سماج ۾ اديب جو ڪم ۽ ذميواريون
اديب ڇا آهي؟
سڀ کان پهرين اهو سمجهڻ ضروري آهي ته اديب ڇا آهي ۽ ان جو ڪهڙو منصب آهي ۽ ٻيو سماج ڇا آهي؟ جڏهن اديب جي سماجي ڪردار جي ڳالهه ڪجي ٿي، ته پوءِ سڀ کان پهرين اهو سمجهڻ گهرجي ته سماج چئي ڇاکي ٿو؟ ان کانپوءِ اهو ڏسڻ گهرجي ته ان سماج سان اديب جو ڪهڙو تعلق جُڙي ٿو؛ ۽ اديب جو سماجي ڪردار ڪيئن هجڻ گهرجي. دنيا ۾ اربين ماڻهو آهن، ڪيترائي ماڻهو روز ڄمن ٿا ۽ ڪيترائي ماڻهو روز مرن ٿا؛ ۽ اها ڪا اڄ جي ڳالهه نه آهي، تمام ڊگهي وقت کان اهو سلسلو ايئن هلندو اچي ٿو. ڪي ماڻهو دنيا ۾ اچن ٿا، ننڍا هجن ٿا، پوءِ وڏا ٿين ٿا، شاديون ڪن ٿا، گهر ٻار هلائين ٿا، ڪُراڙا ٿين ٿا ۽ مري وڃن ٿا؛ پر ڪي ماڻهو اهڙا هجن ٿا، جن جي حياتي ڏاڍي مختلف هجي ٿي. لطيف سائين ان کي ڏاڍي سُٺي نموني پيش ڪيو آهي، ته ماڻهوءَ جي زندگي ڪيئن هجي؟ لطيف سائين چئي ٿو:
محروم ئي مري ويا، ماهر ٿي نه مئا.
لطيف چئي ٿو ته هڪڙا ماڻهو آهن، جيڪي محروم ٿي زماني ۾ اچن ٿا ۽ محروم ئي رهي مري وڃن ٿا. انهن جي زندگيءَ مان نظر نٿو اچي ته هو پنهنجين محرومين مان نڪري ماهر ٿي پوءِ مرن. هو فرق اهو ٿو ٻُڌائي ته هڪڙا ماڻهو عام رواجي زندگي گذاري محروم ٿي مري ٿا وڃن ۽ ٻيا اهڙا ماڻهو آهن، جيڪي ماهر ٿي مرن ٿا.
محروم ئي مري ويا، ماهر ٿي نه مئا،
چڙيءَ جيئن چهنب هڻي، لڏيائون لئا،
چڙيءَ جي معنيٰ جهرڪي آهي، ۽ لطيف سائين چئي ٿو ته محروم ماڻهو جهرڪيءَ جيئن آهن، هڪ جهرڪيءَ جي ڪيتري صلاحيت آهي؟ هن جي تمام محدود ڪيپيسٽي آهي. جيئن اها هڪ ڪَکَ کان وڌيڪ ڪجهه نه ٿي کڻي سگهي، تيئن اهي ماڻهو آهن انهن جي صلاحيت به ايتري آهي. هو سڄي زماني مان رڳو چڙيءَ جيئن ۽ جيترو ئي کڻي سگهن ٿا.
چڙيءَ جيئن چهنب هڻي، لڏيائون لئا،
حباب ئي هئا، انهيءَ واديءَ وچ ۾.
جيئن پاڻيءَ جا ڦوٽا هوندا آهن، ڪجهه ماڻهو ايئن ئي هوندا آهن، ان ڪري اديب جو منصب سمجهڻ نهايت ضروري آهي.
دنيا جو هر ماڻهو سوچي ٿو، پوءِ اهو هاري ناري هجي، دڪاندار هجي، پورهيت ۽ مزدور هجي يا ٻيو ڪو ماڻهو هجي؛ سوچي هر ماڻهو ٿو، محسوس هر ماڻهو ڪري ٿو، خيال هر ماڻهوءَ کي اچن ٿا، پُور هر ماڻهو پچائي ٿو، خواهشون هر ماڻهو رکي ٿو، خواب هر ماڻهو ڏسي ٿو، ايئن نه آهي، ته ٻين ماڻهن کي سوچون نه اينديون آهن، ٻيا ماڻهو خواب نه ڏسندا آهن، هنن جون خواهشون نه هونديون آهن، عام ماڻهو اهي سڀ شيون ڪري ٿو، اديب به عام ماڻهو آهي، هن کي ڪي سرخاب جا پَر لڳل نه آهن، عام ماڻهوءَ جو مطلب آهي اهو ماڻهو ، جيڪو پنهنجي معاشري ۾ مروج تصورن جي دائري جو قيدي آهي، جنهن جو دائرو پنهنجي همعصر دؤر جي مروج تصورن ۽ خيالن ۾ بند آهي. هڪ اديب به عام ماڻهو آهي، ايئن نه آهي ته اديب عام ماڻهن کان مٿڀرو ماڻهو آهي، ان ڪري جيڪي ماڻهو معاشري جي مروج عام تصورن جي اندر جيئن ٿا، انهن جي سوچ ان دائري کان ٻاهر نه ٿي وڃي، اهي ماڻهو عام ماڻهو آهن، ۽ جيڪي ماڻهو پنهنجي همعصر دؤر جي تصورن ۽ خيالن جي نظام جا قيدي نه آهن، جيڪي ان دائري کان اڳيان وڌي سوچين ٿا ۽ نوان خيال تخليق ڪن ٿا، اهي عام ماڻهوءَ کان مختلف آهن.
