳالهه ورجائي وڌيڪ لکيو آهي ته ”دليل الذاڪرين جي روايت مطابق حسو فقير ٽوڙيءَ واري جو چاچو مجذوب ۽ ديوانو هوندو هو، تنهن کي ڪشف ٿيو ته ٿوري وقت ۾ دين اسلام جو هڪ مجدد پيدا ٿيڻو آهي، جو وڏو ولي الله ٿيندو، ان جي خوشخبري هن صاحب، مخدوم نعمت الله سان ڪئي. ٿي سگهي ٿو ته اهو مذڪوره مجذوب شاهه ديوانو هجي.“ (چنا، 1991، ص 9)
سائين عطا محمد صدر لکيو آهي ته مخدوم عربي ڌياني جي ڀر ۾ جيڪو ٻيو شخص مدفون آهي، تنهنجو نالو شاهه ديوانو هالائي آهي. سائين هن جي حوالي سان هي زباني روايت لکي آهي:
”شاهه ديوانه اصل ۾ مڪران جا رهندڙ هئا ۽ اتي ان جا مريد به هئا، پر هي اچي هتي ويٺو. پاڻ ڪاٺ جي گهوڙي تي چڙهي گهمندا هئا. جيئن حضرت بهلول مجذوب ڪندا هئا. تنهن ڪري پاڻ به ديوانه مشهور ٿيا. هڪ ڀيري پاڻ هارين وٽ ٻنين ۾ ويا ۽ کين چيائون ته هن گهوڙي کي گاهه کارايو. هارين چيو ته سائين هي ڪاٺ گهوڙو ڇا کائيندو، کيس ڇڏي ڏيو ته پاڻ وڃي چري. رات جو هاري گهر ويا هليا، صبح جو اچي ڏسن ته هڪ پن به بچيو ڪونهي. انهي تي هو وري وٽس ويا ۽ چيائون ته سڄو گاه اوهان جو گهوڙو کائي ويو، هاڻي اسان جا جانور ڇا کائيندا. تنهن تي پاڻ چيائون ته گهوڙي جي لڏ کي ٻنين ۾ وجهو، الله پاڪ اوهان کي گهڻو ڪجهه ڏيندو. هارين ائين ڪيو ته ٻنيون وري سر سبز ٿي ويون.“ (صدر، اڻڇپيل، ص 15)
ياد رهي اڄ تائين به مڪران مان سندس عقيدت مند هتي ايندا رهندا آهن. پير وسو جو خاندان هن جي مزار جو متولي يا مجاور آهي.
[b]درويش عمر هالائي:
[/b]هن جي حوالي سان وفائي لکيو آهي ته هي حضرت مخدوم نوح جي فيض يافته خليفو ۽ بزرگ هو.
”هن سموري ڄمار رياضت ۽ مجاهدن ۽ نفس ڪشي ۾ گذاري، ۽ هڪ رليءَ کانسواءِ ٻيو ڪوبه مالي اسباب وٽس جمع نه ٿيو. مخدوم صاحب جي مريد ٿيڻ کانپوءِ، ڪڏهن به بيهودو گفتو يا اجايو ڪلام پنهنجي زبان تي نه آندائين. هميشه ڏينهن جو روزو ۽ رات جو نماز ۾ بيٺو رهندو هو. ٻن چئن ڏينهن کانپوءِ ٻن ٻن لقمن تي روزو کوليندو هو. هنجي ويهڻ يا سمهڻ جي لاءِ ڪا جاءِ مقرر ڪانه هوندي هئي. جتي به کيس ننڊ کڻي ويندي هئي، ته اتي سمهي پوندو هو. هي درويش ڏهين صدي جي عارفن مان آهي.“
(وفائي، 1985، ڀ ٻ، ص 22)
[b]درويش عثمان عصار هالائي:
[/b]وفائي صاحب جي لکئي موجب فقير عثمان چاڪي (عصار) حضرت مخدوم نوح عليه الرحمت جي وڏن ساٿين مان آهي. هي صاحب بدن ڍڪڻ لاءِ صرف هڪ ڊگهي چادر استعمال ڪندو هو.
”عثمان فقير کي بدن تي ڍڪڻ لاءِ فقط هڪ ڊگهي چادر هوندي هئي جنهن جو اڌ ڳچيءَ ۾ ۽ اڌ هيٺ تي ڪندو هو.هڪ دفعي ڪنهن ماڻهو سفيد ڪپڙو سوکڙي طور سندس خدمت ۾ پيش ڪيو، چيائينس ته چادر اٿم، پوءِ انهيءَ وڌيڪ کي ڇا ڪريان. هن عرض ڪيس ته مون کان قبول ڪريو، پوءِ کڻي ٻئي ڪنهن کي ڏي، فقير چيس ته اها ڏي وٺ به تون وڃي ڪر ۽ انهيءَ سودي جو نفعو وٺ، پر مون وٽان هڪدم کڻ، ڇو جو فقيرن کي ڏيڻ ۽ وٺڻ سان ڪو واسطو ڪونه آهي. (وفائي، 1985، ڀ ٻ، ص 22-23)
[b]شيخ محمود فخري هالائي:
[/b]وفائي صاحب موجب هي صاحب مخدوم نوح جو عزيز هو ۽ شيخ فخر الدين سهروردي جي اولاد مان هو، تنهن ڪري هن کي فخريه ڪري سڏيندا هئا.
ننڍپڻ ۾ هو بيمار ٿيو ته مخدوم نوح جي دعا سان صحتياب ٿيو ۽ ٻاتائي يا لڪنت ختم ٿي. (وفائي، 1985، ڀ ٻ، ص 29)
[b]عثمان متقي هالائي:
[/b]وفائي جي لکئي موجب هي پرهيزگار ۽ نيڪوڪار بزرگ حضرت مخدوم نوح جي مريدن مان آهي، جنهن سموري حياتي اتقاء ۽ پرهيز ۾ گذاري، مهينن جا مهينا روزي ۾ رهي، ياد الاهي ۾ مشغول هوندو هو.
وفائي صاحب دليل الذاڪرين ڪتاب جي حوالي سان لکي ٿو ته عثمان متقي کي هڪ مينهن هوندي هئي، جنهن جو اوهه ۽ ٿڻ ۽ پنهنجا هٿ ۽ برتن بار بار ڌوئي، پوءِ پاڻ ڏهندو هو. پوءِ کير کي گهڻي وقت تائين ڪاڙهيندو هو. جيستائين کير ٺري، تيستائين نفلن پڙهڻ ۾ مشغول رهندو هو. ته ايتري ۾ صبح ٿي ويندو هو، پوءِ نفس کي چوندو هو ته اڄ ته روزو رکون ٿا، کير سڀاڻي پيتو ويندو. اهڙي طرح وعدا ڪندي هفتا گذري ويندا هئس. مگر ان هوندي به هن جو بدن تازو توانو بيٺو هوندو هو. ۽ بک جي ڪري ڪو به فتور يا ڏوٻر هن ۾ ڪانه آئي ٿي.
عثمان متقي يارهين صدي جو عارف آهي ۽ امڪان آهي ته هالن جا متقي ميمڻ شايد سندس اولاد مان آهن. (وفائي، 1985، ڀ ٻ، ص 44، 45)
[b]دوريش يحيٰ رائٽو هالائي:
[/b]حضرت مخدوم نوح عليه الرحمت جي مريدن ۽ خليفن مان هڪ ڪامل برزگ هو. هميشه رياضتن ۽ مجاهدن ۾ گذاريندو هو. هو ان سان گڏ ظاهري ورد وظيفا به پڙهندو رهندو هو. جيئن ته حذب البحر، حرز يماني، حزب محبوبي، حذب جعفري ۽ سبعات عشر ۽ اوراد فتحي ۽ ٻيا وظيفا پڙهندو هو.
