ٻه اکر
سائنس انسان جو مادي شيءِ جيان جائزو وٺي ٿي، تنهن ڪري سائنس انسان جي داخليت ۽ روحانيت کي نٿي ڇُهي. جڏهن ڪنهن ٻار کي ڌَڪُ لڳي ٿو ۽ هُو رڙيون ڪري ٿو ته ڊاڪٽر ان کي دوا ڏيندو يا مرهم پَٽي ڪندو پر ٻار ماٺ تڏهن ڪندو جڏهن ان کي ماءُ پنهنجي سيني سان لڳائيندي. يعني درد جو روحاني علاج همدردي، شفقت، ممتا ۽ پيار ۾ آهي. اهڙا جذبا اسان کي سائنس ۾ نه پر ادب ۾ ملندا. تنهن ڪري اسان چئي سگهون ٿا ته ادب انساني قدرن جو رکوالو آهي.
وري ان تي تنقيد ڪرڻ انهيءَ ڪري ضروري آهي جو ڪنهن به تخليق جا ٻه پاسا ٿيندا آهن. هڪ اُن جو فني پاسو، ٻيو فڪري پاسو. جتي فن ۾ نوان تجربا ٿيندا رهندا آهن، اتي فڪر به بدلجندا رهندا آهن، ڇو ته انسان جا معيار ۽ ماڻ ماپا هر سماج ۾ ۽ هر نظريي ۾ الڳ الڳ هوندا آهن. اسان کي جاچڻو پوندو آهي ته ڪهڙو معيار انساني قدرن کي فروغ ڏي ٿو.
جامي چانڊيي جو هيءُ سڄو ڪتاب انهيءَ بنياد تي لکيل آهي ته ادب ۽ تنقيد جو فڪري پاسو ڪيترو اهم آهي ۽ ان کي ڪيئن جاچڻ گهرجي؟ علامه آءِ آءِ قاضيءَ جو هيءُ جملو معنيٰ خيز آهي ته “علم ۽ ادب جي واڌاري جو مدار ‘فڪر’ تي آهي.” ڇو ته فڪر ئي هر مضمون ۽ بيان جو سرچشمو آهي. تنهن ڪري جاميءَ جو پهريون موضوع “ادبي تنقيد جا محرڪ ۽ سماجي ڪارج” آهي. هن موضوع تي جامي بحث ڪندي ادب جي بنياد ۽ انسان سان لاڳاپي واري سوال کي کڻي ٿو. اسپيني چترڪار پبلو پڪاسو چيو هو ته “هر ٻار پيدائشي فنڪار آهي پر مسئلو اهو آهي ته ڪيئن هن جي وڌندڙ عمر سان گڏ انهيءَ فنڪار کي زنده رکجي؟” بلڪل اهڙيءَ طرح انسان فطري طور تخليقڪار آهي، جامي چوي ٿو، “انسان جڏهن پنهنجن خيالن، تصورن، خواهشن، احساسن، مشاهدن، تجربن، خوابن ۽ پنهنجي فڪر جو تحريري طور منظم ۽ منظوم حَسين اظهار ڪري ٿو ته ان کي تخليقي ادب چئجي ٿو” تمام بهترين ۽ جامع وصف آهي. اچو ته هن وصف جي اُپٽار ڪريون.
هڪ ماڻهو پانُ کائي، پنو ڏسي وري کيسي ۾ رکي ڇڏي ٿو. حسرت، جماليات، خواب، خواهش ۽ احساس هڪ ئي وقت اسان کي يڪجا مليا، پر اهو ماڻهو هڪ ڪردار آهي، جنهن جو مشاهدو فڪري محرڪ آهي، پر ان مشاهدي جو اظهار تخليق آهي. سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ڇا تخليق جو اظهار صرف زبان آهي!؟ يا تخليق انسان جي جسم ۾ روح جي گردش آهي، جيڪا انساني جمالياتي ۽ احساساتي عمل جو وسيلو آهي؟ جيڪڏهن تخليق جو ڪينواس ايترو وسيع آهي ته پوءِ گُل سُنگهڻ به ادب جي دائري ۾ اچي ٿو. پر اسان وٽ ادب جي تاريخ اظهار جي تاريخ آهي، سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته پوءِ تنقيد جي ڪهڙي ضرورت آهي؟ جامي لکي ٿو، “اعليٰ تصور، تخيل، تخليق ۽ تنقيد انسان جي شعور جون سڀ کان بلند ترين صورتون آهن، منهنجي خيال ۾ تنقيدي شعور تخليقي شعور جو ٻيو نالو آهي.” جامي صاحب هن ڳالهه کي وزنائتو بنائڻ لاءِ احسن فاروقيءَ جي ڪتاب “تخليقي تنقيد” جو حوالو ڏنو آهي، جنهن ۾ احسن فاروقي چوي ٿو ته تنقيد به تخليقي ٿيندي آهي. جامي صاحب آخر ۾ هن بحث کي سميٽي چوي ٿو ته، “تنقيدي شعور دراصل تخليقي شعور جو ئي هڪ مظهر آهي.” منهنجو خيال آهي ته تنقيد نگاري ۽ تخليق نگاري ٻه الڳ الڳDiscipline آهن، جن جو رشتو پاڻ ۾ ايئن ڳنڍيل آهي جيئن دل ۽ دماغ جو. تخليق داخليت جي گِهراين کي ڇُهي ٿي، احساسن جي سمنڊ مان انمول هيرا ڳولي ڪڍي ٿي، ايئن کڻي چئجي ته ڀٽائيءَ جي هن سٽ وانگر:
سِپ سمونڊي سپجي، اَبر آساروس،
ٻاڙو پيئي نه ٻپڙي، مٺو منهن لڳوس.
موتي توئي مڙيوس، جو تنگ ڪڍيائين تار ۾.
تخليقڪارُ سماج جي وچ ۾ ۽ ماڻهن جي سمنڊ ۾ رهي ٿو. پر وجود جي ذات جي اڻپوري احساس ۽ جذبن جي پوپٽن کي جهَليندي هڪ نئين ڪائنات تسخير ڪندو ويندو آهي، جيڪا ساختياتي به آهي ته خواب نما به آهي. مثال طور ڪو ماڻهو ٺِڪر جي دڪان تان مَٽُ وٺڻ وڃي ٿو، هڪ مَٽُ کڻي ٺوڪي وَڄائي پسند ڪري ٿو، دڪان وارو کيس چئي ٿو. ته هي مَٽُ ته سُٺو آهي جو توکي اهڙي سُٺي مَٽُ جي پرک آهي، پر هاڻ پاڻ وڃي اهڙو مَٽُ ٺاهي. جو توکي سُٺي مَٽُ جي پرک آهي. گراهڪ پاڻ مَٽُ ڪو نه ٺاهيندو، جو سندس ڪِرت مَٽُ ٺاهڻ ناهي. تنقيد نگار جو ڪردار به ائين آهي، جو هو سُٺي تخليق جي پرک ڪري سگهي ٿو. پر لازمي ناهي ته پاڻ به سٺو تخليقڪار هجي. انهيءَ بحث کي اسان اڳتي ڏسون ٿا. جاميءَ جي ادبي تنقيد جي محرڪن جو ٻيو نُڪتو اسلوب جو آهي. پاڻ امر جليل جو حوالو ڏيندي چوي ٿو، “دنيا ۾ ڪُل موضوع ڇٽيهه آهن.” ساڳيو انسان، ساڳيو حُسن، ساڳي محبت، ساڳيو عشق، ساڳيو انقلاب پر پوءِ به ادب تخليق ٿئي ٿو ۽ بار بار ٿئي ٿو. ڇو ماڻهو بور نٿو ٿئي يا ادب جي لکڻ ۽ پڙهڻ مان بيزاري نٿي ٿئيس؟ جاميءَ موجب ان ۾ ڪمال تخليقڪار جي تخيل، تفڪر۽ احساس جو آهي. جامي چوي ٿو، “ادب جيستائين هڪ نئون جهان نٿو تخليق ڪري، نوان اُتساهيندڙ خيال، احساس، ڪردار ۽ نيون ڪيفيتون ۽ ڌارائون تخليق نٿو ڪري تيسين اهو بلنديءَ جي معراج کي نٿو رسي سگهي.”