خيال:
جيڪڏهن اوهان کي ڪنهن به اديب جي مطالعي ڪرڻ لاءِ چيو وڃي، ته اوهان ڇا ڏسندا؟ اوهان يقينن اهو ضرور ڏسندا ته هن جي خيالن جو معيار ڪيترو آهي؟ هن جي تصورن جو معيار ڇا آهي؟ هن جي خيال ۾ ڪيتري گهرائي آهي، ان ۾ ڪيتري اوچائي آهي؟ اهو ڪيترو گهڻ طرفو آهي؟ ۽ ان ۾ ڪيترو سماجي شعور آهي؟ اديب جو پهريون ڪم اهو آهي، ته هو معاشري جي باري ۾، زندگيءَ جي باري ۾، فطرت جي باري ۾، پنهنجي ماحول جي باري ۾، پنهنجي محسوسات جي باري ۾، ٻين جي محسوسات جي باري ۾، معاشري جي مسئلن ۽ ان جي پيچيدگين جي باري ۾، زندگيءَ جي سوالن جي باري ۾ هن وٽ مضبوط خيال هوندا آهن، ته هي شيون ايئن ڇو آهن؟ ۽ اهي شيون ڪيئن هجڻ گهرجن. ڪنهن به اديب جو پهريون بنياد ان جو خيال آهي. جنهن اديب جا خيال غيرمعمولي هوندا ۽ هن کي اُهي حُسناڪيءَ سان ۽ فني طور پيش ڪرڻ به ايندا ته اهو اديب ئي معاشري ۾ وڏو اثر ڇڏي سگهندو. لطيف جو هيترو وقت گذرڻ جي باوجود به ايڏو اثر ڇو آهي؟ جڏهن ته اسان اڃا تائين لطيف کي سمجهيو ئي نه آهي؛ ۽ ٻيا به هزارين شاعر آهن، جيڪي ماڻهن کي ياد ئي نه آهن. آخر ايئن ڇو آهي؟ ڇا لطيف سان پنهنجي مائٽي آهي؟ ٻين شاعرن سان پنهنجي ڪا دشمني آهي؟ اردوءَ ۾ هزارين شاعر آهن، آخر ڇو اڄ به اوهان کان غالب ۽ مير نه ٿا وسرن؟ ڇو اڄ به فيض ۽ اقبال نه ٿا وسرن؟ ان جو سبب اهو آهي، ته انهن وٽ جيڪو خيال جو معيار آهي، اهو ڏاڍو بلند آهي. ماڻهن جا سمورا خيال سندس تخيل، شعور ۽ سماج مان ايندا آهن، پوءِ اهي احساساتي هجن، ذاتي هجن، انفرادي هجن، اجتماعي هجن، ان نسبت سان ماڻهن جا سمورا خيال بنيادي طور سماجي هوندا آهن. ڪنهن به اديب جي تخليق جي پرک لاءِ اهو ڏٺو ويندو آهي، ته ان ۾ گهرائي ڪيتري آهي؟ ۽ ان جو دائرو ڪيترو وسيع آهي؟
احساس:
جيڪڏهن ادب ۾ رڳو خيالن جو اظهار هجي، ته پوءِ اهو فلسفو ۽ سائنس ٿي وڃي، ان ڪري ادب ۾ خيال سان گڏ احساس جي وڏي اهميت آهي. مثال طور لطيف سائينءَ جو بيت آهي، ڏسو ته هن ڪيڏيءَ باريڪ بينيءَ سان احساسن کي بيان ڪيو آهي:
کامان، پچان، پڄران، لُڇان ۽ لوچان،
تَن ۾ تؤنس پرينءَ جي، پيئان نه ڍاپان.......
هاڻي ڏسو ته کامڻ، پچڻ، پڄرڻ، لُڇڻ ۽ لوچڻ ۾ ڪيترڙا باريڪ فرق آهن ۽ احساسن جون ڪيتريون باريڪ نزاڪتون آهن، جيڪي لطيف بيان ڪري ٿو:
تَن ۾ تؤنس پرينءَ جي، پيئان نه ڍاپان،
جي سمونڊ منهن ڪريان، ته سُرڪيائي نه ٿئي.
ڇا ته احساس آهن! اديب جو جيڪو ٻيو بنياد، سگهه ۽ وِٿُ آهي، اهو هن جا احساس آهن. جيئن مون اڳ چيو، ته احساس ته هر ماڻهوءَ کي آهي، پوءِ رڳو اديب ئي ڇو؟ جيڪڏهن ڪنهن ٻار کي به چهنڊڙي پائبي، ته اهو دانهن ڪندو، جيڪڏهن ڪنهن ٻار کي به ٽافي ڏبي ته هو خوش ٿي ويندو، جيئن مون اڳ ۾ چيو ته عام ماڻهوءَ جو خيال پنهنجي همعصر دؤر جي تصورن جو قيدي هوندو آهي. هو ان کان ٻاهر ڪونه ويندو آهي، جڏهن ته هڪ اديب، هڪ صاحبِ خيال ۽ هڪ تخليقڪار ماڻهو پنهنجي همعصر دؤر جي خيالن ۽ تصورن جي نظام کان اڳتي وڌي ويندو آهي. لطيف سائين چئي ٿو:
جت نه پکيءَ پير، تِتِ ٽمڪي باهڙي......
اديب ايئن ڪندو آهي.
جت نه پکيءَ پير، تِت ٽمڪي باهڙي،
ٻيو ٻاريندو ڪير کاهوڙڪيءَ کير ريءَ.
عام ماڻهوءَ جي پهچ اُتي نه آهي، جتي پکي پير نه ٿو هڻي سگهي. اُتي پهچڻ اديب ۽ شاعر جو ڪم آهي.