حضرت مخدوم صاحب جي وفات کانپوءِ هميشه سندس فرزند مخدوم ابراهيم ادهم جي خدمت ۾ رهندو آيو. جو ڪجھه به نذرانو ملندو هو. يا فتوحات ٿيندي هئي ته اهو سمورو فقيرن کي ڏئي ڇڏيندو ۽ پاڻ بکن تي گذاريندو هو ۽ سندس انهيءَ قلندرانه روش ڪري، سندس عيال به بکون پيو ڪڍندو هو. چون ٿا ته زر جواهرن جي هن وٽ ڪمي ڪانه هئي. مگر ان مان ڪجھه به خرچ ڪونه ڪندو هو. ڇو ته دنيا جي درويشن جي نظرن ۾ ڪابه عزت ڪانه ٿيندي آهي. (وفائي، 1985، ڀ ٻ، ص 57)
[b]سيد عبداللطيف حسني، حسيني، قادري:
[/b](متوفي 5 رجب 1075 هجري / 22 جنوري 1665ع)
هالا پراڻا ۾ هڪ بزرگ جيڪو شيخ صاحب طور مشهور آهي، تنهن جو اصل نالو سيد عبداللطيف هو. ڪي ان کي حسني، ڪي حسيني ۽ ڪي قادري سڏين ٿا. مير علي شير قانع جي ڪتاب تحفة الڪرام جي سنڌي ترجمي ۾ ان جو نالو سيد عبداللطيف حسني آهي، پر ڊاڪٽر بلوچ (1996، ص 28) لکيو آهي ته فارسي نسخي ۾ حسيني آهي. قانع جي لکيل مختصر احوال موجب ”اتي (هالا ڪنڊي) جي جهونن بزرگن مان آهي. سندن مقام علحده عام خلق الله جو زيارتگاه آهي. هو گھڻو اولاد ڇڏي ويو، جن مان هاڻي سيد فتح محمد گادي نشين آهي. هن جو ٻيو اولاد متفرق ڳوٺن ۾ خصوصن ڪجن جي ڳوٺ ۾ رهي ٿو.“ (قانع، 1989، ص 383)
ڊاڪٽر بلوچ شاهه جو رسالو جي ڏهين جلد جي مقدمي ۾ هن جو ڪافي قدر تفصيلي احوال ڏنو آهي. ان موجب شيخ عبدالقادر جيلاني جي اولاد مان هڪ بزرگ شهاب الدين قاسم نالي ڏهين صدي هجري (يعني پندرهين ۽ سورهين عيسوي) ۾ سنڌ ۾ آيو ۽ هتي ڀيان ۽ هالا قبيلن وارا سندس مريدي خادمي ۾ آيا... سندس فرزند عبداللطيف غالباً سنڌ ۾ ڄائو ۽ ٻالجتي کان وٺي سنڌ ۾ رهيو. تان جو ڀيان ۽ هالا قبلين مان سندس شاديون ٿيون. ۽ هن هالن (هالا ڪنڊي) کي پنهنجي قادري طريقي جي تلقين ۽ تبليغ جو مرڪز بنايو. هو پنهنجي وقت جو وڏو ولي ٿيو ۽ پڻ اولاد وارو ٿيو.“ (بلوچ، 1996، ص 28)
”سيد عبداللطيف جو مقام ۽ مزار جنهن جو قانع ذڪر ڪيو آهي، سو پراڻن هالن ۾ الهندي طرف ويندڙ رستي جي اترئين طرف آهن. سيد عبدالطيف جي مزار هڪ ٿلهي تي آهي جنهن تي ڪاشي جي سرن تي جيڪو ڪتبو سن 1985ع ۾ موجود هو ۽ راقم پڙهيو، تنهن جي عبارت هيٺين طرح هئي(1):
وصال مرحوم مغفور ميان
غوث الثقلين حجة الحق علي
الخلق قطب الکونين ڪريم
الطرفين حضرت سيد عبداللطيف
شاهه حسني حسيني قادري قدس سره (بن)
حضرت شهنشاهه شهاب الدين (قاسم)
قدس سره بتاريخ 5 رجب 1075 هجري“
ڊاڪٽر بلوچ صاحب ڪتبي جي حوالي سان نوٽ ۾ لکيو آهي ته ان وقت ڪي سرون ڀڳل ۽ هيٺ مٿي ٿيل هيون. لفظ (بن) ۽ (قاسم) هيٺ مٿي ٿيل يا کٽل هئا، پر انهن جي ملائڻ سان ڪتبو صحيح صورت ۾ پڙهيو ويو.
تاريخ قديم هالا ۾ هن جو جيڪو شجرو ڏنل آهي، سو هن ريت آهي: جناب حضرت سيّد شيخ عبداللطيف بن حضرت سيّد شيخ شهاب الدين احمد بن حضرت سيّد شيخ قاسم بن حضرت سيّد شيخ بدرالدين بن حضرت شيخ سيّد شمس الدين ابو عبدالله محمد بن حضرت شيخ سيّد سيف الدين ابو زڪريا يحييٰ بن حضرت شيخ سيّد ظهير الدين ابو السعود احمد بن حضرت شيخ سيّد شمس الدين ابو نصر محمد بن حضرت شيخ قاضي القضاة سيّد تاج الدين ابو صالح نصر بن حضرت شيخ سيّد حافظ ابو بڪر عبدالرزاق بن حضرت شيخ الشائخ حجة حق علي الخلق قطب رباني محبوب سبحاني فرد صمداني غوث الثقلين قطب الڪونين ڪريم الطرفين سيدنا سيّد شيخ محي الدين ابو محمد عبدالقادر جيلاني حسني وحسيني قدس سره‘. (مولوي ۽ قاضي، ص 144)
انهي ڪتاب ۾ هن خانقاه ۾ ملهائجندڙ يارهين جي حوالي سان اهو لکيل آهي ته هر مهيني يارهين تاريخ جي رات جو خانقاهه ۾ ذڪر اذڪار ڪيو ويندو آهي ۽ ربيع الثاني مهيني ۾ يارهين تاريخ کان 14 تاريخ تائين ذڪر اذڪار ڪرڻ ۽ يارهين تاريخ ڏينهن جو ننگر خيرات ڪرڻ جو دستور رهندو اچي. 14 تاريخ شام جو عصر نماز بعد سجاده نشين پنهنجن خليفن ۽ مريدن ۽ عوام الناس وڏي جماعت جي صورت جي ۾ ذڪر اذڪار جي تسبيحن سان بزرگ جي مزار مبارڪ وٽ اچي اتي سانجهي نماز تائين ذڪر جون تسبيحون وڏي آواز سان پڙهندا آهن. ان بعد ختمون ڏيئي، شيريني تقسيم ڪري سانجهي نماز اتي مسجد ۾ جماعت سان پڙهي وري به ساڳئي طرح ذڪر اذڪار ڪندا ۽ جھنڊن سان واپس پنهنجي خانقاه ڏانهن اچي اهو جلوس ختم ڪندا آهن.“ (مولوي ۽ قاضي، ص 145)
پر ڊاڪٽر بلوچ هن خانقاه ۾ جيڪو ذڪر ۽ سماع ٿيندو آهي، تنهن جي حوالي سان لکيو آهي ته ”سيد عبداللطيف پنهنجي قادري طريقي جي تلقين ۾ ذڪر سان گڏ سماع ۾ ڪيڏاري ڳائڻ جو سلسلو شروع ڪيو. سندس پنهنجن چيل بيتن مان معلوم ٿئي ٿو ته شروع ۾ غالبن ڪيڏارو ۽ سر ڌناسري سماع جا خاص سر هئا ۽ وقت گذرڻ سان، پوءِ ٻيان سر به سماع ۾ ڳايا ويا. اهو جيڪو ذڪر ۽ سماع، جيڪو عبدالطيف جي حياتي ۾ شروع ٿيو، سو ويندي موجوده وقت تائين هلندو آيو آهي. هر مهيني ننڍي يارهين ٿئي، ۽ خانقاه تي ذڪر ۽ سماع ٿئي، ماهه ربيع الثاني ۾ وڏي يارهين ٿئي، جنهن ۾ وڏي اهتمام سان ذڪر ۽ سماع ٿئي.“ (بلوچ، 1996، ص 30)
چند سال اڳ جڏهن مون ۽ سوز هالائي ان وقت جي سجاده نشين مولوي غلام محمد شاهه سان ملاقات ۾ شيخ صاحب جي تصنيفات جي حوالي سان پڇيو ته هن صاحب وراڻيو هو ته هن جي ڪا به تصنيف نه آهي. هن صاحب هن جي شاعر هجڻ جو به ڪو ذڪر نه ڪيو. پر ڊاڪٽر بلوچ هن کي عالم سان گڏ شاعر به چئي ٿو. ان جي ثابتي ۾ هن ڪجهه شعر ڏنا آهن. سندس خيال ۾ ”هيٺيان بيت جيڪي پنهنجي جد امجد ۽ قادري طريقي جي باني حضرت عبدالقاد جيلاني جي ثنا ۽ تعريف ۾ چيائين ۽ جيڪي سندس ذڪر ۽ سماع ۾ پڻ ڳايا ويا، سي شاهه جي رسالي جي سر ڌناسري ۾ موجود آهن. (بلوچ، 1996ع، ص 30 ۽ 31)
ميران شاهه مدد ٿي دانهه سڻي دادي
آهين عبدالطيف جو حسني تو هادي
بادشاهه بغدادي، ڪر ڪا ماڙ مريد تي.
*
ميران شاهه مدد ٿي محي الدين ملهي
آهين عبداللطيف جو وسيلو ولي
حسني پير هلي، ڪر ڪار ماڙ مريد تي.
*
ميران شاهه مدد ٿي،تون جيلاني جاڳ
غوث خطائون گم ڪر، ڀير اسان ڏي ڀاڳ
سگهو وار سڀاڳ، سائين لڳ سيد چئي.
*
ميران شاهه مدد ڪر اچي اوکيءِ وير
اچي عبداللطيف چئي ڀر پازي ڏي ڀير
اولاد عليءَ شير، ڪج ڪا ماڙ مريد تي.
[b]احسان فقير:
[/b]اسان وٽ شاهه ڀٽائي صاحب جي ڪيڏاري جي حوالي سان هڪ تڪرار هلندو اچي. ان تڪرار ۾ احسان فقير جو نالو بار بار ايندو آهي. اهو احسان فقير هالا پراڻا جي مردم خيز مٽي مان نسريو ۽ اتي ئي مدفون ٿيو.