بلڪل ائين آهي. جي اسان سنڌي ادب جي صورتحال ڏسنداسين ته ڀٽائي جيڏو وڏو شاعر اسان پيدا نه ڪري سگهيا آهيون، ڇو ته ٻين سڀني شاعرن کي سندن ساختيات ڪمال جي ملي، نظرين جو مرڪزي دور مليو. پر ڀٽائيءَ کي دور نه مليو، پر تاريخ، ثقافت، نفسيات، درد ۽ وجدان مليو. اهي شيون هر ماڻهو کي ملي سگهن ٿيون، پر وجود جي پاتال جيڏي خال جو احساس جڏهن ظاهر ٿئي ٿو ته انسان يا چريو ٿيو پوي يا وري عظيم تخليقڪار ٿي اُڀري ٿو. جديد سنڌي اديب کي ساختيات ملي، نظريو مليو، قوم پرستي ملي، پنهنجي سڃاڻپ جو زيان مليو. پر اهو درد نه مليو، اهو وجدان، اهي وجود جي خال جا ڇيڏڪ نه مليا، تنهن ڪري سنڌي ادب روشن خياليءَ ۽ ترقي پسنديءَ جي دور تائين ته عظيم هو پر جيئن ئي ساخت بدلي ته سنڌي ادب جمود جو شڪار ٿي پيو. اهو جمال ابڙو موجود هو، اهو ئي سراج موجود هو، اهو امر جليل موجود آهي، پر ادب بيهي رهيو. بلڪ ائين کڻي چئجي ته ادب متاثر ڪرڻ ڇڏي ڏنو. انهيءَ سلسلي ۾ Ferdinand Saussure جي ٿيوري ساختيات ڪافي وزندار آهي، هن جو چوڻ هو ته، “ڪوبه نالو ڪنهن شيءِ جي اصلي حقيقت کي ظاهر نٿو ڪري. مثال وڻ مان مراد هوبهو وڻ ناهي پر اها علامت آهي، جيڪا اسان موجود ساخت مان کنئي آهي، ڇو ته اسان جڏهن لفظ وڻ اُچاريون ٿا ته اسان جي تصور ۾ وڻُ ڇو اچي ٿو؟ ڪو جانور ڇو نٿو اچي؟” جنهن جو جواب سوسيوئر اهو ڏنو هو ته، “وڻ جو تصور اسان کي رچيل ۽ رچيندڙ جي ميلاپ مان نشاني طور مليو آهي، رچيل اهو تصور آهي، جنهن کي معنيٰ رچيندڙ ڏئي هڪ نشان مقرر ڪري ٿو. هن سڄي نظام جو بنيادBinary opposition تي رکيل آهي. يعني شيون پنهنجن ضدن سان سڃاتيون وڃن ٿيون، جن سان هيءَ ساختيات ٺهي ٿي.” ڪلاڊي ليوي اسٽراس (Claude Levi Straus) وري ساختيات کي سماج تي لاڳو ڪري ڏٺو، جنهن جي مطابق تـه، “سماج، ثقافت، ڏند ڪٿائن ۽ لوڪ ڏاهپ وغيره ۾ گھرا تعلق آهن، جن جي ساخت بـه نشانيءَ وانگر آهي، جنهن ۾ ڪُل ۽ جُز جي تعلق سان معنيٰ پيدا ٿي ٿئي. اصول اهو آهي تـه هر جُز کي پنهنجي ڪُل سان نـه صرف سهمت هجڻ گھرجي پر ان کي ڪُل جي معنويت ۽ اهميت ۾ اضافو ڪرڻ گھرجي.”
اسان جو شعور هڪ مخصوص ساخت جو پيدا ڪيل آهي، جنهن جي پٺيان صدين جون لوڪ ڪٿائون، نفسياتي وارتائون، سياسي حالتون، سماجي نفسيات، مختلف واقعا شامل آهن. وري جزوي طور هڪ وقت جي محدود ساخت به ٿيندي آهي، مثال طور انگريز دور جي مخصوص ساخت هئي، ورهاڱي جي دور جي پنهنجي ساخت هئي، اُن دور جو ادب جو مزاج الڳ هو، وري ون يونٽ جي خلاف مزاحمتي دور جي ساخت الڳ هئي، جنهن ۾ ادب جو مزاج الڳ هو. عالمي طور ترقي پسند تحريڪ جو مزاج الڳ هو، اها هڪ عالمي ساخت هئي. اڄ پوسٽ ماڊرنزم جي دور جي ساخت الڳ آهي. ان کان پوءِ جيڪ دريدا JACQUES DERRIDA)) وري ساختيات جي ٿيوريءَ کي به رد ڪري ڇڏيو. هن چيو هو ته، “لفظن جي معنيٰ ساخت به ڪانه ٿي ڏئي، بلڪه لفظن جي ڪابه معنيٰ ناهي هوندي، هر ماڻهو پنهنجي معنيٰ ٺاهي وٺندو آهي.”
ساختياتي نظريو متن جي مخصوص معنيٰ ۽ ٻِٽن متضادن جو ذڪر ڪري ٿو. ساختيات پُڄاڻان انهيءَ دعويٰ کي رد ڪندي اعلان ڪري ٿو ته هڪ متن جون ڪيتريون ئي معنائون ٿي سگهن ٿيون، تنهن ڪري متن ۾ مرڪزيت يا ضدن جو نظام آهي ئي ڪونه، ڇو ته ساخت بدلجندي رهي ٿي، تنهن ڪري ٻولي مسلسل هڪ عمل آهي، جيڪو معنيٰ جي لحاظ کان ڇڙوڇڙ يا لامرڪزيت جو شڪار آهي. هن ٿيوريءَ کي ادب سان لاڳو وري رولينڊ ڀارٿس (Roland Barthes ) ڪيو . هن جو خيال هو ته، “لساني نظام پٺيان درحقيقت مابعد لساني نظام ڪارگر ٿيندو آهي، جيڪو لساني نظام جي ثقافتي عمل جي بجاءِ معنوياتي تصور تي آڌار رکندو آهي. تنهن کان سواءِ مخصوص لساني نظام جي تشريح لاءِ هڪ ئي وقت ڪيترائي مابعد لساني نظام لاڳو ٿي سگهن ٿا. جنهن جو مطلب ته لکندڙ ڪابه تحرير لکي متن ۽ معنيٰ کان الڳ ٿي وڃي ٿو، اهو پڙهندڙ آهي، جيڪو ان مان مخصوص معنيٰ ڪڍي ٿو.”
جنهن ڪري رولينڊ بارٿس جي ٿيوريءَ کي ڊيٿ آف آٿر ٿيوري چيو ويو. هن سڄي ڳالهه بيان ڪرڻ جو مطلب اهو آهي ته سنڌي ادب لامرڪزيت جي ساخت ۾ گهمي رهيو آهي. مرڪز ٽُٽڻ جي ڪري اسان جي ادب جا موضوع وِکريل آهي. وري ساڳئي وقت لامرڪزيت ادب جو ڪينواس وڌائي به ڇڏي ٿي.