احساس ته هر ماڻهوءَ کي آهن؛ پر عام ماڻهوءَ جي محسوسات هن جي سماجي نفسيات جي تصورن جي غلام آهي. ڪنهن به عقيدي پرست سماج ۾ ماڻهو سوال ڪرڻ جي همت نه ٿا ڪري سگهن. اهو سوال سوچڻ جي جرئت نه ٿا ڪري سگهن، ته ڪائنات ڪنهن ٺاهي آهي؟ ڪائنات ڇا آهي؟ ڪو ٺاهي به سگهي ٿو ڇا؟ ڇا ڪي واقعي مافوق الفطرت هستيون به آهن؟ ۽ ڇا ٿي سگهن ٿيون؟ اهو سوچي عام ماڻهن جا لڱ ڏڪندا آهن. مذهبن چيو آهي، ته ايئن سوچڻ شِرڪ آهي؛ پر ڪي ماڻهو هميشه سوال اُٿارين ٿا، جن کي سائنسدان ۽ فلسفي چيو ويندو آهي. هو سوال ڪن ٿا ۽ سوچين ٿا، ته سردي ڇا آهي؟ گرمي ڇا آهي؟ زمين ڇا آهي؟ آسمان ڇا آهي؟ مادو ڇا آهي؟ روح ڇا آهي؟ تبديلي ڇا آهي؟ تحرڪ ڇا آهي؟ سڪوت ڇا آهي؟ ماڻهو ڇا آهي؟ ماڻهو ڄمي ڇو ٿو؟ ماڻهو مري ڇو ٿو؟ وغيره. انهن جا سوال هنن اُٿاريا. هر قسم جي ماڻهوءَ جي وس جي ڳالهه نه آهي، پر ڪي ماڻهو آهن، جيڪي اهي سوال اُٿارين ٿا. احساس هر ماڻهوءَ کي ٿيندو آهي، پر جيڪو اديب جو احساس آهي، اهو مروج سماجي نفسيات جو غلام نه آهي. اديب جو احساس پنهنجي دؤر جي مروج سماجي نفسيات جي اسٽيٽسڪو کي ٽوڙي ڇڏيندو آهي. تڏهن ئي اهو اديب هوندو آهي. جيڪڏهن اهو پنهنجي دؤر جي تصورن جو قيدي هجي، ته پوءِ اهو تخليقڪار ڪيئن چئبو؟ هو تخليقڪار ٿئي ئي تڏهن ٿو، جڏهن ان مان نڪري، غيرمعمولي محسوسات کي بيان ڪري ٿو. معاشري کي محسوس ڪرڻ، ڏک محسوس ڪرڻ، خوشي محسوس ڪرڻ ۽ جيڪو نه آهي، اهو محسوس ڪرڻ، جيڪو زماني ۾ موجود آهي، تنهن کي ته اسان سڀ محسوس ڪريون ٿا؛ پر حقيقي اديب اهو آهي، جيڪو ڪجهه زماني ۾ موجود نه آهي، ان کي به محسوس ڪري ٿو، ۽ جيڪو موجود آهي، ان کي غير رسمي طور محسوس ڪري ٿو، يا ڪيئن موجود هجڻ گهرجي، ان کي محسوس ڪري ٿو. لطيف سائينءَ جو هڪ بيت آهي، ٻُڌايو ته ان جهڙو رويو زماني ۾ موجود آهي؟ سسئي پنڌ ۾ آهي، ڏسي ٿي ته سامهون جبل بيٺو آهي. هوءَ جبل کي ڏسي سوچي ٿي، ته هيءُ جبل مون کي پنهنجي هيبت ٿو ڏيکاي، ته مان هيڏو اوچو آهيان. هوءَ جبل کي چئي ٿي:
جيئڻ کي جبل، اوچو اتاهون گهڻو.
تون پنهنجي هيبت وڃي انهن کي ڏيکار، جن کي جيئڻ جو شوق هجي.
جيئڻ کي جبل، اوچو اتاهون گهڻو.
هاڻي ڏسجو، ته ڪيئن موت کي حڪم پئي ڏئي.
مرڻ مون سين هل، ته پُٺيءَ تو پنڌ ڪيان.
هوءَ سوچي ٿي ته جبل کي خبر پوي ته مان ڪير آهيان. هيءُ اوچو انهن لاءِ آهي، جن کي جيئڻ جو شوق آهي. هاڻي اها خيال ۽ احساس جي سطح ڏسو! هڪ عام ماڻهوءَ ۽ تخليقڪار جي محسوسات ۾ ۽ خيال ۾ ڇو فرق آهي؟ مان اڪثر چوندو آهيان، ته شاعري نوي سيڪڙو فڪشن آهي. جيڪڏهن شاعري رڳو موجود خيالن جو اظهار هجي، ته پوءِ ڪهڙو ڪمال آهي؟ شاعري ته ان جو اظهار آهي، جيڪو زماني ۾ موجود نه آهي. نه زماني ۾ اهو حُسن موجود آهي، نه زماني ۾ اهو عشق موجود آهي، نه زماني ۾ اهڙي محبت موجود آهي، نه زماني ۾ اهڙا قدر موجود آهن، نه زماني ۾ اهڙا رويا موجود آهن، نه زماني ۾ اهڙا ماڻهو موجود آهن، پر شاعري انهن کي تخليق ٿي ڪري، نه حقيقت ۾ سهڻي اهڙي هئي، نه مارئي اهڙي هئي، نه سسئي اهڙي هئي ۽ نه تماچي اهڙو هو، اهي سڀ خيال لطيف جي تخليق آهن، هو چئي ٿو، ته هيئن هجڻ گهرجي.