تاريخ قديم هالا جي لکت موجب هن جو تعلق مغل گھراڻي سان آهي. روايتن موجب اهو گھراڻو اڪبر بادشاهه جي دؤر حڪومت ۾ ننگر ٺٽي ۾ آيو ۽ پوءِ هالڪنڊي ۾ اچي رهيو. مولوي محمود جي خيال ۾ هي شاهه سائين جو سهيوڳي هو. (مولوي ۽ قاضي، ص 197)
جيئن ته سيد عبداللطيف جي وصال جو سال ڊاڪٽر بلوچ 1075 هجري/ 1665ع ڄاڻايو آهي، تنهن ڪري ڊاڪٽر مخمور بخاري صاحب جي خيال ۾ احسان فقير جو جنم 1050 هجري/ 1640ع کان به اڳ ٿيو هوندو. ڊاڪٽر بخاري هن جي ذات لانگاهه ڄاڻائي ٿو. (سنائي، 2009، ص 259)
ڊاڪٽر بلوچ شاهه جي رسالي جلد ڏهين جي مقدمي ۾ لکي ٿو ته سيد عبداللطيف حسني پنهنجي خانقاه ۾ ذڪر ۽ سماع ۾ سر ڪيڏاري ڳائڻ جو جيڪو سلسلو شروع ڪرايو، ان جو اڳواڻ احسان فقير لانگاهه هو، جيڪو پاڻ شاعر هو ۽ جنهن گهڻا بيت چيا، جن مان سر ڪيڏاري وارا بيت سماع ذريعي مشهور ٿيا.
مخدوم محمد صالح ڀٽي صاحب ڪيڏارو نامي ڪتاب مرتب ڪيو هو، جنهن کي هن جي پٽن مخدوم محمد اشرف ۽ مخدوم محمد امين ڀٽي جن شايع ڪرايو هو. ان ڪتاب ۾ احسان فقير جي ڪيڏاري جا 93 بيت ۽ 5 زاريون شامل آهن. ان ڪتاب ۾ هڪ پاسي سيد جيئندل شاهه فقير، اسماعيل فقير، صديق فقير صوفي ۽ مخدوم محمد صالح جا ڪيڏاري سر ۾ لکيل بيت شامل آهن، ته ٻئي پاسي احسان فقير جا ٻين سرن ۾ چيل بيت جھڙوڪ سر ڌناسري (11 بيت)، سر سارنگ (2 بيت) سر ايمن ڪلياڻ (هڪ بيت) سر بلاول ۾ هڪ بيت، سر ڪلياڻ ۾ (3 بيت) سر آبري (3 بيت) سر معذوري (6 بيت) سر مارئي ۾ هڪ بيت، سر سهڻي ۾ 3 بيت، سر ليلان ۾ 2 بيت، چيل بيت شامل آهن.
ڪيڏاري جي بيتن جي حوالي سان ڊاڪٽر بلوچ جو لکڻ آهي ته کيس جيڪي هالا پراڻا ۾ بيت مليا، تن مان ڪجهه انهي ڪتاب ۾ نه آهن.
ٻڌايو وڃي ٿو ته احسان فقير ۽ ان سان گڏ فقير شفيع محمد ۽ محمد اسماعيل جن شيخ صاحب جي خانقاه ۾ ٿيندڙ ذڪر جو بنياد بيتن ۽ مولودن سان ٻڌو. شفيع محمد عربستان ۾ وفات ڪئي۽ محمد اسماعيل نصرپور ۾ وفات ڪئي.سندس تربت شاهه محمود جي مقام ۾ آهي. احسان فقير هتي هالن پراڻن ۾ وفات ڪئي. جنهن جي قبر شيخ صاحب عبداللطيف حسني جي مقام ۾ مسجد کان اڀرندي طرف آهي.
هن جي ولادت يا وصال جي صحيح تاريخ نه ملي سگهي آهي.
جيئن اڳ ۾ ٻڌايو آهي ته سال 2007ع ڌاري سوز هالائي صاحب ۽ آئون هڪ پاسي سيد عبدالطيف قادري جي ان وقت جي سجاده نشين غلام محمد شاهه سان ملياسون. پوءِ وري خانقاه تي سماع جي اڳوڻ محترم محمد آچر عمراڻي (جنهن جي والد صاحب ڊاڪٽر بلوچ کي احسان فقير جا بيت ڏنا هئا) سان ملياسون.جنهن اسان کي هڪ نوٽ بڪ ڏنو، جنهن ۾ صرف 58 بيت هئا. اهي احسان فقير جي ڪيڏارو طور سوين سالن کان سيد عبدالطيف حسني جي درگاهه تي پڙهيا وڃن ٿا. انهن مان ڪجهه بيتن ۾ اسماعيل فقير جو نالو استعمال ٿيل آهي. (ڪن روايتن موجب احسان فقير جي ڪيڏاري جا جملي 92 يا 93 بيت هئا. جن مان ايڪيتاليهه بيت شاهه صاحب جي رسالي ۾ سر ڪيڏاري ۾ لڀن ٿا ۽ ايڪونجاهه بيت اهڙا آهن جو هن کان اڳ اشاعت هيٺ نه آيل آهن.)
مون کي مليل بيتن جي ٻولي، مونکي ايتري پڪي پختي نه لڳي، جھڙي شاهه ڀٽائي صاحب استعمال ڪئي آهي. سوز هالائي صاحب مون کي ٻڌايو ته احسان فقير سگهڙ شاعر آهي. سندس ڪلام ۾ ڪيترائي سگهڙائي نقطا موجود آهن. سندس ڪلام نيم ڪيڏاروي ۽ عقيدت مندي وارو آهي. ڪيڏاري واري مزاحمتي ۽ رزميه شاعري واري رمز سندس ڪلام ۾ آهيئي ڪين. منهنجي ذاتي راءِ آهي ته شاهه صاحب جو پنهنجو ڪيڏارو آهي، ۽ احسان فقير صاحب جو پنهنجو ڪيڏارو آهي. ڪجھه بيت گڏجي سڏجي ويا هوندا. ٻي ڳالهه ته منهنجي پنهنجي نظر ۾ شاهه ڀٽائي صاحب هڪ صوفي لاڪوفي هو، تنهنڪري هن وقت شاهه سائين کي سني يا شيعو ثابت ڪرڻ ئي اجائي ڪوشش ٿيندي.
[b]مخدوم محمد ابراهيم ڀٽي: (1700ع - 1644ع)
[/b]هيءُ صاحب مخدوم عبدالرؤف ڀٽي (عاصيءَ) جو پيئتو ڀاءُ هو. هيءُ بزرگ صاحب شريعت ۽ ڪامل بزرگ هوندو هو.
محمد صديق ميمڻ جي سنڌ جي ادبي تاريخ ۾ هن جي حوالي سان اهو لکيو ويو آهي ته ”ان زماني ۾ مذهبي مسئلا عربي ۽ پارسي ۾ ئي هوندا هئا. سنڌيءَ ٻولي ۾ ڪرڻ جو چاه ۽ ذوق سنڌي عالمن ۾ گهڻي قدر هو. مخدوم محمد ابراهيم به پراڻي سنڌي نظم ۾ هڪڙو ڪتاب لکيو آهي، جنهن جو نالو آهي ”محمد ابراهيم جي سنڌي“. مخدوم پنهنجي سنڌي ۾ فقط اهي ٽي سؤ پنجاهه ضروري مسئلا لکيا آهن، جن جو ڄاڻڻ هر مسلمان لاءِ ضروري امر آهي.
”مخدوم محمد ابراهيم جي سنڌيءَ ۾ به سندس هم عصر علمائن وانگر انهن جي تصنيفات وارو ڏوهيڙو ڪم آندل آهي. هن جي ڏوهيڙن جي ترتيب اهڙي رکيل آهي، جھڙي مخدوم محمد هاشم ٺٽوي جي ”زاد الفقير“ ڪتاب ۾. ڪي ڏوهيڙا ٻن مصرعن وارا ته ڪي ٽن، چئن وارا يا ان کان وڌيڪ مصراعن وارا آهن.“ (ميمڻ، 2014، ص 140)
سنڌيالاجي ۾ پيل هڪ ڪتابچو جنهن جا ابتدائي صفحا غائب هئا ۽ هٿ سان ان جو نالو هالا جا شاعر لکيل هو، تنهنجي صفحي 5 تي مخدوم جي سنڌي مان هيٺيون ٽڪرو ڏنل هو، جيڪو هتي درج ڪجي ٿو.
مفسد نماز جا ستاسي سکيج،
ڀڃن جي نماز کي، سي پڻ هئين ۾ رکيج.
*
هاڻي ٻجھ ٻٽيهه قول پهريان جي ڪن نماز تباهه،
ڪلام ڪ سلام ڪ جواب جو ڪ اف ڪ آهه!
ڪ ”هيءِ“ حمده نه چئي پڄاڻا سمع الله.
*
ڪ صبح جي نماز ۾ سج ڪنهين اڀريو،
ڪ جمع جي نماز ۾ وقت وچين جو پيو،
ڪ جت جمع جماعتي ٽي ڄڻا نت وضو ڪنهن ويو،
جيسين پهرين رڪعت جو ڏنائون نه سجدو،
ته ڀڳي نماز سڀني، شرط جو ساعت جو ويو.
ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي صاحب پنهنجيڪتاب ”سنڌيون“ ۾ هن صاحب جي سنڌي جي ان زماني جي ٻين سنڌي لکندڙن سان ڀيٽ ڪندي لکيو آهي ته هن جي سنڌي ۾”وزن جا ڏڌ، غير واضح ۽ مبهم سمجهاڻيون آهن.“ (جوڻيجو، 1970، ص 31)
مخدوم محمد صالح ڀٽي جي هٿ اکري شجري واري ڪتاب ۾ هن صاحب جي ولادت جي تاريخ 21 جمادي الاول 1054 هجري يعني 26 جولاءِ 1644ع، ۽ وفات جي تاريخ 15 رجب المرجب 1112هجري يعني 26 ڊسمبر، 1700ع لکي آهي.
مخدوم محمد ابراهيم جي سنڌي وارو ڪتاب هن جي پونيرن وٽ ته نه آهي ۽ خبر نه آهي اهو خطي صورت ۾ ڪٿي آهي به يا نه.
[b]مخدوم عبدالرئوف بن محمد عمر ڀٽي: (1682-1752)
[/b]مولودن جي صنف جو مؤجد سمجهيو ويندڙ جناب مخدوم عبدالرئوف ڀٽي صاحب هالا پراڻا ۾ سال 1682ع ۾ پيدا ٿيو. هي صاحب هڪ وڏو عالم، بزرگ ۽ شاعر هو. هي شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو هم عصر هو.
مير عبدالحسين سانگي (1851-1924) پنهنجي ڪتاب لطائف لطيفي ۾ حڪايت 26 ۾ پنهنجي اسي سالا استاد آخوند احمد، جيڪو هالا پراڻا جو رهواسي هو، کان ٻڌل روايت لکي آهي: ”ته پراڻن هالن جي ڀٽي قوم جا بزرگ ظاهري علم ۽ فضل سان سينگاريل هئا. حضرت اولياءَ صاحب (ڀٽائي) سان بدسلوڪي ٿي رکيائون ۽ هالن واري مخدوم جا موافق هئا. ... مخدوم مير پير پنج پڳيه جي صلاح سان مخدوم عبدالرئوف ڀٽي هڪ عبا (پهراڻ) حضرت اولياء صاحبن ڏانهن سوکڙي طور موڪليو، جيڪو زهر آلود هو.“
(سانگي، 1986،ص 98)
ڊاڪٽر بلوچ انهي روايت کي ضعيف ۽ غير معتبر قرار ڏيندي انهيءَ ڪتاب جي مقدمي ۾ لکيو ته ”مخدوم عبدالرئوف ڀٽي عاشق رسول هو ۽ سندس جيڪو ڪلام جو ذخيرو اسان جي آڏو آهي، ان مان به ظاهر ٿئي ٿو ته هو ديني محبت جي جذبي سان اهڙو سرشار هو، جو ان کان هي ڪڌو ڪم ۽ اهڙي قسم جي عداوت رکڻ تصور ۾ به نٿي اچي.“ (سانگي، 1986، ص 5)
جڏهن ته سانگي صاحب انهي ڪتاب ۾ حڪايت 11 جي نڪتي 10 ۾ انهي ساڳئي قصي کي وري ائين لکيو آهي ته ڀٽي قوم جا بزرگ عالم هئا. مخدوم نوح جي گادي نشين جا متعقد هئا... اهو به چون ٿا ته ميان نور محمد ڪلهوڙي سنڌ جي حاڪم جي اشاري تي به هلندا هئا. انهن اولياء حضرت کي زهر ڏنو. ان زهر جي اثر ڪري، اوليا صاحب کي زخم ٿي پيو ته ان تي ساٿر دوا طور استعمال ڪندا هئا ۽ ان کي ساٿر جي ناس به ڏيندا هئا.“ (سانگي، 1986، ص 50)
مخدوم طالب الموليٰ پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي ته مير علي قانع پنهنجي ڪتاب تحفة الڪرام ۾ اهو واقعو نه لکيو آهي، جڏهن ته هن اهو ڪتاب ڀٽائي صاحب جي وفات کان سورهن سالن بعد لکيو آهي ۽ هو ڀٽائي صاحب جو عقيدتمند به هو. (سنائي، 2009، 53)
ڊاڪٽر بلوچ پنهنجي ترتيب ڏنل مولودن واري ڪتاب جي مقدمي ۾ مخدوم عبدالرئوف جي حوالي سان لکي ٿو ته ”اڄ تائين عام طور ائين ڀانيو ويو آهي ته مخدوم عبدالرئوف ڀٽي مولودن جو مؤجد آهي، يا پهريون شاعر آهي، جنهن مولود چيا، جنهن جا مولود اسان کي ملن ٿا. اهو گمان صحيح نه آهي؛ تاريخي طور مولود تڏهن کان رائج ٿيا، جڏهن کان وايون يا ڪافيون رائج ٿيون، ۽ هڪ الڳ حيثيت ۾ پڻ مولود پنهنجي خاص مفهوم، الحان ۽ لئي سان يارهين صديءَ جي آخر ۾ رائج هئا.“ (بلوچ، 1961، ص 5 ۽ 6)
”مخدوم عبدالرئوف ڀٽي پهريون شاعر هو، جنهن فقط مولود ئي مولود چيا. ظاهر آهي ته انهي وقت مولود ايترو ته عام مقبول هئا، جو بزرگ عبدالرئوف مولودن کي پنهنجو مخصوص موضوع بنايو. سندس انهي سموري توجهه جو سبب ٿيا. مخدوم عبدالرئوف پهريون آڳاٽو سنڌي شاعر آهي، جنهن گهڻي ۾ گهڻا مولود چيا. ٻن سون سالن کان وڌيڪ عرصي گذرڻ کان بعد، هن وقت پڻ سندس چيل مولود ايترو ته عام رائج ۽ مشهور آهن، جو سڄا سارا اسي هٿ ٿي سگهيا، جي هن ڪتاب ۾ شامل آهن.“ (بلوچ، 1961، ص 6)
ڊاڪٽر بلوچ هن جي مولودن تي تبصرو ڪندي لکي ٿو ته هو پهريون شاعر هو، جنهن مولودن جي عنوانن کي وسيع ڪيو. معنوي لحاظ سان، نبي ﷺ جي ولادت ۽ انسان ذات جي سربلندي لاءِ سندس پيغام مولود جو اصلي ۽ اصولي عنوان هو.... ان کان سواءِ نبي ﷺ جي خالص ساراهه ۽ ثنا، سندن لاءِ دلي محبت ۽ سچي سڪ، کانئن مهر ۽ شفاعت جي طلب ۽ اميد، سندن چئن يارن ۽ پنجنتن جي سڪ ۽ ساراهه، نبي ﷺ جي مڙني محبن ۽ مشتاقن جي تعريف، مديني پهچي زيارت ڪرڻ جي دلي تمنا، حاجين جي حج وڃڻ جو ذڪر، نبي ﷺ جو ساٿ سان موٽڻ ۽ بيبي خديجه جو سڪ سان واجھائڻ، نبي ﷺ جي شادي، سندن هجرت ۽ سندن معراج، سندن وفات کي مولودن جي موضوع بنايو ويو. عنوانن جي انهيءَ انوکائي ۽ گهڻائي سببان، مولودن جي موضوع جو مرڪز سو نبي ﷺ جي ذات رهي، باقي ان جو دائرو ايترو ته وسيع ٿي ويو جو ان ۾ ڪيئين عنوان سمائجي ويا. نبي صعلم جي ذات کان ٻاهر، مخدوم عبدالرئوف ڌڻي تعاليٰ جي مناجات کي پڻ وائي واري سانچي ۾ سموهيو ۽ سندس اهڙي هڪ وائي هن ڪتاب ۾ شامل آهي.“ (ص 19، نمبر 41)، (بلوچ، 1961، ص 7)
پر مخدوم صالح ڀٽي جيڪو ڪتاب بعنوان مولود شريف ترتيب ڏنو هو، سو سندس وفات کان پوءِ هن جي پٽن مخدوم اشرف ۽ مخدوم محمد امين سال 1961ع ڌاري شايع ڪيو هو. انهن پيش لفظن ۾ لکيو آهي ته مخدوم محمد صالح ڀٽي مولود شريف ڪٺي ڪرڻ جو سعيو 1925ع کان وٺي ڪيو. نه صرف ڪتابن مان، پر پوري سنڌ جي مولودين خاص هالا پراڻا جي درويش صفت مولودين حافظ حاجي محمد صالح ۽ نيڀائو فقير کان پڻ ڪيترو ڪلام هٿ لڳو. کين ساڍا ڇهه سو مولود وغيره مليا، جن کي ترتيب ڏيڻ جو ڪم محمد صديق مسافر کي ڏنو ويو، جنهن 1937ع ۾ ان کي ڇنڊي ڇاڻي اهو ڪتاب ترتيب ڏنو.