• جامي جو ٻيو موضوع “ادب ۽ فن ۾ محرڪن جي اهميت ۽ پرک” آهي، جيڪو ڏاڍو اهم آهي. تخليق ڪنهن محرڪ بنا ٿي نٿي سگهي. وري محرڪ نه حتمي آهن نه سندن دائرو مخصوص آهي. محبت، حُسن، نفرت، رشتا، آزادي، جنگ کان وٺي وجود جو احساس محرڪن ۾ شامل آهن. جامي چوي ٿو ته محرڪ تمام اعليٰ ۽ عمده به ٿي سگهن ٿا، غيرمعمولي به ٿي سگهن ٿا. جنهن ۾ جامي اديبن جي هڪ لسٽ ڏني آهي ته هنن جا محرڪ ڪمال جا هئا. اصل ڳالهه ڪمٽمينٽ ۽ ويساهه جي آهي. اڄ به اهي ئي محرڪ موجود آهن، پر اڄ جي دور جو ويساهه ڪوڙ ۽ سچ جي فرق کي مِٽائي چڪو آهي. تنهن ڪري اديب جو ويساهه وڏي نالي ڪمائڻ يا پئسا ڪمائڻ يا ڪو عهدو حاصل ڪرڻ آهي ته هو هرگز عظيم تخليقڪار نٿو ٿي سگهي. تنهن ڪري دنيا ۾ جن اديبن عظيم تخليقون ڪيون آهن، اهي TO BE جي فلسفي تي يقين رکندڙ هئا يا آهن. جاميءَ جو “ادب ۾ تصور ۽ خيال جي اهميت” وارو موضوع ڏاڍو اهميت وارو آهي. بنيادي طور خيال ۽ تصور انسان جو جيترو وسيع ۽ آزاد، نيوٽرل هوندو اوترو اهو اديب ڪائنات جي وسعتن ۾ زمان ۽ مڪان کان ٻاهر نڪري تخليق ڪندو. انهيءَ سلسلي ۾ اديب ساخت جو محتاج نٿو رهي. جامي شاهه لطيف، مرزا غالب، مير تقي مير، علامه اقبال ، شيخ اياز، استاد بخاريءَ جا مثال ڏئي ٿو. علامه اقبال جي تصور شاهين ۽ لطيف جي تصور هنج جي ڀيٽ ڪندي بحث کي سهيڙيندي چوي ٿو ته جن وٽ خيالن جي صحت، اهميت، گِهرائي، اوچائي، ڳَرُ، جوهر ۽ جوهر صحيح رخ ناهي، يا سندن خيال صحتمند ناهن ته اهي لطيف جي تصور ۾ ٻَگها يا ڪانيرا آهن، جيڪي ماڻهن کي ڀَٽڪائي سگهن ٿا. تنهن ڪري تاريخ ۾ جتي سُٺن ڪتابن انسان کي اعليٰ آدرش ۽ انساني قدر ڏنا آهن، اتي خراب ڪتابن جهالت به ڦهلائي آهي.
عام طور اسان وٽ چيو ويندو آهي ته سنڌي ادب ۾ تنقيد جي کوٽ آهي. گهڻا ماڻهو سمجهندا آهن ته جي تنقيد جي کوٽ نه هجي ها ته ادبي ميدان ۾ سندن قد ڪاٺ اعليٰ هجي ها، ڇو ته سندن پرک ٿي نه سگهي. اصل ڳالهه اها ناهي، پرک ۽ سڃاڻپ وارو دور مرڪزيت وارو دور هو، جنهن ۾ نظريي جي مرڪزيت، اخلاق جي مرڪزيت، سچ جي مرڪزيت، قدرن جي مرڪزيت، روايتن، ثقافت، نفسياتي هم آهنگيءَ واري مرڪزيت موجود هئي. هيءُ دور مرڪزيت جو ناهي، پر انتشار ۽ ڇڙواڳيءَ جو دور آهي، جنهن ۾ ڪنهن به فنڪار يا اديب جي پرک سندس فڪر، سندس فن، سندس خيال، سندس تخيل ۽ محاڪات تي نه ٿيندي پر هڪ ضرورت مطابق ۽ ٻيو مشهوريت (Advertisement) جي بنياد تي ٿيندي، هن عمل کي هائپر ريئلٽي جو عمل چوندا آهن. مثال طور وڏيون پبلشنگ ڪمپنيون ڪتاب يا شخصيت جي مشهوريءَ لاءِ ڪيترا ڊراما مشهور ڪنديون آهن، ڪتاب جي پبلسٽيءَ لاءِ اهو چيو ويندو آهي ته اهو بيسٽ سيلر جو اعزاز ماڻي چڪو آهي، يا مٿس بندش وڌي ويندي آهي، يا ان جي خلاف مظاهرا ڪرايا ويندا آهن، يا ان کي مشهور ڪرڻ جا ٻيا جتن ڪيا ويندا آهن، تان جو اهو ليکڪ دنيا جو اهم ليکڪ ٿي ويندو آهي. مثال طور “شيطاني آيتون” واري ليکڪ کي مشهور ڪري ڪمپنين اربين رپيا ڪمايا، تسليما نسرين جي “لجا” ناول کي تڪراري بڻائي ڪروڙن جو ڌندو ڪيو ويو، ارونڌتي راءِ کي هيٺين ذات جي محرومي جي رومانس جي هيروئن بڻائي دنيا جي اهم عورت بنايو ويو. وري اسان وٽ اهو به رومانس آهي ته اهڙن ليکڪن کي اسان پڙهيو، ان تي راءِ ڏني، معنيٰ اسان اپڊيٽ آهيون. ٻاهريون ادب پڙهون ٿا. جڏهن ته وليم بوروف جي ناول “Naked Lunch ” جي مشهوري ٿي نه سگهي، ڊيوڊ فاسٽر ويليس جو مشهور ناول “Infinite Jest” اها مقبوليت ماڻي نه سگهيو، ڊان ليلو جي ناول “White Noise” کي ڪا مشهوري نه ملي. اهڙيءَ طرح سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي ناول روز پيا ڇپجن، پر اُنهن ناولن کي نه مقبوليت ملي ٿي ۽ نه ئي انهن جي ڪَٿَ ٿئي ٿي، ڇو ته تنقيد صحيح ۽ اڪيڊمڪ طرح نٿي ٿئي. ان کان پوءِ هر لکڻ وارو سمجهندو آهي ته ان جي لکڻيءَ جي پذيرائي ايتري ٿئي جو کيس شهرت ملي وڃي. تنقيد جي ميدان ۾ هائيپر ريئلٽي ڪم ڪري ٿي. اڪيڊمڪ دور جو مرڪز ختم ٿي ويو.
