* هالا پراڻا جا قبرستان
[b]شيخ صاحب جي مزار سان گڏ وارو قبرستان:
[/b]هالا نوان ڏانهن ويندڙ رستي تي صادق واري موري کان پوءِ چاڙهي چڙهي اوهان کاٻي پاسي هيٺ ڪچي ۾ لهي اڳتي وڌندو ته اتي وڻن جي جهڳٽن ۾ هڪ قبرستان نظر اچي ٿو، جنهن ۾ نه صرف سيد عبداللطيف حسني صاحب المعروف شيخ صاحب مدفون آهي، پر هتي احسان فقير ۽ ملان سانوڻي برزرگ به ابدي آرام ۾ آهن.
[b]کڏي کٿوري:
[/b]هالا پراڻا جو جيڪو مکيه قبرستان، جيڪودريا جي ڀرسان آهي، تنهن کي کڏي کٿوري سڏيو وڃي ٿو. ان نالي جي حوالي سان سائين عطا محمد صدر جو چوڻ آهي ته ان قبرستان جي وچ ۾ هڪ حجرو يا ڪمرو بغير ڇت جي آهي، جنهن ۾ ڀٽي خاندان جا وڏا بزرگ ۽ عورتون مدفون آهن. انهن جي وڏائي ۽ بزرگيءَ جي شهرت تمام گهڻي آهي، جيئن مشڪ يا کٿوري جي خوشبو. ان ڪري ان کي کڏي کٿوري چئجي ٿو.
ياد رهي ته اتي رکيل بزرگ پهريائين هالاڪندي ۾ مدفون هئا، پر پوءِ هالا ڪنڊي جي ٻڏي وڃڻ کان پوءِ انهن جا نعش مبارڪ آڻي اچي هتي دفن ڪيا ويا.
ان حجري جي ديوار تي هڪ ڪتبو آهي، جنهن تي عربي ۾ هيٺيئين تحرير آهي:
ياد رهي ته هي قبرستان 1182 هجري (1768ع) ۾ ٺاهيو ويو. ياد رهي انهي ساڳئي سال ڀٽي بزرگن هتي اچي جامع مسجد به ٺهرائي هئي.
ان حجري اندر جيڪي بزرگ مرد ۽ عورتون دفن آهن، تن جو سائين عطا محمد هيٺيون تفصيل ڏنو آهي.
1. ڌيءَ مخدوم محمد عمر بن مخدوم اسماعيل بن مخدوم عبدالله (باني ڀٽي خاندان ولادت 1065 هجري/ 1654ع سومر رات وفات نامعلوم
2. ڌيءَ مخدوم محمد شريف بن مخدوم حسام الدين ولادت 24 رجب 1025 هجري، اڱاري رات (1616ع)
3. دختر ثاني مخدوم محمد شريف ولادت نامعلوم وفات ذوالجح 1122 هجري (1711ع)
سائين عطا محمد حجري اندر مزارن جي ترتيب هن طرح لکي آهي:
مزار مخدوم حسام الدين بن مخدوم احمد مزار دختر مخدوم محمد عمر
مزار مخدوم احمد بن مخدوم محمد اسحاق مزار دختر مخدوم محمد شريف
مزار مخدوم محمد بن مخدوم محمد اسحاق مزارز دختر مخدوم محمد شريف
مزار احمد ثاني بن مخدوم فتح الله خالي جڳهه
مزار مخدوم حميد بن مخدوم احمد ثاني
مخدوم عمر بن مخدوم حميد
مخدوم محمد حسين بن مخدوم محمد عمر
هن قبرستان ۾ ڀٽي بزرگن کان علاوه هالا پراڻا جي اڪثر برادرين جا ماڻهو دفن ٿين ٿا. هتي هر پاڙي جا علحده ٿيل حصا آهن.
سال 2009ع ڌاري محترم نورالدين سنائي، جڏهن هالا تعلقه ميونسپل ائڊمنسٽريشن جو تعلقه ميونسپل آفيسر هو، تڏهن هن ذاتي دلچسپي وٺي، ان وقت جي ٽي. ايم. اي. ناظم، مخدوم حبيب الله صديقي قريشي جي منظوري سان هن قبرستان کي نه صرف چوديواري ڏياري، پر جنازي نماز پڙهڻ لاءِ پڪي جاءِ جوڙائي، جنهن ۾ بجلي جي بندوبست سان گڏ ماربل به لڳايو ويو.
[b]شاهه ديانه قبرستان:
[/b]هالا پراڻا جي اوڀر ۾ هي قبرستان آهي، جتي مخدوم عربي ڌيانو، شاهه ديوانو ۽ ٻين بزرگن جون مزارون آهن. ان کان علاوه هتي آخوندن، ڪوٽار ميمڻن، سيدن جون تدفينون آهن.
هن جي ڀر ۾ ئي هڪ پاسي قاضي قريشين (خاندان قاضي غلام محمد قريشي) جو قبرستان آهي ته ٻي پاسي روڊ سان لڳو لڳ قاضي حفيظ قريشي کي دفن ڪيو ويو آهي. جتي هاڻي ان جي پٽن جون قبرون آهن.
[b]ملان سانوڻي قبرستان:
[/b]هالا پراڻا جي اتر ۾ موجود هن قبرستان ۾ هڪ پاسي مخدوم محمد شعيب لاخيال رحمت الله جي مزار آهي ته ان قبرستان ۾ ملان سانوڻي قريشين، شيخ (حسن شيخ)، ۽ سرهندي پيرن جون قبرون آهن.
[b]قاضين جو ٻيو قبرستان:
[/b]هتي هڪ پاسي قاضي قريشن (جيڪي سيوهاڻي قاضي آهن) تن جو قبرستان آهي، جنهنجي ڀرسان هڪ پاسي ماڇين مغلن، خاصخيلن جو قبرستان آهي ته ٻي پاسي پويان پنجابي پناهگيرن جو مقام آهي.