ياد رهي ته ان ڪتاب ۾ بقول محمد صديق مسافر جي صافي اڍائي سو کن مولود ڪتاب ۾ شامل ڪيا ويا. اهو ڪتاب ڇهن فصلن ۾ ورهايل آهي:
فصل پهريون هڪ ٽپا مولود
فصل ٻيو ڏيڍ ٽپا مولود
فصل ٽيون ٻه ٽپا مولود
فصل چوٿون موزون ڪلام
فصل پنجون مداحون
فصل ڇهون ڪافيون ۽ ڏوهيڙا
ڊاڪٽر جوڻيجو لکي ٿو ته روايتن موجب هن مولودن کان سواءِ مداحون، ڪافيون، وايون وغيره علم عروض جي اصول تي چيون آهن. ڪي مناقبا به چيا آهن. هڪڙو معجزو به چيو اٿس. (جوڻيجو، 1970، ص 31)
ڊاڪٽر بلوچ هن جو هڪ مناقبو بعنوان مناقبو نبي ﷺ جو: حضرت ابراهيم جي وفات وارو، پنهنجي ڪتاب مناقبا (1960ع) ۾ صفحي 68 کان 73 تائين ڏنو آهي.
وفائي صاحب لکي ٿو ته ”هي سهروردي طريقي جو فقير، سنڌي شاعر ۽ عالم درويش هو. سموري زندگي فقط عبادت ۽ رياضت ۾ گذاريائين ۽ پنهنجي وقت جي مشائخن ۾ وڏي عزت وارو هو. هن جون ڪرامتون شمار قطار کان ٻاهر آهن. ميان نور محمد ڪلهوڙو، سندس معتقد ۽ خدمتگذار هو. جنهن ڪري مخدوم صاحب جي اخراجات جو سمورو بار ميان صاحب تي هوندو هو.
”ميان عبدالرئوف جي کيتي تان ڍل نه وٺڻ جي باري ۾ هڪ خط ميان نور محمد (شاهه قلي) جي مهر سان اڄ تائين سندس خاندان ۾ موجود آهي، جنهن مان ظاهر آهي ته ميان صاحب مخدوم صاحب سان تمام رعايت سان پيش ايندو هو.
”مخدوم عبدالرئوف ٻه دفعا حج ڪيو ۽ پوئين حج جي سفر ۾ وفات ڪيائين. سندس وفات مدينه منوره ۾ بتاريخ 18 ربيع الآخر 1166هه مطابق 1752ع ۾ ٿي.“ (وفائي، 1985، ڀ ٻ، ص 232)
قانع هن جي حوالي سان لکيو آهي ته ميان نورمحمد ڪلهوڙو، هن جي ڏاڍي خدمت ڪندو هو، ۽ سندس اکر اکر جي تابعداريءَ واسطي دل و جان سان تيار رهندو هو. (قانع، 1989، ص 379)
سندن مولود جو ڪو ٽڪرو:
وراڻي: ڀيج ڀني ڀلي آيو، آيو آيو اجھو محمد آيو
الا ـــ ريت چڱي رات رانيو
سرهي سيج وڇايو منهنجو محمد آيو
آيو آيو سيد رانيو ڀيج ڀني گھر آيو
ڀلي ڀلي آيو من مرادون پڄايو جيڏيون
منهنجو محمد ڄام مون گھر آيو
لعل لالن رنگ لايو گھوٽ گھمي گھر آيو
احمد عبدالرؤف جي من مراد پڄايو
عاصي عبدالرؤف چئي ڪلمي ساڻ لڏايو
[b]مخدوم رحمت الله ڀٽي: (متوفي 1764ع)
[/b]ڊاڪٽر بلوچ موجب هي صاحب مخدوم محمد هاشم ٺٽوي وٽ پڙهيو، ۽ سندس پاران هن کي جاري ڪيل سند بلوچ صاحب ڏٺي هئي ۽ ان جي عبارت به نقل ڪئي اٿس. هي صاحب 9 رمضان 1138 / 26 جولاءِ 1719ع) تي ڄائو. کيس مخدوم محمد هاشم ٺٽوي پاران سند يا اجازت نامون سال 1153 هجري/ 1740ع ۾ مليو.
هن صاحب جي وفات 28 جمادي الثاني 1178هجري/ 22 ڊسمبر 1764ع تي ٿي. (بلوچ، 2008، ص51)
[b]مفتي محمد رفيق هالائي: (متوفي 1768ع)
[/b]وفائي صاحب هڪ پاسي ته هن بزرگ متعلق لکي ٿو ته هي بزرگ عالم فاضل، صاحب فتويٰ ٽالپرن جي زماني ۾ هالن ۾ ٿي گذريو آهي. پر جيڪا وفات جي تاريخ ڄاڻائي اٿس، ان موجب ته هو ڪلهوڙا دؤر جو بزرگ هو. مولانا دين وفائي موجب هي صاحب درس تدريس سان گڏ، انهيءَ وقت فتويٰ نويسي جو معاملو به سندس حوالي هو. هو سڀني علومن جو ماهر ۽ فاضل عالم هو.
هن بزرگ جي وفات پهرين جمادي الثاني سن 1182هه/ 13 سيپٽمبر، 1768ع ۾ ٿي گذري آهي.
[b]مولانا پير محمد هالائي:
[/b]وفائي صاحب موجب هي هڪ وڏو عالم، درس تدريس جو مالڪ ۽ مهمان نواز بزرگ هو. هالن ۾ ايندڙ درويشن ۽ بزرگن جي مهمانداري ۽ خدمت گذاري ڪندو رهندو هو. هڪ دفعي خواجه محمد ذڪي ولد خواجه محمد حنيف ولد خواجه عبدالاحد ولد خواجه امام محمد سعيد ولد خواجه شيخ احمد رباني مجدد الف ثاني حج جي ارادي سان ملتان مان ٿيندو، هالن ۾ اچي پهتو. هالن جي آب و هوا جي لطافت ڪري اُتي ڪجهه وقت رهي پيو، جتي مولانا پير محمد هالائي سندس خدمت ۾ ڪمر همت ٻڌي بيهي رهيو. خواجه صاحب جي خرچ لاءِ هڪ موضي وٽان اوڌر تي سيڌو وٺي انتظام ڪندا رهيا. جڏهن خواجه محمد ذڪي هالن مان ٺٽي جي ارادي سان روانو ٿيڻ لڳو. تڏهن مولانا پير محمد دعا لاءِ استدعا ڪئي. خواجه صاحب فرمايو ڪهڙي دعا ڪريون. مولانا پير محمد عرض ڪيو ته مون کي اهڙي ڪشايش رزق نصيب ٿئي، جو سواءِ ڪنهن محتاجي جي، سڀ ڪنهن مسافر کي ماني ڀور کارائيندو رهان. خواجه صاحب فرمايو، ٻيو به ڪجهه گهرجي؟ مولانا چيو، منهنجي ته فقط اها آرزو آهي، خواجه صاحب دعا ڪئي، پوءِ ته مولانا تي ايڏي فراخي ٿي، جنهن جي ڪا حد ڪانه آهي. آخر ڄمار ۾ مولانا پير محمد حج جو سفر ڪيو ۽ مڪه مڪرمه ۾ ئي وفات فرمائي ويو.
اهو واقعو 12صدي جي وچ ڌاري جو آهي. خواجه محمد ذڪي جي وفات سن 1143هه/ 1730ع ۾ ٿي آهي. جنهن کان پوءِ مولانا پير محمد جي وفات جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. (وفائي، 1986، جلد 3، ص 154-156)
[b]محمود مجذوب هالائي:
[/b]وفائي صاحب جي خيال ۾ هي ننڍپڻ ۾ خواجه محمد زمان بزرگ لنواري وارن جي خدمت ۾ رهيو، پوءِ اچي هالا ڪنڊي ۾ مقيم ٿيو.
وفائي صاحب هڪ واقعو لکيو جنهن موجب ”جنهن سال فقير عبدالرحيم گروهڙي ((1152/1739-1192/1778 ميرن واري خداآباد ڏانهن ظاهري عالمن جي مناظري لاءِ وڃي رهيو ته ان سفر ۾ هالن مان حضرت مخدوم نوح جي مقبري کان اچي لنگهيو. گهوڙي تي سواري هئس، مجاورن فقير کي منع ڪئي ته سوار ٿي نه لنگهو ۽ گهوڙي تان لهي پئو. ايتري ۾ مجذوب محمود به اچي اتي پهتو. فقير صاحب مجذوب پير ڀائي کي ڏسي ادب کان گهوڙي تان لهڻ ٿيو ته رڪيب جو دوال ڇڄي پيو. فقير صاحب گوڏن ڀر زمين تي ڪِري پيو. مجاورن چيو ته اسان منع ڪئي سون پر نه مڃيائين، اها کيس سزا ملي آهي. فقير عبدالرحيم ته مجاورن جي گفتگو تي توجهه نه ڪيو، پر مجذوب فرمايو ته ائين نه آهي، پر عبدالرحيم گوڏا هڻي قبي کي ڊاٺو آهي. آخر ٿيو به ائين جو درياء جي پائيندڙ ۾ قبو ڊهي پيو ۽ مخدوم صاحب جي جسم کي اتان کڻائي نون هالن ۾ آڻي دفن ڪيو ويو.
وفائي لکي ٿو ته 13صدي جي پهرين اڌ ۾ مجذوب هالن ۾ وفات ڪئي. (مرغوب) (وفائي، 1986، جلد 3، ص 154 ۽ 155)
مقامي طور نامور بزرگ:
هيٺ ذڪر ٿيندر سڀ بزرگ مقامي طور تي بيحد نامور آهن. انهن جو مقامي مورخن جي ڇپيل يا اڻڇپيل تذڪرن وغيره ۾ ذڪر ضرور آهي، پر ٻين نامور تاريخي ڪتابن يا تذڪرن ۾ انهن جو ڪو احوال نٿو ملي.