• جامي جو تنقيد جي ميدان ۾ هڪ اهم موضوع تنقيد جا قسم آهن. اڪثر شاگرد انهيءَ مسئلي تي مُنجهيل هوندا آهن ته تنقيد جا قسم ڪيترا ۽ ڪهڙا آهن؟ انهيءَ سلسلي ۾ الهداد ٻوهيي جي ڪتاب “تنقيدون” پڙهڻ لاءِ شاگردن کي اسان مشورو ڏيندا آهيون پر جلدي شاگرد ٿڪ محسوس ڪندي اها گِلا ڪندو آهن ته اهو ڪتاب سمجهه ۾ نٿو اچي. حقيقت اها آهي ته اهو ڪتاب موَضوعن جي حوالي کان شاندار ڪتاب آهي پر مواد جي حوالي کان مُنجهيل ڪتاب آهي. تنقيد جا قسم جامي صاحب جيڪي ڳڻايا آهن، اُنهن ۾ اخلاقي تنقيد، سماجي تنقيد، نفسياتي تنقيد، ثقافتي تنقيد، تاريخي تنقيد، جمالياتي تنقيد ۽ ادب جي فني تنقيد شامل آهن، جاميءَ سڀني تي مختصر لکيو آهي پر حقيقت اها آهي ته هر هڪ موضوع تي الڳ ڪتاب لکڻ جي ضرورت آهي. جامي هنن تنقيدن جي قسمن ۾ پنهنجين لکڻين ۾ تغير پسنديءَ ۽ وسيع مطالعي هئڻ جو ثبوت ڏنو آهي پر خود جاميءَ جي نظرياتي زندگيءَ ۾ تغير ناهي، جنهن جو مثال اهو آهي ته جاميءَ جي وسيع مطالعي مان ايڪويهين صديءَ جي رينڊم ٿيورين جي بوءِ ڪٿان به نٿي اچي. جيتوڻيڪ جاميءَ جي سمجهاڻيءَ جو طريقو سلوڻو، سولو، ۽ عالماڻو آهي، کيس پنهنجي ڳالهه سمجهائڻ جو ڏانءِ اچي ٿو، ٻئي ڏانهن پنهنجي ڳالهه منتقل ڪري ٿو، جيڪو جاميءَ جي وسيع مشاهدي ۽ سمجهه جو ثبوت آهي پر جامي، ڪلاسيڪل ٿيوريءَ جي تاريخ جيڪا نيوٽن کان وٺي آئنسٽائن تائين ختم ٿي ، يا وري فلسفياڻي جديديت جيڪا ڊيڪارٽ کان شروع ٿي ڪارل مارڪس تائين ختم ٿي، ان کان پوءِ جي دنيا جيڪا Stevin Hawking , carlorelvelli ۽ karal Sagan جي آهي، جيڪا دنيا دريدا، فوڪو، جين بودرلارڊ ، جوليا ڪرسٽيوا، ايلن ٽافلر ۽ اسٽيون ڪوي جي آهي، ان جي تنقيد جا ماڻ ماپا، ڪلاسيڪل مڪينڪس مان نڪري ڪوائنٽم فزڪس تي پهچي چڪا آهن، جامي ان تنقيد تي جڏهن قلم کڻندو ته يقنن اهو پورهيو جامي کي يا ايڪويهين صديءَ جي رُڃ ۾ رولي ڇڏيندو يا وري هن صديءَ جي ادب جي سڀني قدرن کان انڪاري ڪري بيهاريندو. ليوٽارڊ ( Jean-François Lyotard) چيو هو ته “جي ڪارل مارڪس غلط ٿي سگهي ٿو ته پوءِ دنيا جي هر شيءِ غلط ٿي سگهي ٿي. ”
انهيءَ دنيا ۾ پير پائڻ کان پوءِ اسان کي لڳي ٿو ته جديد دور پرائمري اسڪول هو، هاڻي شين ۾ تغير ۽ جادوئي سحر شروع ٿيو آهي، تنقيد جا معيار ماڻ ماپا ڪجهه ٻئي پاسي هليا ويا آهن، جيتوڻيڪ ادب جي لکڻ جو بنيادي فن ۽ سندس داخلي محرڪ وجود جي خال کان ٻاهر نه نڪتا آهن پر ادب جا محرڪ ۽ تخيل، تصور جي ڪائنات مايا جو ڄار بنجي وئي آهي.
• جامي جو هڪ اهم موضوع “ادب ۽ فن بابت غلط تصور ۽ مفروضا” آهي. هيءُ باب انتهائي دلچسپ ۽ اهم آهي، ڪائنات کي سمجهڻ جو طريقو شروع ئي غلط کان ٿيندو آهي، ننڍي هوندي آسمان ۽ ڪڪرن کي اسان جنهن نظر سان سمجهندا هئاسين اها به دلچسپ ڳالهه هئي، جيئن جِن ديوين جا قصا ٻُڌاندا هئاسين ته پنهنجي اندر جي دنيا ۾ هڪ الڳ نئين ڪائنات ٺاهي وٺندا هئاسين. مابعدالطبعات جا ته تصور ئي انوکا هئا. غلط تصور ۽ غلط مفروضا جي نه هجن ته انسان ڪڏهن صحيح تصور تائين پهچي نٿو سگهي. مثال طور ننڍو ٻار پهريان غلط ۽ ٻاتاڙيل ٻولي ڳالهائيندو آهي. آهستي آهستي هو پاڻ پنهنجي ٻولي صحيح ڪندو ويندو آهي، پر جي غلط نه ڳالهائي ته ڪڏهن به نه ڳالهائي سگهندو. ادب ۾ به بلڪل ايئن مفروضا، خيال، انومان، تخيل، ڀلي غلط هجن پر انهن جو ادب جي چاشنيءَ لاءِ، ادب جي تخليقي صلاحيت لاءِ هڪ لقاءُ پيدا ڪن ٿيون. انهيءَ ڪري ادب خالص نه ٿيندو آهي، بلڪ دنيا ۾ ڪابه شيءِ خالص ناهي، ڪائنات وحدت ۾ جُڙيل آهي، انهيءَ ڪري ڪوبه لقاءُ يا حقيقت مڪمل خالص ٿي قائم رهي نٿي سگهي. تنهن ڪري جامي جي اها ڳالهه سئو سيڪڙو درست آهي ته ادب خالص نه ٿيندو آهي. ادب جو لباس ٻولي آهي، اهڙيءَ طرح سائنس، فلسفو، نفسيات، فزڪس، بايولوجي، ڪمپيوٽر وغيره ادب کي هڪ وسيع ميدان مهيا ڪندا آهن، جنهن سان ادب جو اتحاد زمان ۽ اتحاد مڪان مضبوط ٿيندا آهن. جامي صاحب وضاحت ڪندي دنيا جي عالمن جا مثال ڏنا آهن ته ڪيترا عالم پنهنجيءَ سوچ مطابق نه پر حالتن مطابق ڪجهه ٻيا بڻجي ويا. اسان جي سماج ۾ انهيءَ کي قسمت يا لِکيي جو ليک سمجهندا آهن، مثال طور جيئن ڪوبه عمل يا فرد پنهنجي ماحول، سماج، لقاءُ، لاشعور، خانداني جبلت، سياسي حالتن ۽ پنهنجي نفسياتي مزاج کان الڳ ڪَٽيل ڌار ٿي بيهي نٿو سگهي، انهيءَ ڪري خالص ادب ٿي نٿو سگهي، جامي انهيءَ مضمون ۾ چوي ٿو ته، “ڀٽائيءَ کان وڏو ڪو ٻيو پروپيگنڊه باز شاعر آهي؟” وري ساڳي جڳهه تي چوي ٿو، “سندس جيڪي ويساهه آهن يا جيڪي هن دنيا جا ڪردار آهن، ان کان وڏو ڪو ٻيو تخليقي پروپگنڊه باز شاعر آهي؟”
آئون سمجهان ٿو محبوبه جي ڳَلن جي تعريف حُسن جي پروپيگنڊه ناهي هوندي بلڪه حُسن جي تشهير هوندي آهي. پروپيگنڊه منفي معنيٰ ۾ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي، شاعر ڪائنات جي رنگ کي نئين رنگ سان ماڻهن کي ڏيکاري ٿو، پروپيگنڊه نٿو ڪري، بلڪه تخليق ذريعي هو جمالياتي حِس بيدار ڪري، ماڻهو کي سندس داخلي محسوس ڪرڻ جي قوت کي بيدار ڪري يا متوجه ڪري ٿو. تنهن ڪري شاهه لطيف کي پروپيگنڊه باز شاعر نٿو چئي سگهجي. اديب تخليق ڪيل دنيا کي وري تخليق ڪري سگهي ٿو. اديب ان ۾ اهڙا خيال، تصور، ڪيفيتون ڀري ٿو جو ماڻهو بي اختيار پنهنجي وجود جي گهرائين تائين ان کي محسوس ڪري ٿو. پروپيگنڊه وقتي ٿيندي آهي، سندس اثر گهڻيءَ دير تائين نه هلندو آهي. باقي شاعر جو اهو ڪمال آهي ته هو ڪيفيتن کي ڪيترو گهرائيءَ سان ماڻهوءَ جي محسوس ڪرڻ جي قوت تائين پهچائي ٿو. شيخ اياز جوانيءَ جي دور جي حُسن کي جيترو گِهرائيءَ سان محسوس ڪيو اوترو شايد ڪنهن شاعر محسوس ڪيو هجي. مثال طور:
اکيون ته تنهنجون اهڙيون اونهيون، جهڙي ڪينجهر تار،
ڇاتيون تنهنجون ڇولين جهڙيون، لهرون ڪارا وار،
سونهي ٿو سنسار، مومل تنهنجي مُرڪ سان.