تخيل:
اديب جي طاقت جو ٽيون ٿنڀ تخيل آهي، پهريون ٿنڀ خيال، ٻيو احساس ۽ ٽيون تخيل آهي. ماڻهو جانورن کان ان ڪري ئي ممتاز آهي، جو هن ۾ تصور ۽ تخيل ڪرڻ جي طاقت آهي. هن کي Power of Imagination آهي. ڪو ماڻهو جيڪڏهن ڪنهن ناول ۾ ڪي منظر ڏسي ٿو، ڪنهن شاعريءَ ۾ منظر ڏسي ٿو، ڇا اهي منظر هونئن شاعر يا اديب ڏسندو آهي؟ هو نه ڏسندو آهي؛ پر هو تصور ڪندو آهي، ته ايئن هوندو. هو ايئن محسوس ڪندو آهي، ته ايئن هوندو. اوهان جيڪڏهن سسئيءَ جا سُر پڙهندا، ته اوهان محسوس ڪندا، ته سسئي پنڌ ڪندي پئي وڃي. هوءَ چئي ٿي:
آڏو ٽڪر ٽرُ، متان روههَ رَتيون ٿِئين!
اوهان ڏسندا پيا آهيو، ته هوءَ ڪهڙي حوصلي سان وڃي پئي، اوهان هن سان گڏ سفر پيا ڪندا آهيو؛ ۽ سڄيءَ دنيا جو پورو ادب ايئن آهي؛ ۽ تخيل به هر ماڻهوءَ کي هوندو آهي، هر ماڻهو پيو سوچيندو آهي، پر هڪ اديب ۽ تخليقڪار جو تخيل پنهنجي دؤر جي مروج رسمي تخيل جو غلام نه هوندو آهي، هُو ان کان اڳيان ٽپي ويندو آهي.
ڪردار:
اديب لا چوٿين ڳالهه به ڏاڍي اهم ڳالهه آهي، پوءِ اهو شاعر هجي، نثر نويس هجي، ڪهاڻيڪار هجي، يا ناول نويس هجي. هو زندگيءَ ۾ اڻ ڏٺل ڪردار تخليق ٿو ڪري، اهي ڪردار پوءِ هو شاعريءَ ۾ تخليق ڪري يا ڪهاڻيءَ ۾ يا ناول ۾ تخليق ڪري، آخر هن کي ڪهڙي ضرورت ٿي پئي، جو هو هيڏن اربين ماڻهن جي هوندي، ٻيا نوان ڪردار ٿو ٺاهي، جيڪي حقيقت ۾ آهن ئي ڪونه! اوهان ڪڏهن ان ڳالهه تي غور ڪيو آهي، ته هيڏن ڪروڙن، اربين ماڻهن جي هوندي هن کي وري نوان ڪردار ٺاهڻ جي ضرورت ڇو ٿي پئي؟ ان جو سبب اهو آهي، ته اديب معاشري ۾ جيڪي رويا ڏسڻ چاهي ٿو، جهڙي قسم جا ماڻهو ڏسڻ چاهي ٿو، جهڙي محبت ڏسڻ چاهي ٿو، جهڙي سچائي ڏسڻ چاهي ٿو، گهڻي ڀاڱي زماني ۾ اهي ايئن نه آهن. نتيجي ۾ هو اهڙا ڪردار، رويا، محبت ۽ سچائي تخليق ٿو ڪري، ۽ اهو به ضروري نه آهي ته هن جي پنهنجي حياتي اهڙي هجي، اهو بلڪل ممڪن آهي، ته اديب پنهنجي ڪردار جي حوالي سان پوئتي هجي، مثال طور لطيف سائينءَ جهڙا ڪردار تخليق ڪري پيش ڪيا آهن، ڇا سندس حياتي اهڙي هئي؟ ڇا هن جي حياتي سسئيءَ وانگر هئي؟ ڇا هو رامڪليءَ جي ڪردار وانگي هو؟ هو پاڻ اتي ڪونه رَسي سگهيو، جتي هن جا ڪردار هئا. ان جو سبب اهو آهي ته هن جا ڪردار بظاهر لوڪ داستانن مان کنيل پر اصل ۾ فرضي ۽ تصوراتي آهن، هو افسانويت جي حد تائين پنهنجا ڪردار ٺاهي ٿو، باقي ان ۾ ٻولي ۽ فن ته هونئن ئي بي مثال آهن.
خيال، احساس، تخيل ۽ ڪردار جڏهن ڪنهن اديب وٽ پنهنجي ٻوليءَ جي حُسناڪيءَ سان، پنهنجي فن ۽ پنهنجي تخليقي رويي سان سامهون اچن ٿيون، ته اهو ادب تخليق ٿئي ٿو، جنهن جي زماني تائين ڇاپ رهي ٿي.
سماج:
سماج کي سمجهڻ کانسواءِ اهو سمجهي نه سگهبو، ته اديب جو ڪم ۽ ذميواريون ڪهڙيون آهن ۽ اديب جو سماجي طور ڪهڙو ڪردار هجڻ گهرجي. اها ڏاڍي اهم ڳالهه آهي.
