* هالا پراڻا جون مصنوعات
[/b]هن شهر جي ناماچاري جو هڪ سبب جنڊي به رهي آهي. اڃا تائين به هتي جنڊي جو ڪم ٿئي ٿو. هن وقت هالا پراڻا ۾ ڄام مٺو خان ڀٽو (تمغه حسن ڪارڪرگي)، رحمت الله ڀٽو، ارشاد احمد ڀٽو ۽ ٻيا اهو ڪم ڪن ٿا. ماضي ۾ به ان خاندان جا ڪافي نامور ڪاريگر هئا.
ياد رهي ته جنڊي جو مکيه مرڪز هالا پراڻا جي ڏکڻ ۾ ٻه ڪلوميٽر پرتي ڳوٺ خانوٽ رهيو آهي. پر ڏهاڪو سال کن اڳ اتي جا اڪثر ڪاريگر هتان لڏي وڃي ڀٽ شاهه جي آرٽيزان ڪالوني ۾ ويٺا.
ڄام مٺا خان ڀٽو جي لکت موجب ”هيءُ هُنر ”سمن“ جي اوائلي دؤر کان ملي ٿو. واپاري اناج جي پيمائش لاءِ جَنڊيءَ تي جُڙيل چوٿايون، پاٽيون ۽ ٽويا استعمال ڪندا هئا، جيڪي حڪومت جي مقرر ڪيل پيمائش مطابق مخصوص ڪاريگر تيار ڪري وقت جي حاڪمن تائين پهچائيندا هئا. ۽ اُنهن حاڪمن جي فرمائش تي شهزادين لاءِ هندورا ۽ درٻار ۾ مهمانن لاءِ مَنجيون ۽ پلنگ (کَٽون) تيار ڪيون وينديون هيون. اهڙيءَ طرح آهستي آهستي حاڪمن ۽ اميرن جي گهرن جي هر شيءِ جَنڊيءَ تي تيار ٿيڻ لڳي.
”هالا جي جَنڊيءَ کي ڪلهوڙن جي دؤر ۾ اڃا به وڌيڪ اوج نصيب ٿيو. سنڌوءَ جي ڪناري ڪلهوڙن جي آباد ڪيل نئين گادي واري هنڌ ”خداآباد“ جي ڀر ۾ هزارين ايڪڙن تي درياءَ جي ڪناري تي پوکيل ”بهڻ“ جي ڪاٺ جي ڪري هالا ۽ خانوٺ جَنڊيءَ جو مرڪز بنجي ويا. انگريزن جي دؤر تائين سوين خاندان هن هُنر جي مدد سان پنهنجي زندگيءَ جا مزيدار ڏينهن گذاريندا هئا.
”هالا جي جَنڊيءَ جي ڪاٺ ۾ گهڻوڪري بهڻ جي ڪاٺي استعمال ڪئي ويندي آهي، ڇو ته اُن تي رنگ ڪافي عرصي تائين قائم رهي ٿو. اُهو ڪاٺ اڳ ۾ ته سنڌ جي محڪمه جنگلات کان مناسب اگهه تي ٻيلي مان حاصل ڪيو ويندو هو. ۽ ڪاريگر پنهنجي گهُرج مطابق ڪٽي کڻي ايندو هو، پر هن وقت اسان ڪاريگر اُنهيءَ سهوليت کان محروم آهيون.
”خميسي خان وگهامل جي لکت موجب ”جَنڊيءَ جو رنگ به خاص طور تي ٺاهيو ويندو آهي. ڪاريگر ٻيلن مان ٻٻر جي وڻن مان لٿل لاک کي سڪائي پوءِ سنهي ململ جو ڪپڙي ۾ وجهي باهه تي پگهاري اُن مان نِج لاک ڪڍندا آهن. اُن نِج لاک ۾ وري جداجدا رنگ ملائي مختلف رنگ ٺاهيا ويندا آهن، پوءِ اُهي ضرورت مطابق استعمال ڪندا آهن.“
(سنڌ جا هنر، ص 546)
”هيءُ رنگ ايترو پڪو هوندو آهي جو اڄ به 20 کان 25 سالن تائين برقرار رهي ٿو. پر هينئر صحيح مزوري نه ملڻ جي ڪري هيءُ هُنر پنهنجي اصليت وڃائي ويٺو آهي، جنهنڪري رنگ 4 يا 5 سالن تائين مشڪل هلي ٿو. اگر هينئر به هن هنر جي صحيح پٺڀرائي ڪئي وڃي ته ٺهندڙ شيءِ جي عمر 50 سال ٿي سگهي ٿي.