وري بي وسيءَ ۽ لاچارگيءَ جي ڪيفيت کي به اوترو ئي گِهرائي سان محسوس ڪيو اٿس: مثال طور:
جيون سارو جَکُ
پيار به مَري ويو،
وڃي رهي آ رَک.
اهڙي ڪيفيت اردوءَ جي هڪ شاعر قمر جلالوي جي ڏسو:
پیری سے خم کمر میں نہیں ہے یہ اے قمر !
میں تو جھُک کے ڈھونڈتا ہوں کہ جوانی کدھر گئی۔
وري شاهه لطيف جي انهيءَ ڪيفيت کي ڏسو:
جهونو ٿيو جهاز، سَٽ نه جلهي سِڙهه جي،
پڳ پراڻا ٿيا، سڙيو سڀوئي ساز،
معلم ٿيو محتاج، ٻيڙو وس ٻين جي.
هن ڪيفيت کي محسوس ڪريو، دنيا ۾ بي وسيءَ جي هن کان وڌيڪ ڪا ٻي ڪيفيت نٿي ٿي سگهي.
• جاميءَ جو هڪ موضوع “ادب ۽ فن ۾ آفاقيت جو غلط تصور ۽ مفروضو” آهي. جامي جو خيال آهي ته، “جڏهن ماڻهو شاعر کي آفاقي چوي ٿو ته اها سندس فن ۽ عظمت جي توهين آهي،”
انهيءَ سلسلي ۾ سگمنڊ فرائيڊ جي ٿيوري قابل غور آهي، جنهن لاشعور جو بنيادي فڪر ڏنو. وري ڊاڪٽر جنگ اجتماعي لاشعور جو فڪر ڏنو. ان ڳالهه مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته انسان لاشعوري قوتن جي هٿان غلام ضرور آهي. شعور ۽ لاشعور جو تعلق ته سمنڊ ۾ آئس برگ وانگر آهي، آئس برگ صرف اُڀريل حصو آهي، پر اصل ۾ ته لاشعور جو سمنڊ هيٺ آهي، جنهن ۾ صدين جو پڙاڏو موجود آهي، بلڪه لاشعور ۾ اهي خيال، اهي ڊپ، اهي روماني ڪيفيتون، اهي حُسن جا تجلا، اهي بي وسيءَ جون ڪيفيتون سڀ ڪجهه موجود آهي، وري مٿان صدين جي تاريخ جا تجلا به لاشعور ۾ موجود آهن. تنهن ڪري ڪري اهو نٿو چئي سگهجي ته انسان ۾ ڪيڏي مهل ڪهڙي ڪيفيت اُڀري ايندي ۽ ڪهڙي تخليقي انداز سان ايندي. انهيءَ جو مثال اهو آهي ته جامي ۽ آئون گهٽ ۾ گهٽ شاعر سُٺا نٿا ٿي سگهون. وري اها ڳالهه حتمي ناهي، پر دور حاضر جي ضرور آهي، معنيٰ انسان Possessed ضرور آهي. اسان انهيءَ قوت کي جِن، ڀوت واري ڳالهه ۾ نه کڻي وڃون ته بهتر آهي، ڇو ته انسان پنهنجي محرڪن جو محتاج ضرور آهي، اهي محرڪ صرف حال جا نه، سماج جا نه پر صدين جي تاريخ جا آهن، خبر ناهي اهو ڊي اين اي ڪٿان سفر ڪري ڪٿي پهتو آهي. هاڻي شعور جي جڪڙ ايتري ناهي جو محرڪن کي قابو ۾ آڻي ڳڻجي، انهيءَ ڪري غالب چوي ٿو ته:
آتے ہیں غیب سے مضامین خیال میں
غيب مان مراد جِن ڀوت، يا ڪا شيطاني طاقت، يا ڪا آفاقي طاقت نه پر اها قوت جيڪا شعور جي قابو ۾ نه پئي اچي. يا شعور انهيءَ جو ادراڪ نه پيو ڪري سگهي. خود جامي غالب جو هيءُ مثال ڏئي اها ڳالهه ثابت ڪري ٿو ته:
ہے کہاں تمنا کا دوسرا قدم یا رب٬
ہم نے دشتِ امکان کو ایک نقشِ پا پایا۔
يعني جيڪي شيون تصور ۾ اچي سگهن ٿيون، اهو ته منهنجو پهريون قدم آهي، پر تمنائن جو ٻيو قدم ڪٿي رکان؟ ايڏو بلند خيال جيڪو وري اسان کي علامه اقبال يا سنڌيءَ ۾ شاهه لطيف يا اياز شيخ وٽ ملي سگهي ٿو.
آڏ تراڇا آهڙا، ڏونگر کي ڏارون،
هينئڙو هيرڻ پن جيان ڦٽي ٿيو ڦارون،
ڪنهن کي ڏيکاريون، ڪونهي سوداگر سُور جو.
ڪائنات جي وسعتن جيڏي اڪيلائيءَ جو درد، ۽ وجود جو اڻ ڳڻيل ڦهلاءُ، هٿ نه ايندڙ وجود جو جوهر، همٿ ايتري جو ڪائنات جو تصور صرف هڪ قدم، بي وسي ايتري جو ميلان ڪنڊيرا جي بقول ته، “هيءُ عمل سان خود پنهنجي ذات جو ڏار يا شگاف کُلي ٿو. انسان ته صرف پنهنجي عمل سان پنهنجي امڪاني ذات کي آشڪار ڪرڻ چاهيندو آهي، انسان ته هر لمحي هڪ ننڍڙي ڪائنات جي عڪاسي ڪندو آهي، پر ٻئي لمحي ڪائنات بدلجي چڪي هوندي آهي.”