ان کان علاوه اڪثر صاحبن جي ولادت توڙي وصال جون تاريخون به معلوم نه آهن، تنهنڪري انهن جي حقيقي دؤر جو تعين به مشڪل ٿيو پوي. ان ڪري انهن کي علحده هن حصي ۾ پيش ڪجي ٿو.
[b]مخدوم محمد شعيب عرف مخدوم لاخيال :
[/b]مقامي طور تي هن بزرگ جو وڏو نالو آهي. هن بزرگ جي مزار ملان سانوڻي قبرستان ۾ آهي. حديقة اولياءَ توڙي تذڪره مشاهير سنڌ ۾ هن جو ڪوبه احوال نٿو ملي، نڪي مير علي شير قانع تحفة الڪرام يا معيار سالڪان طريقت ۾ هن جو ڪو ذڪر ڪيو آهي. البت انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا جي ٻي جلد (2010ع) واري ضميمي ۾ آخوند سانوڻي واري داخلا ۾ اهو لکيل آهي هن صاحب سمن جي اوائلي دؤر ۾ مڪتب قائم ڪيو هو، جنهن ۾ مخدوم نوح جو والد مخدوم نعمت الله پڙهيو آهي. (ص 584)
ٻي پاسي مقامي مورخ سائين عطا محمد صدر جي لکت موجب هو نه رڳو مخدوم نوح جا استاد گرامي هئا، پر سانوڻي ملن کي به پڙهايو اٿن.
هڪ ٻئي مقامي مورخ ڊاڪٽر اسرار احمد آخوند علوي پنهنجي ڪتاب تحفة الروح ۾ هن بزرگ جو نالو مخدوم شعيب لاکيار عرف درويش لاخيال بودلو لکيو آهي. هن هڪڙي پاسي اهو لکيو آهي ته هو مخدوم نوح جو استاد هو. پر ٻئي پاسي اها روايت به لکي اٿس ته جڏهن مخدوم نوح تنجڻن ۾ هئا ته هي وٽن ويا ۽ اڪيلي ۾ کائن تلقين ورتائين.
(علوي، 2009، صفحو191)
ڊاڪٽر علوي جي لکت موجب هو هالا ڪنڊي ۾ پيدا ٿيو ۽ سن 917 هجري (1511ع) (جڏهن مخدوم نوح جي عمر 5 يا ڇهه سال هئي) فوت ٿيا ۽ کين هالا ڪنڊي ۾ دفن ڪيو، پوءِ هالا ڪنڊي جي ٻين بزرگن وانگيان هن جو نعش مبارڪ اتان کڻي آخرڪار ملان سانوڻي قبرستان ۾ دفن ڪيو ويو.
ٻئي پاسي اڻ ڇپيل ڪتاب تاريخ قديم هالا لکيو ويو آهي ته ”هي بزرگ زمانه قديم جو اٺين صدي هجري (چوڏهين صدي عيسوي) جي پڇاڙي يا نائين صدي هجري (پندرهين صدي) جي اوائلي دورجو آهي. هيءُ بزرگ اصل پنجاب جو هو. پوءِ آخوند سانوڻي يعني قوم قريشي عقيلي جي هڪ بزرگ مراقبه ذريعه ملتان ۾ وقت جي غوث کي چيو ته اسان جي تعليم لاءِ هڪ استاد موڪليو. جنهن مخدوم شعيب کي هن طرف موڪليو. بزرگ مخدوم شعيب يعني لاخيال بودله آخوند سانوڻين جي قوم جو استاد هو. آخوند سانوڻين کي سانوڻي لقب به ان بزرگ جي دعا سان مليل آهي.بزرگ قريشي عقيلي خاندان کي چيو ته آئون جنهن مهل مراقبه کان فارغ ٿيان، اوهان منهنجي پاسي کان ويٺل هجو. بزرگ مخدوم لاخيال مراقبه بعد اشراق نماز پڙهي، سلام بعد قوم قريشي عقيلي جي خاندان کي دعا ڪئي ته اوهان ۾ ايترو علم پيدا ٿيندو جيئن سانوڻي جو مينهن وسي.“ (مولوي ۽ قاضي، ص، 193)
پهرئين ڳالهه ته مخدوم نوح جن ڏهين صدي هجري جي اوائل ۾ پيدا ٿيا. تنهن ڪري اٺين صدي جي پڇاڙي يا نائين صدي جي اوائل ۾ پيدا ٿيل ڪنهن بزرگ جو هن جو استاد ٿيڻ سمجهه کان پري آهي. ٻيو ته اسان مٿي انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا واري روايت (جيڪا منهنجي ذاتي خيال ۾ وڌيڪ تحقيق جي گهرجائو آهي) ۾ پڙهيو ته مخدوم نوح جو والد هن جي مڪتب ۾ پڙهيو هو.
سائين عطا محمد صدر هالا پراڻا جي هڪ بزرگ شخصيت آخوند حاجي ولي محمد جي حوالي سان لکيو آهي ته هي بزرگ گهڻو ڪري سورت ڪهف جي تلاوت ڪندا رهندا هئا.
ڊاڪٽر علوي لکيو آهي ته آخوند ولي محمد جو چوڻ هو ته ڪو ماڻهو مشڪلات ۾ هجي ته اهو سج اڀرڻ کان اڳ مخدوم شعيب جي مزار تي دعا گهري ته الله پاڪ مشڪل آسان فرمائي، پوءِ اتان مخدوم نوح جي مزار تي وڃي ساڳي دعا گهري، پر شرط آهي ته رستي ۾ ڪنهن سان ڳالهائي بلڪل نه. درگاه مخدوم نوح تي اشراق پڙهي واپس اچي ته انشاءَ الله مشڪل حل ٿيندي. (علوي، 2009، ص 191 ۽ 192)
سائين عطا محمد به هڪ واقعو درج ڪيو آهي. ان موجب کيس پير عبدالباقي سرهندي (جيڪو هن وقت پي آءِ اي ۾ ملازم آهي ۽ ڪلري ڪراچي ۾ وڃي لڏي ويٺو آهي.) ٻڌايو ته هو بيروزگاري واري وقت ۾ مخدوم محمد شعيب لاخيال جي مزار تي حاضري ڏيندو هو. هڪ ڀيري کيس خيال آيو ته ان قبرستان ۾ ڪو وڻ ڪونهي. تنهن ڪري اس تنگ ڪري ٿي. سو هن وڻ لڳائڻ جو خيال ڪيو. اهو فيصلو ڪري رات جو جڏهن ستو ته مخدوم شعيب لاخيال جي زيارت نصيب ٿيس. مخدوم صاحب عربي لباس ۾ هو ۽ کيس فرمايائين ته نوجوان تنهنجو منصوبو سٺو آهي. جڏهن تون وڻ لڳائڻ لاءِ زمين کوٽيندي ته اتان نانگ نڪرندو، ان کي ماري وري هيٺ کوٽيندي ته توکي سون جو ٿانو ملندو. اهو تنهنجو انعام آهي. پير باقي چيو ته فجر نماز بعد هو ۽ نورمحمد قريشي گڏجي چانهن پيئندا هئا. تنهن ڪري انهي صبح هن چانهن پيئندي ان کي اها ڳالهه ٻڌائي ته هو هن تي چٿر ڪرڻ لڳو ته ڇا جو دفن ٿيل خزانو، اهي قصا پراڻا ٿي ويا. بهرحال هو پنهنجي فيصلي تحت ٻوٽو لڳائڻ ويو ته اتي نانگ ته نڪتو پر خزانو نه مليو. هن پنهنجي والده سان اهو قصو ڪيو، جيڪا پاڻ به بزرگ خاتون هئي. تنهن چيو ته تون جيڪر اها ڳالهه ڪنهن سان نه ڪرين ها ته توکي خزانو ملي ها. هو ٻوٽن کي پاڻي ڏيندو رهيو. وري هن کي مخدوم صاحب جي زيارت نصيب ٿي. ان به کيس چيو ته تو اها ڳالهه ظاهر ڪري ڇڏي، تنهن ڪري توکي خزانو نه مليو. اڄ سومر آهي. توکي خميس جي ڏينهن پي آءِ اي ۾ آرڊر ملندو.
هو خميس جو سڄو ڏينهن انتطار ڪندو رهيو. سانجهي ٻانگ کان پوءِ ته هو شهر ۾ نماز پڙهڻ ويو ته کيس پوسٽ مئن رجسٽرڊ ليٽر ڏنو، جنهن ۾ نوڪري جو آرڊر هو. (صدر، 1997، اڻڇپيل، ص 19)
هن بزرگ جي ڀر ۾ هڪ ٻيو بزرگ سيد قطب شاهه عرف شاهه بودلو مدفون آهي. جنهنجو وڌيڪ احوال نه پيو ملي. اڳيان احوال ۾ اوهان ڏٺو ته ڊاڪٽر اسرارعلوي مخدوم شعيب لاخيال ۽ سيد قطب شاهه عرف بودلي کي پاڻ ۾ ڳنڍي ڇڏيو آهي.