جيڪڏهن تمام سادن لفظن ۾ سماج کي بيان ڪبو، ته خبر پوندي ته سماج جو روح ۽ بنياد يا مٿيون ڍانچو شعور آهي. اهو شعور ئي آهي، جيڪو سماج جي تخليق ڪري ٿو. ان کان اڳتي وڌي، اڃان اسان اهو چئي سگهون ٿا، ته سماجي شعور معاشري جو بنياد آهي، جنهن جو مطلب آهي، ته انساني سماج گڏيل رشتن تي ٻڌل آهي. جنهن ڏينهن اوهان سماج مان رشتا ڪڍندا، تنهن ڏينهن سماجي عمارت ڊهي پوندي. ماءُ، پيءُ، ڀيڻ، ڀاءُ، ڌيءُ، پُٽ، دوست، محبوب، ساٿي، پاڙي وارو، هم قوم، هم زبان، هم نسل، هم خيال ۽ ٻيا هزارين رشتا آهن. منهنجو ذاتي رايو آهي، ته معياري مائٽي خيال جي هوندي آهي. حقيقي جٽادار مائٽي خيال جي هوندي آهي. شايد مون کي منهنجي رت جي مائٽ سان ايڏي ويجهڙائي نه هوندي، جيڏي ڪنهن هم خيال سان هوندي. ان ڪري اصل مائٽي خيال جي مائٽي آهي. مثال طور لطيف سائين هالا جو شاهه هو، اسان جو مائٽ ته نه هو؛ پر هو اسان کي پنهنجي ويجهن مائٽن کان وڌيڪ پيارو ۽ عزيز آهي. انساني سماج سماجي شعور تي ٻڌل آهي، جنهن ۾ انيڪ انساني رشتا آهن، جنهن ۾ انفرادي ۽ اجتماعي رشتا، روحاني رشتا، سماجي رشتا، ثقافتي رشتا، معاشي رشتا، لساني رشتا، احساسن جا رشتا ۽ جذبن جا رشتا وغيره جو هڪ وڏو لقاءُ آهي. اڄ اوهان هت پنجاهه نوجوان ليکڪ ٽن ڏينهن لاءِ گڏ ٿيا، ٽن ڏينهن کانپوءِ جڏهن اوهان هتان هليا ويندا، تڏهن هڪٻئي لاءِ هڪ ڇِڪَ محسوس ڪندا. اسان دنيا جي مختلف پروگرامن ۾ ويندا آهيون، پهرين ڏينهن هر ماڻهو هڪٻئي سان حجاب آميز هوندو آهي، پر پوءِ ڪجهه ڏينهن کانپوءِ ايئن لڳندو آهي، ته ڄڻ هي گهر جا ڀاتي آهن، آخري ڏينهن تي جڏهن هڪٻئي کان موڪلائبو آهي، ته ايئن لڳندو آهي، ڄڻ ڪنهن گهر ڀاتيءَ کان موڪلائيندا هجون. ايئن ماڻهوءَ جو ماڻهوءَ سان رشتو ٺهي ويندو آهي. معاشرو به ايئن آهي. پهرين سماجي شعور، پوءِ رشتا ۽ ٽين شيءِ قدر آهن، جنهن معاشري ۾ قدر نه هوندا، ته اهو معاشرو ڊهي پوندو. پيار به هڪ قدر آهي، سونهن به هڪ قدر آهي، سارَ سنڀارَ به هڪ قدر آهي، قرباني به هڪ قدر آهي، لحاظ ڪرڻ به هڪ قدر آهي، عشق به هڪ قدر آهي، شناس به هڪ قدر آهي، مثال طور اوهان بس ۾ سفر ڪندا آهيو، ڪڏهن بس ۾ ڪو بزرگ ماڻهو چڙهندو آهي، جيڪڏهن بس ۾ جڳهه نه هوندي آهي، ته اوهان اُٿي هن کي پنهنجي سيٽ ڏيندا آهيو، جڏهن ته اهو اوهان جو مائٽ به نه هوندو آهي. اهو اوهان جي ذهن ۾ هڪ قدر ويٺل آهي، ته هڪ بزرگ ماڻهوءَ جو احترام ڪجي، ڪنهن ضعيف ماڻهوءَ جو خيال ٿا ڪريو، ڪنهن ٻار جو خيال ٿا ڪريو، ڪنهن مائيءَ جو خيال ٿا ڪريو، هڪڙي معاشري ۾ ماڻهو نياڻين کي ڪاري ڪري مارين ٿا، ته ٻئي پاسي ساڳئي معاشري ۾ چون ٿا نياڻي ست قرآن آهي. هڪ نياڻيءَ جي ميڙ سان خون معاف ٿي ويندا آهن. جيڪڏهن معاشري ۾ بڇڙايون آهن، ته ان ۾ سُٺايون به آهن. ايئن اٿاهه وابستگي به هڪ قدر آهي، سچ به هڪ قدر آهي، گڏيل مفاد به هڪ قدر آهي، ناجائز مفاد خراب شيءِ آهي، پر جائز مفاد تمام لازمي شيءِ آهي. انساني معاشرو بيٺو ئي مفاد تي آهي، پوءِ اهو انفرادي مفاد هجي يا اجتماعي مفاد هجي. اهو مفاد اقتصادي هجي، جذباتي هجي، احساساتي هجي، تصوراتي هجي، علمي هجي يا روحاني هجي. گڏيل مفاد انساني معاشري جي وڏي سگهه آهي، مجموعي طور تي معاشرو هڪ اهڙي تنظيم آهي، جنهن ۾ فرد، خاندان، پاڙا، ڳوٺ ۽ شهر گڏيل رشتن جي آڌار، انساني شعور جي آڌار، گڏيل قدرن جي آڌار ۽ گڏيل مفادن جي آڌار گڏجي رهن ٿا.
هاڻي اچو ته ڏسون، ته هڪڙي پاسي اديب آهي، جيڪو صاحبِ خيال آهي، جيڪو صاحبِ احساس آهي، جيڪو صاحبِ تخيل آهي، هڪڙي پاسي جيڪو نه رڳو پاڻ هڪ ڪردار آهي، پر غير موجود ڪردار تصور ۾ آڻي، تخليق ڪري ٿو؛ ۽ ٻئي پاسي سماج آهي، جتي سماجي شعور آهي، سماجي قدر آهن، گڏيل رشتا آهن ۽ گڏيل مفاد آهن، اتي اديب جو ڪردار ڇا ٿو بيهي!