”هالا جي جَنڊيءَ جو ڪم، ڪاٺ چيرڻ کان وٺي مڪمل رڱائيءَ تائين 13 مرحلن تائين مڪمل ٿئي ٿو. پهرئين مرحلي ۾ ڪاٺ کي ڪٽيو يا چيريو ويندو آهي. ٻي مرحلي ۾ اُن جي گهڙائي يا ڇِلائي ڪئي ويندي آهي. ٽي مرحلي ۾ ٻُور ڪيو ويندو آهي يعني نهو نالي واري اوزار جي مدد سان ڊزائين ٺاهي ويندي آهي. چوٿين مرحلي ۾ رنبي سان صفائي ڪبي آهي، جنهن کي ماٺ چئجي ٿو. پنجين مرحلي ۾ استر يعني رنگ جو پهريون هٿ لڳايو ويندو آهي. ڇهين مرحلي ۾ زردو يا ٻيو ڪو رنگ يعني ٻيو ڪوٽ لڳايو ويندو آهي. ستين مرحلي ۾ لاک روغني جو ڪم (زرداڻ وارا ٽٻڪا) ڪيو ويندو آهي. ياد رهي ته هيءُ ڪم خاص طور رڳو هالا جي جَنڊي ۾ ٿيندو آهي ۽ اها هالا جي جَنڊي جي خصوصي سڃاڻپ آهي. هن مرحلي کي جَنهِوَرُ چيو ويندو آهي. اٺين مرحلي ۾ ڪارو يا ٻيو رنگ لڳايو ويندو آهي، جنهن کي چوٿون رنگ چيو ويندو آهي. نائين مرحلي ۾ رڇي يا پلڪار جي مدد سان گلڪاري ڪئي ويندي آهي. ڏهين مرحلي ۾ گلڪاري تي رنگ لڳايو ويندو آهي. يارهين مرحلي ۾ ڊزائين کي واضح ڪرڻ لاءِ کرچڻي سان کُرچيو ويندو آهي. ٻارهين مرحلي ۾ ڪوئلي، سوٽي ڪپڙي ۽ تيل جي مدد سان چمڪ پيدا ڪئي ويندي آهي. تيرهين مرحلي ۾ خول ڪڍيا ويندا آهن. هن مرحلي کي ٻوراڪي چيو ويندو آهي.
هالا جي جَنڊيءَ ۾ هُن وقت خاص ڪري صوفا سيٽ، ڊبل بيڊ، هندورو، جهولو، ڊريسنگ ٽيبل، کٽون، ڊيڪوريشن پيس ۾ گلدسته، ٽيبل ليمپ، لاٽما، پائوڊر باڪس، ڪلينڊر اسٽيمپ، جيولري باڪس وغيره شامل آهن.
(سنائي، 2009ع، ص 151 کان 154 تائين)
[b]پيهون:
[/b]ويجهي ماضي تائين پيهون هالا پراڻا جي مکيه پيدائش رهي آهي. اسان پاڻ ٽيهارو سال کن اڳ هالا پراڻا ۾ سائين پروفيسر محمد ايوب ميمڻ وارن جو اکر ۽ مرحوم ماستر مختيار ميمڻ جي والد جو اکر ڏٺو.
پر هاڻي اکرن ۾ ٺهندڙ پيهون ماضي جو قصو بنيل آهن. مشينڪاري هن ڌنڌي کي کائي ويئي، پر 50 يا سٺ سال اڳ هالا پراڻا ۾ پيهن جا ٽيهارو کن اکر هئا.
سائين سوز هالائي جيڪو فائينل ڪرڻ کان پوءِ ڪافي عرصو بيروزگار رهيو، تنهن پيهن جي اکرن تي به ڪم ڪيو آهي. تنهن سان تازو پيهون ٺاهڻ جي حوالي سان ڳالهه ٻولهه ٿي. تنهن مونکي ٻڌايو ته پيهون ٺاهڻ ۾ اتر کان سڳداسي چانور ۽ لاڙ مان رترڙيا ۽ ڪانگڙا چانور گهرائبا هئا.
وڏي ديڳڙي ۾ چانور ۽ پاڻي وجهي باهه تي ڪاڙهيا ويندا هئا. اٻ تي اچڻ کان پوءِ نادي ۾ وڌا ويندا هئا. جتي اهي ٻئي صبح تائين پيل هوندا هئا. ان کان پوءِ انهن مان پاڻي نيڪال ڪندا هئا.
اسر مهل باهه ٻاري ويهبو هو ڪم تي. جنهن ڇٻي مان پاڻي سمي ويندو هو، ان مان چانور کڻي، انهن کي تون ۾ ڀڃبو هو، جڏهن ٽڙڪاٽ نڪرندا هئا ته ان کي اکر جي کڏي ۾ وجهندا هئا، جنهن ۾ اُکر ڪرندو هو. ڪافي دفعا اکر سان ڪٽڻ بعد اهي چانور پيهن جي شڪل وٺندا هئا. انهن کي پوءِ اکر مان ڪڍي صاف ڪري ٻورين ۾ ڀربو هو ۽ اهي ٻوريون پوءِ مارڪيٽ ۾ وينديون هيون.
اکر جي کڏي ڪاٺ مان ٺهيل هوندي هئي ۽ اکر ۾ لوهي ڪڙي لڳل هوندي هئي.
اهو ڪم اسر کان ٻپهرن تائين هلندو هو. سٺ واري زماني ۾ چانور ڪٽڻ واري کي قريبن ٻه روپيه مزدوري ملندي هئي.
ان زماني ۾ جڏهن سوز صاحب اتي ڪمائيندو هو، تڏهن لالواڻي ميمڻن جا ٽي کن، سيٺ جمن ميمڻ وارن جا ٽي کن، ڦودي ميمڻ وارن جا ٻه کن، الهورايو ڪاٺوڙي جو هڪڙو، وڏيري ڄامن سنائي جا ٻه، سيٺ خالقڏني خاقواڻي جا ٻه، حاجي قادرڏني جا ٻه، سيٺ جمعي جا ٻه، الهڏني چاڪي ميمڻ جا ٻه، حاجي عبدالصمد جو هڪ، سيٺ جمعي جا ٻه ۽ ڪجهه ٻين ماڻهن جا اکر هوندا هئا. هاڻي ته هڪ به ڪونهي.