هن بزرگ جي حوالي سان اسان جي ڳوٺ ۾ اها روايت مشهور آهي ته اڳي جڏهن مڇر وڌي ويندا هئا، ته مالوند ڪو کٿو ۽ ڏاٽو کڻي ان جي مزار تي ڇڏيندا هئا ۽ بزرگ کي گذارش ڪندا هئا ته الله جي حڪم سان مڇرن کي مار. چيو وڃي ٿو ته ان کان پوءِ مڇر ختم ٿي ويندا هئا.
[b]سيد مير علي شاهه عرف ميرل شاهه يا سيد عبداللطيف عرف ميرڻ شاهه:
[/b]شهيد محمد اسلم ميمڻ گورنمينٽ هاءِ اسڪول هالا پراڻا جي پويان ڏکڻ اوڀر ڪنڊ تي موجود هڪ مزار لاءِ چيو ويندو آهي ته هي ميرل شاهه جي مزار آهي. مقامي سطح تي ڪن جي خيال ۾ هتي مدفون بزرگ سيد مير علي شاهه سنڌي آهي، جيڪو مٽياري وارن ساداتن جو جد امجد آهي، پر ڪي چون ٿا ته اهو مٽياري ۾ مدفون آهي.
سائين عطامحمد صدر توڙي مولوي محمود قريشي جي خيال ۾ هتي مدفون بزرگ جو نالو سيد عبداللطيف عرف ميرڻ شاهه آهي.
هي صاحب مخدوم شعيب لاخيال جو همعصر سمجهيو وڃي ٿو. سائين عطا محمد صدر جي لکئي موجب هي ٽکڙ جو سادات آهي. جيئن هي بزرگ سيّد ميرڻ شاهه هالن پراڻن ۾ آيو، تيئن اتي سڪونت پذير ٿيو.
تاريخ قديم هالا ۾ مخدوم شعيب لاخيال ۽ هن وچ ۾ بحث جو ذڪر ڪيو ويو آهي. سيد ميرڻ شاهه مخدوم لاخيال کي چيو ته تون مرڻ بعد ٻيو پٽ ڪندين ۽ تو وٽ پلا مرندا. انهيءَ تي مخدوم لاخيال چيو ته منهنجي ٻئي پٽ ڪرڻ بعد منهنجي مقام جي در تائين پاڻي نه ايندو. پر اهو تو وٽ ايندو. انهيءَ ڪتاب موجب انهن ٻنهي جون پيشنگويون صحيح ثابت ٿيون.
”سال 1976ع ڌاري سخت زبردست درياهه ٻوڏ آئي. ... ۽ درياءَ جي ٻوڏ جو پاڻي بزرگ مخدوم لاخيال جي مقام جي دروازه تائين نه چڙهيو. چوگرد پسگردايون ۽ شهر زير آب ٿي ويا. اهو پاڻي بزرگ مخدوم لاخيال جي مزار ۽ مقام جي ڏکڻ طرف کان پاڻي وهي ميرڻ شاهه بزرگ جي مزار مبارڪ ۽ ان جي مقام کي چوگرد وڪوڙي ويو. اتي ماڻهن ننڍڙا پلا ماريا.
مذڪوره ڪتاب ۾ هن جي حوالي سان هڪ ٻي روايت لکي ويئي آهي ته ”ٻيو واقعه بزرگ مرحوم سيّد ميرڻ شاهه کي حضور جن خواب ذريعي ۽ روحاني ذريعه حڪم ڪيو ته اوهان اتي نه ويهو بلڪ دين جي تبليغ لاءِ نڪري عوام الناس کي ديني احڪام پهچايو. ۽ انهن کي فواحش ڪمن کان منع ڪريو ۽ هنن کي امر بالمعروف ڪريو ۽ نيڪيءَ لاءِ چئو. ان حڪم موجب مرحوم شاهه صاحب دين جي تبليغ لاءِ نڪتا. ۽ دين جي تبليغ ڪندي اتيئي شهيد ٿيا. شهادت حاصل ڪرڻ بعد پنهنجي سسي هٿ ۾ کڻي اتان اڏامي مدينه منوره ٿي ويو جڏهن ان جاءِ تي (جتي هن وقت سندس مزار مبارڪ آهي) پهتو. راوين جو چوڻ آهي ته اتي هڪ پرهيزگار عابده بي بي يعني آرياڻي کيس ڏسي ورتو ۽ مرحوم شاهه صاحب کي چوڻ لڳي ته اوهان ڪيڏاهن وڃي رهيا آهيو. اتي شاهه صاحب جواب ۾ فرمايو ته مائي تو اسان جو راز کولي ورتو. آئون مدينه ڏي وڃي رهيو هوس، بس اسان جو خمير اتيئي آهي. ائين چئي اتيئي زمين ۾ غائب ٿي ويو.
(مولوي ۽ قاضي، ص 18، 139، 140)
[b]سيّد جلال شاهه:
[/b]تاريخ قديم هالا ۾ هن جو جيڪو احوال آهي، ان موجب ”هن بزرگ سيّد جي باري ۾ راوين جو اختلاف آهي. اڪثر راوين جو چوڻ آهي ته هي سيّد بزرگ اصل پنجاب جو رهاڪو هو. ۽ مخدوم لاخيال جو استاد آهي. مخدوم لاخيال جي حياتي ۾ وٽس آيو هو. پوءِ اتي ئي رهي پيو. ۽ قديم زمانه جو بزرگ آهي. مرحوم سيّد صاحب وفاتي کان اڳ وصيت ڪئي ته مونکي فلاڻي جاءِ تي دفن ڪجو (جنهن جاءِ تي هن وقت رکيل آهي يعني سندس تربت آهي). ڇو ته وفاتي کان اڳ بزرگ سيد صاحب چيو ته هيءُ پٽ جنهن تي ويٺل آهيون درياهه کڻي ويندو. آئون لڏ پلاڻ پسند نٿو رکان.
ان ڪتاب ۾ وري اڳتي لکيو ويو آهي ته ڪن ماڻهن جو رايو اهو آهي ته هيءُ سيد جلال شاهه صاحب سيد عبدالڪريم بلڙي واري جو وڏو ڀاءُ هو. چون ٿا ته شاهه عبدالطيف ڀٽائي اچي هن جي مرقد وٽ ويهندو هو ۽ سماع ڪندو هو. (مولوي ۽ قاضي، ص 142 ۽ 143)
[b]سيد جيئندل شاهه:
[/b]تاريخ قديم هالا موجب ”هي بزرگ سيد آڳاٽي زماني جو آهي. اهيا خبر نه ملي سگھي آهي ته اصل ڪٿي جو آهي ۽ هتي ڪهڙي وقت کان آيل آهي. ۽ ڪهڙي خاندان مان آهي.
”عمر رسيده ماڻهن کان معلوم ٿيو آهيته هيءُ بزرگ سيّد پنهنجي حياتي ۾ سونن سنڱن سان نانگ تي چڙهي هلندو هو. سندس وفاتي کانپوءِ ڪيترن ماڻهن اهيو نانگ سونن سنڱن سان بزرگ سيّد جيئندل شاهه مرحوم جي قبر جي ڪنهن مهل سيراندي طرف ڪنهن مهل پيراندي طرف ڪئين دفعه ڏٺو آهي. (مولوي ۽ قاضي، ص 141)
هن جي مزار کڏي کٿوري قبرستان ۾ آهي.
[b]سيد ابراهيم شاهه:
[/b]هن صاحب جي حوالي سان خاص احوال مقامي مورخن وٽ به ڪونهي، پر هن جي هڪ بزرگ طور ناماچاري آهي. سائين عطا محمد کي ڳوٺ جي ڪنهن بزرگ چاليهه سال اڳ ٻڌايو هو ته ڀٽي خاندان جي هڪ شخص مخدوم عبدالطيف صاحب جو اهو معمول هوندو هو ته هو کڏي کٿوري ۾ فاتحه پڙهي، وري مخدوم شعيب لاخيال جي مزار تي فاتحه پڙهندو هو. اتان ٿي وري ميرل شاهه جي مزار تي حاضري ڀريندو هو. هڪ ڀيرو انهيءَ رستي سان گذريو ته کيس آواز آيو ته ”السلام عليڪم! تون اسان کي وساريو ڇڏين، باقي ٻين مزارن تي وڃين ٿو.“ تنهن تي هن پڇيو ته ”توهان ڪير آهيو؟“ ته جواب مليو ته هو ابراهيم شاهه آهي. ان کان پوءِ هن صاحب اها مزار ٺهرائي. پوءِ هو هتي به فاتحه پڙهڻ ايندو هو. (صدر، 1997، ص 13)
هي مزار سائين عطا محمد صدر جي لکت موجب سرڪاري اسپتال جي پويان سرن جي بٺي وٽ آهي. ياد رهي ته هينئرانهي کوري يا بٺي جي جاءِ تي مدرسه دارالفيوض کلي ويو آهي.
[b]پنج شهيد:
[/b]سائين عطامحمد جي لکت موجب هالا پراڻا ۾ شهيدن جا ٻه آستانه آهن. هڪڙو شهر کان اوڀر طرف شاهه ديواني يا ڌياني جي قبرستان ڀرسان ۽ ٻيون عيد گاهه ڀٽي بزرگان جي ڏکڻ ۾ ڪچي ۾ آهي. انهن جي حوالي سان مقامي روايتون اهي آهن ته ڪافي عرصو اڳ ڪنهن جنگ ۾ شهيد ٿيا ۽ سندن سر مبارڪ هتي اڏامي آيا.