ذميوار فرد هجڻ:
جنهن سماج ۾ اهي سڀ شيون آهن، اتي اديب جو لکيل ۽ چيل لفظ ڏاڍو اهم ۽ ذميوار هوندو آهي. اهو معاشري تي اثر وجهندو آهي. اهو معاشري کي متاثر ڪندو آهي، سندس لفظن کانپوءِ ماڻهوءَ جا خيال مٽجن ٿا، ان ڪري اديب کي خيال اهي پيش ڪرڻ گهرجن، جيڪي معاشري جي ذهني، فڪري ۽ احساساتي صحت لاءِ ضروري هجن. معاشري کي خراب ڪندڙ نه هجن، معاشري کي جهوريندڙ نه هجن، پر معاشري کي ٺاهيندڙ هجن، معاشري کي سگهه ڏيندڙ هجن، ان ڪري اديب جي ذميواري آهي، ته هو اهڙا خيال پيش ڪري، جن مان معاشري کي اُتساهه ملي. هڪڙي ڳالهه ياد رکو ته دنيا ۾ اديبن رڳو بهتر نه لکيو آهي، پر هنن هڪ تمام گهڻيون روايتي ۽ دقيانوسي ڳالهيون به لکيون آهن. دنيا جي هر ٻوليءَ ۾ تمام گهڻيون فضول ڳالهيون به لکيون ويون آهن. دنيا ۾ گمراهه ڪرڻ وارو به تمام گهڻو ادب لکيل آهي. هڪڙا اهڙا به اديب آهن، جيڪي چوندا آهن، ته اسان پنهنجي ذات لاءِ لکون ٿا، اسان چئون ٿا، ته جيڪڏهن ايئن آهي، ته پوءِ اوهان پنهنجون اهي لکڻيون ڇپرايو ڇو ٿا؟ هڪ اديب پنهنجي پاڻ لاءِ به لکندو آهي، ۽ ان سان گڏوگڏ معاشري لاءِ به لکندو آهي. ان جي وچ ۾ ڪا ديوارِ چين نه آهي، ان ڪري دنيا جو هر وڏو ليکڪ پنهنجي سرشت ۾ هڪ ذميوار ليکڪ هوندو آهي. هن کي خبر هوندي آهي ته منهنجي قلم جي حُرمت ڇا آهي.
رول ماڊل هجڻ:
اديب جيڪو هڪ صاحبِ خيال، صاحبِ احساس، صاحبِ تخيل ۽ صاحبِ ڪردار ماڻهو آهي، جي اهو رول ماڊل نه آهي، ته ان جو سماجي طور اهو اثر نه ٿيندو. ان جو اثر تمام گهٽ ٿيندو. مثال طور لطيف سائين رول ماڊل لاءِ چئي ٿو:
چانگا چندن نه چرين، ميا پيئين نه موڪ،
هو پنهنجي اُٺ کي چئي ٿو ته اي منهنجا نڀاڳا اُٺ! مان توکي ٻاهر چرڻ لاءِ ٿو موڪليان، پر تون لاڻيون چري موٽي ٿو اچين. چرڻ لاءِ ته ٻاهر چندن به آهي.
چانگا چندن نه چرين، ميا پيئين نه موڪ،
اگر اوڏو نه وڃين، ٿُڪيو ڇڏين ٿوڪ،
چندن ڏانهن، تون پاڻ ڪونه ٿو لنگهي وڃين ۽ اتفاقن تنهنجي وات ۾ اهو پاڻ ٿو هلي اچي، ته تون ان کي ٿُڪي اُڇليو ڇڏين.
چانگا چندن نه چرين، ميا پيئين نه موڪ،
اگر اوڏو نه وڃين، ٿُڪيو ڇڏين ٿوڪ،
لاڻين منجهان لوڪ، تو ڪهڙي اکر آئڙي.
اي منهنجا بدنصيب اُٺ! مان حيران آهيان، ته توکي لاڻيون وڻن ڪيئن ٿيون، جڏهن ته چَرڻ لاءِ چندن به پيا آهن.
رول ماڊل لاءِ لطيف سائين هڪ ڪمال ماڊل پيش ڪيو آهي. سڀاڻي اوهان جا ڪتاب شايع ٿيندا، سڀاڻي اوهان وڏا اديب ٿيندا، توهان جو نالو ٿي ويندو، پوءِ اوهان هڪ خاص مخلوق ٿي ويندا، پوءِ ماڻهو چئي سگهي ٿو، ته مان عام ماڻهن سان گڏ ڪيئن هلندس؟ هاڻي ته منهنجو پنهنجو نالو آهي، جتان لنگهان ٿو، ماڻهو چون ٿا، ته فلاڻو ٿو وڃي. مان وڏو ليکڪ آهيان، ڪنهن احساس ڪمتريءَ ۾ ورتل ماڻهو ڇو ٿو ڦونڊجي لئي ۾ اچي وڃي؟ لطيف وٽ ان ڳالهه جو هڪ ڪمال حل آهي. هو چئي ٿو:
وَهي منجهين وَڳُ، کٿوري ڏار چَري.