ڇا وجود ناقابل برداشت آهي؟ وجود جو ڪو به سِرو هٿ ناهي اچڻو، تاريخ ۾ انسان جو اهو الميو ايترو ته وسيع آهي جو اڄ تائين دنيا جو هر شاعر، اديب، ڏاهو، سوچيندڙ روح جي ناقابل پيمائش کي ضرور محسوس ڪيو آهي پر ليکڪ جو الميو اهو آهي ته هو پنهنجي امڪاني حدن کي ٽوڙي نٿو سگهي. انهيءَ ڪري محرڪ لامحدود به آهن ته قابو ۾ به نٿا اچن، تنهن ڪري ادب ۾ آفاقيت جو تصور پنهنجي معنيٰ جديد نفسيات ۽ سائنس جي پيش نظر بدلائي چڪو آهي.
• “ادب ۽ فن ۾ جديديت ۽ ڪلاسيڪيت بابت غلط مفروضو”: هن موضوع تي اڪثر شاگرد منجهيل رهندا آهن، ڇو ته يورپ ۾ باقاعدي ادب جي ڪلاسيڪل تحريڪ هلي آهي، پر سنڌ ۾ ڪلاسيڪل مان مراد اها تحريڪ ناهي. يورپ ۾ سجاڳيءَ واري دور کان پوءِ هر شيءِ عقل جي بنياد تي استوار ڪئي وئي، ان وقت ادب ظاهر آهي مٿيون طبقو پيدا ڪندو هو، بلڪه انهن جو مشغلو ادب، شاعري، مصوري، وغيره هو. اهڙي طبقي کي ڪلاس چيو ويندو هو. بنيادي طور عوام کي ته ڪنهن ڪلاس ۾ ڳڻيو ئي نه ويندو هو، تنهن ڪري جڏهن ڪلاس جي ڳالهه ٿيندي هئي ته معنيٰ مٿيون طبقو. انهيءَ ڪري انهيءَ ادب کي به ڪلاس جو ادب چيو ويو. آهستي آهستي انگريزيءَ ۾ ڪلاسڪ لفظ ٺهيو، جنهن جي معنيٰ “تمام سٺو” هئي. پوءِ وري انهيءَ مان ڪلاسيڪل لفظ ٺهيو، جنهن جي معنيٰ ۾ تبديل ايندي رهندي آهي.
هاڻي ڪلاسيڪل مان مراد اهو ادب جيڪو ايترو سُٺو جو جيڪو پنهنجي زمان ۽ مڪان جي حدن کان ٻاهر نڪري اها ئي اهميت رکي، جيتري ان وقت رکندو هو. اسان وٽ سنڌ ۾ ڪلاسيڪل مان مراد وري اڃا ٻي هلندي رهي. اها شيءِ جيڪا قديم هجي، ان کي اڪثر ماڻهو ڪلاسيڪل چوندا هئا، تنهن ڪري سنڌ جي اساسي شاعريءَ کي به ڪلاسيڪل شاعري چيو ويو، جيڪا مخدوم نوح، قاضي قادن کان وٺي بيدل تائين ڳڻي ويندي آهي. جامي صاحب چوي ٿو، “ڪالهوڪيون لکيل سڀ شيون ڪلاسيڪل ناهن ۽ اڄوڪيون سڀ شيون ماڊرن ناهن.” بلڪل درست ڳالهه آهي، اها ڳالهه به صحيح آهي ته هر دور جون پنهنجون ضرورتون آهن، هر دور جا پنهنجا تصور ,System of imagination ۽ System of Values آهن، پر جيڪو تخليقڪار پنهنجي دور جي حدبندين کان بليڪ ميل نه ٿئي، پنهنجي دور جي تصورن يا قدرن کان ٻاهر نڪري سوچي ته اهو ماڊرن به آهي ته اهو ڪلاسيڪل به آهي. اسان اڃا به ٻنهي تصورن کي گڏي نٿا سگهون، ڇو ته ٻولي پاڻ مرادو اختيار ڪيل آوازي علامتن جي تنظيم آهي، اسان ڪلاسيڪل جي معنيٰ پنهنجي ليکي نٿا ڏئي سگهون. ڪڏهن ڪڏهن غلط العام به صحيح سمجهيو ويندو آهي، پر بهرحال سنڌ ۾ ڪلاسيڪل تحريڪ قطعي اها ناهي هلي، جيڪا يورپ ۾ هلي آهي. يورپ ۾ ميٿالوجي جي تاريخ کان پوءِ، يوناني ادب جو دور رهيو، سجاڳيءَ واري دور کان ڪلاسيڪل دور شروع ٿيو، ان کان پوءِ رومانويت جو دور شروع ٿيو، اهڙيءَ طرح ترقي پسند تحريڪ، وجوديت جي تحريڪ ادب کان وٺي ساختيات پڄاڻان جي تحريڪ تائين يورپ ۾ هليون پر اسان وٽ شاهه لطيف ڪلاسيڪل به هو، جديد به هو، ته ترقي پسند به هو ته رومانوي به هو، ته وجودي به هو. جامي انهيءَ ڳالهه کي شاهه جي هن شعر سان JUSTIFY ڪري ٿو.
وَکر سو وهاءِ، جو پئي پراڻو نه ٿئي.
ادب جي تمام شاگردن کي ڪلاسيڪل ۽ جديد دور بابت جاميءَ جو هيءُ ڪتاب تصور واضح ڪري سگهي ٿو. هونءَ به جاميءَ جو هيءُ ڪتاب عام پڙهندڙ ۽ ادب جي شاگرد لاءِ انتهائي بهترين ثابت ٿيندو، ڇو ته هن ۾ ڪيترائي مُنجهيل تصور عام سولي زبان ۾ سمجهائيندي واضح ڪري ٿو. رسول بخش پليجي صاحب ۽ غلام محمد گراميءَ جي ادبي تنقيد پڙهڻ کان پوءِ وري هيءُ ڪتاب تنقيد پڙهڻ وارن جي ٻاڙ پوري ڪندو.