تاريخ قديم هالا موجب ”هي پنج شهيد قاضي محله کان اڀرندي طرف رسته خانوٺ تي بزرگ شاهه ديانه لڳ هڪ ٿلهي تي کٻڙ جي هيٺان اڳ رکيل هئا. سال 1980ع هڪ ڪراچي جي ڪاٺياڙي واري شاهوڪار کي خواب ذريعي اشارو ٿيو. جنهن ساري عمارت جو ۽ ان ڀرسان مسجد جي نئين عمارت جو خرچ پاڻ تي هموار ڪري تيار ڪرايو. هن وقت شهيدن جو مزارون عمارت جي اندر محفوظ آهن. ۽ ٻيا شهيد خانوٺ ۽ هالا پراڻه وڏي بند لڳ شهر هالن پراڻن کان ڏکڻ ۽ الهندي جي ڪنڊ طرف آهن. اهي سڀ سيّد آهن. ۽ قديمي زمانه کان اتيئي مدفون آهن.“ (مولوي ۽ قاضي، اڻ ڇپيل، ص 176)
اهي ڪٿان آيا جي حوالي سان ان ڪتاب ۾ لکيو ويو آهي ته”انهن شهيدن ۾ گهوٽ سيّد رالي شاهه (شايد اصل عالي شاهه نالو هجي) شادي ڪري ڄڃ سان گڏ آيو پئي ته ڪافرن لٽ مار جي خيال سان انهن سڀني کي شهيد ڪري ڦرلٽ ڪري ويا. پوءِ سيّد شهيد هر هڪ پنهنجيون سسيون هٿن تي کڻي اڏاڻان ته گس تي جن ماڻهن ڏٺو۽ چوڻ لڳا ته اڙي ڏسو ته مئل پنهنجيون سسيون هٿن ۾ کڻي ڪيئن اڏامندا وڃن پياته جيئن جيئن ماڻهن جا آواز جن شهيدن ٻڌا ته اتيئي زمين ۾ پاڻ ڇڏيندا اتيئي غائب ٿيندا ويا. پوءِ جتي ماڻهن انهن شهيدن کي جنهن جاءِ تي غائب ٿيندي ڏٺو، اتيئي انهن جون قبرون ٺهرائي ڇڏيون. ڪن ماڻهن جو چوڻ آهي ته ساڳئي وقت ۾ اهڙي طرح اهڙيون قبرون کنڊوءَ جي رسته تي پڻ آهن.“ (مولوي ۽ قاضي، ص 176، 177)
هنن جي حوالي سان هڪ ٻي روايت اها آهي ته اهي رات جو پاڻ کي ٻيلي او ٻيلي چئي پيا سڏيندا هئا. انهن آوازن تي انسان توڙي جانور پيا ٽهندا ۽ ڊڄندا هئا. تنهنڪري هالا پراڻا جي ڀٽي بزرگ ميان دين محمد صاحب سندس مزار تي وڃي کين گذارش ڪئي ته سندن آوازن تي ماڻهو ۽ مرون پريشان ٿين ٿا، تنهن ڪري اهي بند ڪيا وڃن، هاڻي پنهنجي ملاقات ڏينهن قيامت تي ٿيندي. ان کان پوءِ اهي آواز بند ٿي ويا. (صدر، ص 14)
سيد علي نواز شاهه پنهنجي والد ربڏنو شاهه جي حوالي سان ٻڌائي ٿو هالا پراڻا ۽ خانوٺ جي وچ ۾ دريا جي پيٽ ۾ جيڪي ٽي قبرون شهيدن جون آهن، تن ۾ عورتون مدفون آهن. ياد رهي اهو صاحب انهي مزار کي سنڀاليندو آهي.
[b]سيد فيض محمد شاهه:
[/b]هن صاحب جي مزار درياءُ سنڌ جي ڪناري تي آهي. اتي ٽي قبرون آهن، جن مان وچين، بقول سائين عطا محمد صدر جي ته فيض محمد شاهه جي قبر آهي. چيو وڃي ٿو سيد عبداللطيف عرف ميرڻ شاهه شهيد سندس سهيوڳي آهي ۽ مائٽ آهي.
سائين عطا محمد هن جي ڪرامتن جو احوال ڏيندي لکيو آهي ته سال 1956ع ۾ جڏهن ٻوڏ جو خطرو هو، تڏهن شهر جي اڌ آبادي هتان لڏي ويئي هئي. هڪ رات جو سيد فيض محمد شاهه ٽن شخصن آخوند ولي محمد، نصرالله ڪوري ۽ محمد عثمان ڪوري، جيڪي ٽئين هن دؤر جا بزرگ ٿي گذريا آهن، کي خواب ۾ اچي ٻڌايو ته انشاءَ الله اڄ رات کان پوءِ پاڻي جو زور گهٽجي ويندو. فجر نماز کان پوءِ انهي بزرگن مولوي احمد صاحب کي اهو خواب ٻڌايو. صبح جو دريا تي پهتا ته اتي پاڻي واقعي به لهڻ شروع ڪري چڪو هو.
تاريخ قديم هالا موجب”راوي محمد صادق بيان ڪري ٿو ته اسان جا وڏا چوندا هوا ته هن سادات خاندان جا وڏا قديم زمانه کان لڏي هالڪنڊي ۾ اچي ويٺا. درياء خوردي سبب ڀٽي بزرگن سان گڏجي هتي پنهنجيون جايون ٺهرائي ويٺا.
”ان خاندان سادات ۾ سيّد محسن شاهه تمام ڪامل بزرگ ڪرامت جو صاحب هو. ڪن سببن سبب هالن پراڻن مان لڏي ٽنڊه سائين داد وڃي ويٺو. هتي ان خاندان مان سيّد پريل شاهه باقي هالن پراڻن ۾ رهيو.
”جڏهن سيّد محسن شاهه وفات ڪئي ته پريل شاهه به هتي هالن پراڻن واريون جايون وڪڻي سموري ڪٽنب ۽ عيال سميت لڏي ٽنڊي سائينداد ۾ وڃي ويٺو ۽ اتي ئي ٽنڊي سائينداد ۾ وفات ڪيائين. جنهن جو اولاد پشت به پشت ٽنڊه سائين داد ۾ رهندو اچي.“ (مولوي ۽ قاضي، ص 136 ۽ 137)
[b]قطب شاهه بودلو:
[/b]هن جي مزار مخدوم شعيب لاخيال جي ڀرسان ملان سانوڻي قبرستان ۾ آهي. هن جو وڌيڪ احوال نه ملي سگهيو.
[b]مائي ٿورياڻي:
[/b]تاريخ قديم هالا ۾ لکيل آهي ته ”هيءَ مائي ٿورياڻي ڪرامت واري ۽ اهل الله ٿي گذري آهي. عمر رسيده ماڻهون روايت ڪن ٿا ته هيءَ مرحومه مائي ٿورياڻي اصل ٿر جي آهي ۽ شاهه ڀٽائي جي وقت جي آهي. ڪن راوين جو چوڻ آهي ته هالن پراڻن جو هڪ ماڻهو شادي ڪري آيو. جنهنڪري مائي ٿورياڻي ان ماڻهو سان شادي ٿي اچڻ بعد سندس رهڻ هالن پراڻن ۾ ٿيو. ۽ اتيئي وفات ڪيائين. سندس تربت شاهه ديانه جي مقام ۾ آهي.“
انهي ڪتاب ۾ شاهه ڀٽائي جي حوالي سان جيڪو واقعو لکيو ويو آهي سو شاهه جي ٻين سوانحي ڪتابن ۾ نه آهي. ان قصي موجب شاهه صاحب سندس مهمان ٿيو. شاهه صاحب جي مهماني لاءِ مائي صاحبه ڪرامت ذريعي مڇي گهرائي. پر اها شاهه صاحب کي ڳوهه نظر آئي، سو شاهه صاحب اها نه کاڌي پر ڪنهن جاءِ تي اڇلائي ڇڏي. اتي سائو وڻ اڀري آيو. جنهن گندي ۾ اها مڇي هئي سا رتجي ويئي، سو اها شاهه صاحب پنهنجي نوڪرياڻي کي ڏني. نوڪرياڻي ان رت کي چوسيو ته اڏامڻ لڳي. تنهن تي شاهه صاحب ان جو سبب پڇيو. نوڪرياڻي ٻڌايس ته ان گندي ۾ لڳل رت کي چوسڻ سان ائين ٿيو. چون ٿا ته شاهه صاحب واپس وريو ته ان مڇي کي وري حاصل ڪريان، پر جتي اها مڇي اڇلائي اتي سائو وڻ بيٺل هو.
”مائي ٿورياڻي جي وفات کانپوءِ سندس تربت ڏٺي وئي آهي ته پاسيري ڪنڊائتي آهي. ڪافي ڀيرا سندس تربت اتر ۽ ڏکڻ طرف ٺهرائي وئي آهي ته ٻئي ڏينهن پاسيري ۽ ڪنڊائتي ٿي پئي هوندي آهي. جا اڄ تائين ان صورت سان آهي. (مولوي ۽ قاضي، ص 188، 189)