هڪ خاص اُٺ آهي، اديبن جهڙو اُٺ آهي، اهو هلي پنهنجي ساٿ سان ٿو، پر هو لاڻيون ناهي چَرندو، هو چندن چَرندو آهي، هاڻي هڪ ماڻهو جيڪو چَري چندن ٿو، هن جا خيال ۽ احساس اعليٰ آهن، هن جو تخيل اعليٰ آهي، هو خيالن، احساسن ۽ تخيل جون لاڻيون نه ٿو چَري، هُو چَري به چندن ٿو، پر عام ماڻهوءَ سان نه ٿو هلي،اهو لطيف جي خيال کان بيڪارآهي. لطيف چئي ٿو، ته هجو خاص، چَرو چندن، پر هلو عام ماڻهوءَ سان گڏ. جيڪڏهن اوهان هلو عام ماڻهوءَ سان ٿا ۽ چرو لاڻيون ٿا، ته پوءِ اوهان جي ڪا خاص اهميت نه آهي. جيڪڏهن اوهان جا خيال دقيانوسي آهن، جيڪڏهن اوهان جا احساس رواجي آهن، تخيل رواجي آهي، اوهان پنهنجي سماج جي مروج نفسيات جا قيدي آهيو، ته پوءِ ان جو مطلب آهي اوهان لاڻيون چرڻ واراآهيو؛ ۽ جيڪڏهن اوهان جا خيال، تصور، احساس ۽ تخيل غير معمولي آهن، ته پوءِ ان جو مطلب ٿيو ته اوهان چندن ٿا.
ڪوبه وڏو اديب تڏهن رول ماڊل ٿيندو آهي، جڏهن هن جا خيال، تصور، احساس ۽ تخيل غير معمولي هوندا آهن؛ پر هو هلندو عام ماڻهن سان گڏ آهي.
وهي منجهين وڳ، کٿوري ڏار چري،
جڳ سِين جهڙو جڳ، هِنئين سين هُتِ چَري.
بظاهر خبر نه پوڻ کپي، ته هيءُ جيڪو اُٺ آهي، اهو عام اُٺ نه آهي.
جڳ سين جهڙو جڳ، هِنئين سين هُتِ چَري.
صحيح معنيٰ ۾ جيڪو هڪ تخليقي ۽ عوام دوست اديب هوندو، اهو لطيف سائينءَ جي ان اُٺ وانگر هوندو، جيڪو پنهنجي ساٿ سان هلندو، بظاهر عام ٿي هلندو، پر اندر ۾ خاص هوندو، ڇو ته هو تصورن، خيالن، احساسن ۽ تخيل جون لاڻيون نه ٿو چري. ايئن لطيف سائينءَ جا ڪيترائي بيت آهن. هو چئي ٿو:
اڄ آڳڙيا آئيا، سائو ڪي سڄاڻ،
لاهيندا مور پاڻ، رُڪُ ڪريندا پڌرو.
هي اهي ماڻهو آهن. صحيح معنيٰ ۾ هڪ تخليقڪار اُهو آهي، جيڪو سماجي طور ذميوار آهي، يعني هو اهڙن تصورن، خيالن، احساسن ۽ ويچارن کي پيش ڪري ٿو / ٿي،جيڪي سماج کي اڳتي وٺي وڃن ٿا؛ ۽ معاشري جي تبديليءَ جو سبب بڻجن.
اُتساهيندڙ:
ماڻهو مايوس ٿي ويندا آهن، ماڻهو ٿڪجي پوندا آهن، ماڻهو ٽُٽي پوندا آهن، ماڻهو جهُري پوندا آهن، ماڻهن مان ويساهه نڪري ويندو آهي، ماڻهن جي معاشري مان دل کَٽِي ٿي ويندي آهي. پٿرن جي دؤر ۾ باهه ٻارڻ ڏاڍي ڏکي هوندي هئي. ان دؤر ۾ ماچيس ته ڪونه هئا. ان دؤر ۾ ماڻهو پٿر گسائي باهه ٻاريندا هئا، جيڪا ٻارڻ تمام ڏکي هوندي هئي، جڏهن اها ٻاهه ٻرندي هئي، ته ماڻهو ان کي سنڀالي رکندا هئا، ته جيئن اها باهه وسامي نه وڃي، ڇو ته هر هر باهه ٻارڻ ممڪن نه آهي. ان وقت هڪ قبيلو هوندو هو، جنهن جو ڪم باهه کي ٻرندو رکڻ هو. هو ان ۾ ڪَکَ، ڪانا ۽ ڪاٺيون وغيره وجهندا رهندا هئا، ته جيئن اُها ٻرندي رهي. انهن ماڻهن کي ‘باهه جا رکوالا’ چيو ويندو هو، انهن جو هڪ قبيلو هوندو هو. رسول حمزه توف چيو آهي ته اديب باهه جا رکوالا آهن. دراصل هيءُ به اهو نسل آهي، جيڪو ڪنهن زماني ۾ باهه کي اُجهامڻ نه ڏيندو هو. هي اديب باهه جا رکوالا آهن، اها باهه ڪا ظاهري ڏيک واري نه آهي، پر اها باهه تصورن، خيالن، احساسن ۽ تخيل جي باهه آهي، تبديليءَ جي تمنا جي باهه آهي، هي ان جا رکوالا آهن. جيڪڏهن اديب ايئن نه آهي، ته پوءِ هن کي ايئن هجڻ گهرجي. معاشري ۾ هزارين ڏک، بدنصيبيون، اهنج ۽ ايذاءَ آهن، ماڻهن ۾ اويساهيون ۽ مايوسيون آهن، ماڻهن جو اندر جهُريو پيو آهي؛ پر اديب ماڻهوءَ کي روحاني سگهه ڏئي ٿو. هو ماڻهن ۾ اتساهه پيدا ڪري ٿو. مثال طور سهڻيءَ لاءِ عام ماڻهو ڇا سوچيندو؟ هو چوندو ته سهڻيءَ سان وڏو ظلم ٿيو، هن کي ڪچو گهڙو مليو؛ ۽ هوءَ ويچاري ٻُڏي مري وئي.
درياهه توتي دانهن، ڏينديس ڏينهنَ قيامَ جي.
اهڙيون سٽون به آهن؛ پر لطيف وٽ رويو ئي ٻيو آهي، هو ڪٿي به ان تي رحم نٿو کائي، لطيف چئي ٿو:
ڪنڌيءَ اُڀيون ڪيتريون، ساهڙ ساهڙ ڪن.