• جاميءَ جي هن ڪتاب تي لکندي مون کي اهم باب نظر آيو، اهو آهي “ ترقي پسند فڪر جي عالمي اوسر ۽ ننڍو کنڊ”:
عام طور سان اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ ترقي پسنديءَ جي ڳالهه ڪرڻ سان ماڻهو ڪميونسٽ يا مارڪسسٽ تحريڪ سمجهندا آهن. ترقي پسنديءَ کي هڪ مخصوص فڪر ۽ دور ۾ قيد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي. آئون پنهنجن شاگردن کي جڏهن ترقي پسند تحريڪ پڙهائيندو آهيان ته انسان جي بنيادي جبلت حيات کان شروعات ڪندو آهيان. انسان وٽ ٻه قوتون آهن، هڪ جبلت مرگ ٻيو جبلت حيات. جڏهن ماڻهوءَ اندر جبلت مرگ اُڀري ته هو Reaction ڪندو پر جي جبلت حيات اُڀري ته Response ڏيندو . بس اتان ئي ترقي پسندي ۽ رجعت پسندي شروع ٿئي ٿي. ترقي پسندي بنيادي طور هر دور ۾ فرسوده روايتن، انسان دشمن قانونن خلاف بغاوت ڪرڻ جو نالو آهي، تنهن ڪري “انڪار” جي قوت ڏاڍي اهم آهي، جيڪو انڪار ڪرڻ جي جرئت ڪري سگهي ٿو اهو ترقي پسند آهي، سسيفس کان پروميٿس تائين انڪار ڦهليل آهي. سُقراط کان برونو تائين انڪار جي جرئت آهي. جڏهن اونداهين دور مان سجاڳيءَ جو دور اچي ٿو ته اهو دور ترقي پسند هو. پر ترقي پسندي هڪ سخت ڊسيپلين، رويي ۽ نظام جو نالو آهي. تنهن ڪري ڪنهن ڇڙواڳ کي پابند ڪرڻ به ترقي پسندي آهي، ڪڏهن دور ترقي پسند ٿيندا آهن، ڪڏهن فرد ترقي پسند ٿيندا آهن، ويهين صديءَ ۾ جڏهن سوويت يونين جو انقلاب آيو ته دنيا ٻن ڪئمپن ۾ ورهائجي وئي، هڪ طرف غيرطبقاتي نظام ۽ ٻئي طرف طبقاتي نظام، تنهن ڪري ادب ۾ جيڪو غيرطبقاتي نظام جي حمايت پيو ڪري ان کي ترقي پسند چيو پئي ويو. سوويت يونين ٽُٽي ويو. دنيا يوني پولر ٿي وئي. سوال اهو آهي ته هاڻ ڪير آهي ترقي پسند؟ جاميءَ انهيءَ تي دلربا بحث ڪيو آهي، جيڪو ور ور ڪري پڙهڻ جهڙو آهي. خاص طور سان ادب جي شاگردن کي ترقي پسندي سمجهڻ لاءِ هيءُ باب غور سان پڙهڻ گهرجي. جامي آخر ۾ ترقي پسند لاٰءِ چوي ٿو، “جيتوڻيڪ اڄ دنيا ۾ ترقي پسند تحريڪ ان منظم انداز ۾ ان سطح تي موجود ناهي، پر ترقي پسند تحريڪ ادب ۽ فن تي جيڪي غيرمعمولي اثر ڇڏيا. اهي عالمي شعور ۽ عقليت جي روح ۾ جذب ٿي چڪا آهن ۽ ترقي پسنديءَ جو اهو متحرڪ شعور نئين نئين صورتن ۽ رنگن سان انساني زندگيءَ ۽ سماج جي تبديلي جي عمل تي اثرانداز ٿيندو رهندو.” آئون سمجهان ٿو ته ترقي پسندي اڄ جي دور ۾ به فردي ۽ اجتماعي طور موجود آهي. انسانيت جي جذبي تحت ڪوبه ماڻهو جيڪو ڪم ڪري ٿو اهو ترقي پسنديءَ جي دائري ۾ اچي ٿو. بقول انور پيرزادي جي ته محبوب جي مُک کي چُمڻ جي خواهش به ترقي پسندي آهي.
• جامي پنهنجي ٻئي موضوع “ ڇا سنڌ جي مزاحمتي ادب جي ڌار مُڏي ٿي چڪي آهي؟ ” ۾ هڪ اهم ڳالهه ڏانهن ڌيان ڇڪائي ٿو ته سنڌ گهڻي ڀاڱي Non- Issues ۾ ڦاٿل آهي، تنهن ڪري هيءُ دور اديب کي ڏکيو دور مليو آهي، جنهن ۾ حالتون ته سُڪل ڪاٺيءَ وانگر ٻَرڻ لاءِ آتيون آهن پر ادب جا ذهني، احساساتي ۽ فڪري محرڪ اهي ناهن جو سماج جي سوچيندڙ ذهنن کي لوڏي ڇڏين. هيءُ حقيقت تي مبني تجزيو آهي، جامي اڄوڪي سنڌي ادب جي صورتحال تي صحيح سوچي ٿو. اڄ جو ادب حالتن جي عڪاسي ته ڪري ٿو، يا وري ادبي عمل ته موجود آهي پر حالتن کي تبديل ڪرڻ جو ساهس نٿو رکي. ان جو سبب به ويچارينداسين ته سمجهه ۾ اچي ويندو. اهو صحيح آهي ته قومن جي مزاحمتي جنگ جي شروعات ادب ۽ فن ڪندو آهي، پر اسان جو اديب اها مزاحمت انهيءَ ڪري نٿو ڪري ته دنيا هڪ اسٽيٽس جي واهيات ڊوڙ ۾ شامل ٿي وئي آهي. جنهن ۾ سنڌ ۾ ادب Death of Author جي بلڪل اُبتڙExcited Author واري صورتحال ۾ آهي. اسان وٽ ادب جي محرڪن بجاءِ اديب محرڪ وڌيڪ نظر اچن ٿا. جامي جا هن ڪتاب ۾ ٻه مضمون اهڙا آهن، جيڪي ان حوالي سان ڌيان ڇڪائين ٿا. هڪ “ڇا سنڌي ادب جمود جو شڪار آهي؟” ٻيو “ڇا هاڻي ادب جو سماجي ڪارج نه رهيو آهي؟” پهرين مضمون ۾ جامي هڪ اهم ڳالهه ڪئي آهي، جيڪا خود منهنجي مَن ۾ هئي ته جڏهن کان اسان وٽ ترقي پسندي ڊاگما جو شڪار ٿي ۽ ترقي پسنديءَ جي بچاءُ ۾ رسول بخش پليجي “سَندي ذات هنجن” لکيو ته اسان وٽ اهو فيشن ٿي ويو ته سارتر، ڪاميو يا ڪافڪا يا سنڌ ۾ ماڻڪ جي ڳالهه ڪرڻ وارن کي مايوس ۽ هڪ خاص لفظ “فرسٽريڊ ڪامريڊ” سان نوازيو ٿي ويو. جيتوڻيڪ سنڌ ۾ بادل جمالي، مدد علي سنڌي، ممتاز مهر، شوڪت حسين شورو، ممتاز مهر ۽ ٻيا کوڙ اهڙا ليکڪ هئا، جن وجوديت کان متاثر ٿي ڪهاڻي يا ناول ۾ فرسٽريشن ۽ زندگيءَ جي ائبسرڊٽي به آندي، پر تنقيد ائين نه ٿيڻ گهرجي ها، جيڪا ترقي پسنديءَ جي جارحاڻي رويي سان ڪئي وئي ٿي. اهڙيءَ طرح اسان وٽ فرائيڊ جو نالو وٺڻ سان ماڻهو جو توجهه سيڪس ڏانهن وڃي ٿو، اهو سراسر ظلم آهي ته جن نه سارتر کي پڙهيو، نه ڪافڪا کي، نه البتڙ ڪاميي کي پڙهيو، نه فرائيڊ کي پڙهيو، رڳو ڪجهه اردو ڪتاب پڙهي اهي ڇتي تنقيد ڪرڻ لڳا. جاميءَ جي اها ڳالهه به ٺيڪ آهي ته سنڌي ادب عالمي معيار جو نه سهي پر ان کي سندس جائز حيثيت ملڻ گهرجي. جامي انهيءَ تلخ حقيقت ڏانهن اشارو ڪري ٿو ته تنقيد مڪمل غيرجانبداريءَ جو نالو آهي، نه ته ڪنهن جا پَٽڪا لاهجن نه وري تعريفن جون پُليون ٻَڌجن. ڳالهه جو بنيادي نُڪتو اهو هو ته ادل سومري جي ڪتاب ۽ ڪيسٽ جي مهورت تي فهميده رياض چيو ته سٺ جي ڏهاڪي کان پوءِ سنڌي ادب بيهجي ويو آهي. جنهن تي جامي صاحب جو اعتراض بلڪل درست آهي. ادب نه پر هڪ دور ختم ٿي ويو آهي. 60ع کان پوءِ جيڪي اديب پيدا ٿيا اهي اڳ کان وڌيڪ شاهڪار هئا، سندن مطالعي يا لکڻيءَ جي معيار کان انڪار ناهي. مان سمجهان ٿو ته جيڪو اديب پنهنجو دور گذاري ٿَڪجي ويهي رهي ٿو يا جوانيءَ واري روماني سگهه نٿي رهيس، اهو سمجهڻ لڳي ٿو ته ادب بيهجي ويو آهي. کوڙ سارا اسان جا سينيئر اديب جن کي اسان پنهنجي قوم جو هيرو ٺاهي ڇڏيو، انهن مان گهڻا Nostalgia جا شڪار ٿي ويا، هنن انگريزيءَ ۾ لکڻ شروع ڪيو، يا انگريزيءَ ۾ پڙهڻ شروع ڪيو. گهڻا ٽي وي ڊرامن ڏانهن هليا ويا ، گهڻا ماٺ ڪري ويهي رهيا، هر نسل پنهنجي دور جي خود ثنائي ۾ گم ضرور ٿيندو آهي، پر ادب ڪٿي به نٿو بيهي. تازو شبنم گل جي ڪهاڻين جو ڪتاب مليو، سندس هڪ ڪهاڻي“منجهند جو هڪ پَل” پڙهي مون کي احساس ٿيو ته اسان جي ڪهاڻيءَ کي گولي ناهي لڳي، اسان جو ڪهاڻيڪار اڄ جي جديديت پُڄاڻان واري دور ۾ ساهه کڻي ٿو ۽ سگهاري نموني احساس ۽ تخيل جي سگهه رکي ٿو. سندس احساس به زنده آهن ته سندس محرڪ به متحرڪ آهن. تنهن ڪري جامي بلڪل صحيح ٿو چوي ته ادب شيخ اياز ۽ امر جليل تي اچي بيهي ڪونه رهيو پر نئين فڪري ماڳ تي پهتو آهي.
جاميءَ جو ٻيو مضمون به انتهائي اهم آهي، جيڪو اعجاز منگيءَ جي مضمون “ادب جو سماجي ڪارج نه رهيو آهي” جي جواب ۾ آهي. ادب جو سماجي ڪارج نه رهيو آهي، بلڪل..! ڪمرشل، واپاري، ڏيتي ليتي، وکر واري سماج ۾ ادب جو ڪهڙو ڪم؟ جتي ٻه ۽ ٻه جوڙڻ، ونڊ ڪٽ، پاڇيءَ جي ڳالهه هجي اتي ادب جو ڪهڙو ڪم، جتي بليڪ ميلنگ، ڀتي خوري، دٻاءُ، ڌئونس، بربريت، ذهني عذاب جو دور هجي اتي ادب جو ڪهڙو ڪم؟ جتي علم نه کپي، جتي ڄاڻ جو مذاق اڏايو وڃي، جتي سچ ۽ ڪوڙ جي آئڊيالوجي ئي گم ٿي وڃي اتي ادب جو ڪهڙو ڪم؟ پر ڇا انسان هارائي ڇڏيو؟ يا اهو آخري دور آهي، هاڻي ڪابه تبديلي نه ايندي؟ وڏي ۾ وڏو ڊاگما اهو آهي ته هاڻي ادب جو دور ختم ٿي ويو آهي ۽ صحافت انهيءَ جي جڳهه وٺي ڇڏي آهي. ادب نفيس جذبن ۽ نون خوابن جو نالو آهي، ادب آسمان جيڏي وسعت ۾ اُڏامڻ جو نالو آهي، ادب هڪ نئين دنيا تلاش ڪرڻ ۽ جستجوءَ جو نالو آهي، ادب ته تخيل جي ڌرتيءَ مٿان وَسي پوڻ جو نالو آهي، ادب اڪيلائيءَ ۾ خوابن جي اکين سان محبوب کي ڏسڻ، ساڻس رسڻ پَرچڻ جو نالو آهي، ادب وجود جي خال ۾ جوشِ حيات ڀرڻ جو نالو آهي، ادب جاري ۽ ساري زمان ۽ مڪان جو نالو آهي، ادب ته حُسن جي ڊسڪور ڪرڻ ۽ سندس اشتهار جو نالو آهي، ادب ته دنيا کي جمالياتي سير ڪرائڻ جو نالو آهي. ڇا صحافت اهو سڀ ڪري سگهي ٿي؟ مڃون ٿا ته صحافي دنيا جون تازيون خبرون ڏئي ٿو، مسئلن جي نشاندهي ڪري ٿو، پر صبح جو ٽي وي کول ته لاشن جون تصويرون، يا سياستدانن جي ڪرپشن جون خبرون، يا اخباري ڪالم يا ايڊيٽوريل ڇا ادب جي جڳهه وٺي سگهن ٿا؟ مان سمجهان ٿو ته سنڌ ۾ ته هاڻي صحافت متعارف ٿي آهي، پر دنيا ۾ اهو شعبو ڪڏهن کان اُڀري آيل آهي، پر اُتي روز سُٺا ناول، ڪهاڻيون، شاعري لکجن ٿا. جاميءَ جي ٻئي مضمون “شاعري ديواني جي خواب آهي” ۾ انهيءَ جو جواب ڀرپور نموني ڏنل آهي، جنهن ۾ جاميءَ رسول همزا توف جو مثال ڏيندي ٻڌايو آهي ته پراڻي زماني ۾ باهه ٻارڻ ڏکي هوندي هئي، پوءِ ٻريل باهه جي حفاظت ڪئي ويندي هئي ته اها باهه وسامي نه. ڪجهه خاندان اهڙا هوندا هئا، جن جو ڪم اهو هوندو هو ته هو باهه وسامڻ نه ڏين، اهڙيءَ طرح شاعر جو ڪم آهي ته خوابن، خيالن، احساسن، جذبن، انسانيت، ۽ زندگيءَ ۾ نيون حُسناڪيون ڀرڻ لاءِ ٻرندڙ لاٽ کي زندهه رکي.
جاميءَ جي اڪيڊمڪ تنقيد هجي يا وري عملي تنقيد پر جامي گِهرائي سان هڪ هڪ شيءِ جو جائزو ورتو آهي، سندس اندازِ بيان ايئن آهي، جيئن سمنڊ جون لهرون اُٿلنديون وڃن، يا صبح جي پهر ۾ هوا جا جهُوٽا هجن، سندس سمجهائڻ جو طريقو سادو ۽ آسان آهي، جنهن جي ڪري جاميءَ جي هر ڳالهه آسانيءَ سان ڪميونيڪيٽ ٿئي ٿي، جامي هڪ گهڻ رخو سوچيندڙ ۽ پڙهندڙ ليکڪ ۽ دانشور آهي، هن پاڻ کي هميشه سماجي تعصب يا گِلا خوريءَ واري ۽ شڪايتي ڪلچر کان بچايو آهي. اڪثر ماڻهن جي ڪم جي رفتار سبب سندن ڪم جو مقدار ته وڌندو آهي پر معيار سٺو نه هوندو آهي، پر جاميءَ جي اها خصوصيت آهي ته سندس مقدار ۽ معيار ٻئي اعليٰ ۽ اپ ڊيٽ آهن. جامي جو هيءُ ڪتاب تنقيد جي موضوع ۾ سنڌي ادب کي مالا مال ته ڪندو پر ساڳئي وقت ڪيترن مونجهارن ۽ سوالن کي حل ڪندو. تنهن ڪري تنقيد جي ميدان ۾ ڀلي جاميءَ سان ڪنهن جا اختلاف هجن پر هيءُ ڪتاب ڪيترن مونجهارن کي يا بند گهٽيءَ جي رستي کي کولي ٿو، باقي ته سڀ ڪنهن جو پنهنجو گَسُ آهي.
[b]پروفيسر ڊاڪٽر غفور ميمڻ
[/b]چيئرمين
سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد
نومبر 2017