ايئن نه آهي، ته هوءَ ويچاري هئي ۽ هن کي اتفاق سان ڪچو گهڙو مليو هو. هاڻي اوهان فرق ڏسو، ڪنڌيءَ جي ٻئي پار بيهي ته الائجي ڪيتريون پيون سڏي ساهڙ ساهڙ ڪن.
ڪنڌيءَ اُڀيون ڪيتريون، ساهڙ ساهڙ ڪن،
ڪنين سانگو ساهه جو، ڪي گهوريس چيو گهڙن،
ساهڙ سندو تن، گهاگهائي گهڙن جي.
ڪي سهڻيءَ وانگر سر گهوريو چئي ٿيون گهڙن؛ ۽ ميهار انهن کي ملندو. مون ڪجهه ڏينهن اڳ سهڻيءَ جو هڪ بيت پڙهيو، بيت پڙهي مان حيران رهجي ويس، ۽ چيم، هل.....! مان هن محفل ۾ هيءَ ڳالهه ٿو چوان ته هن وقت تائين سهڻيءَ جي جيڪا تشريح ڪئي وئي آهي، اها غلط ڪئي وئي آهي. هاڻي اوهان ڏسو ته لطيف ڪهڙي منظر ڪشي ڪئي آهي.
دهشت دم درياهه ۾، جت جايون جانارن،
نڪو سنڌو سير جو، مَپُ نه ملاحن،
درندا درياهه ۾، واڪا ڪيو وُرَن،
سڄا ٻيڙا ٻار ۾، هليا هيٺ وڃن،
پرزو پيدا نه ٿئي، تختو منجهان تِن،
ڪو جو قهر ڪُنن ۾، ويا ڪين وَرَن،
اُتي اڻ تارن، ساهڙ سير لنگهانءِ تون.
پر هوڏانهن سهڻي چئي ٿي:
وَڃَان ڪِينَ وَرِي، هُوندَ رِيءَ چَئَي رَهِي رَهَان،
هوءَ چئي ٿي ته هو مون کي سڏي ٿو، جي هو مون کي نه به سڏي ها، ته به مان جيڪر درياهه ۾ لهي پوان ها.
وَڃَان ڪِينَ وَرِي، هُوندَ رِيءَ چَئَي رَهِي رَهَان،
دُونهِين پَاسَي دَوسَ جَي، مَاڳَهِين پُئان مَرِي
صُورَتَ نه سُونهَن ڪَا، ڪَيَسِ چِتَ چَرِي
وِصَالان فِرَاقَ جَي، سُڄَي ڳَالِھه ڳَرِي
تَيلاهِين تَرِي، مُنهُن ڳِنِيَو مَوٽِيَو وَڃَان.
جتي هن دوست ميهار جي دونهين پئي دُکي، دل چئي ٿي ته اتي ئي رهي پوان؛ پر مون کي ڀؤ آهي، ته جي مان هن سان ملنديس ته هن کان جدا ٿي وينديس. هن سان وصل، فراق جو سبب بڻبو. ان ڪري.
تَيلاهِين تَرِي، مُنهُن ڳِنِيَو مَوٽِيَو وَڃَان.
اديب جو ڪم معاشري ۾ اُتساهه پيدا ڪرڻ آهي، معاشري ۾ اڳ ئي تمام گهڻيون مايوسيون آهن، ۽ جي توهان اهي مايوسيون لکيون، ته پوءِ اوهان جي قلم جي ڪا ضرورت نه رهندي. جي ماڻهن جي اندر کي جهورڻو آهي، ته پوءِ هو ته هونئن ئي جهُريا پيا آهن. ڏک کي ڪو اديب ڇا بيان ڪندو؟ ماڻهو ته هونئن ئي ڏکن ۾ ورتا پيا آهن. جيڪڏهن رڳو موجود حقيقتن کي ئي بيان ڪرڻو آهي، ته پوءِ ماڻهو ڪنهن جي قلم جا محتاج ٿورئي آهن. هڪ اديب جو ڪم آهي، سمورين بڇڙاين، مايوسين، ڏکيائين جي باوجود اُتساهه پيدا ڪري ۽ ان حوالي کان لطيف جو پوريءَ دنيا ۾ ڪو مثال نه آهي. اهو مان ان ڪري نه ٿو چوان، ته ڪو هو سنڌي آهي، ادب ۾ ڪنهن به زبان جو ڪو مسئلو نه آهي. لطيف جو ڪوبه ڪردار مايوس نه آهي، جيئن مون اڳ ۾ مثال ڏنو ته:
جيئڻ کي جبل، اوچو اتاهون گهڻو.
لطيف کي پڙهڻ سان ماڻهوءَ ۾ وڏيون توانائيون اچي وڃن ٿيون. ان ڪري اديب جو ڪم اهو ته هو سماج ۾ اُتساهه کي زندهه رکي. اُتساهه کي بچائي رکي ۽ اُتساهه کي تخليق ڪري. جيڪڏهن معاشري ۾ اُتساهه ناهي، ته پوءِ ان کي پيدا ڪري.
اُتساهه ۽ ويساهه پيدا ڪندڙ:
اُتساهه جو بنياد ويساهه ۾ آهي، جنهن ماڻهوءَ ۾ ويساهه نه آهي، اهو نه اُتساهيندو. ان ڪري ان جي زندگيءَ ۾ اُتساهه پيدا ڪرڻو آهي؛ ۽ ضرور پيدا ڪرڻو آهي. مان غالب جو هڪ شعر هميشه پڙهندو آهيان. هن چيو آهي:
ہے کہاں تمنا کا دوسرا قدم یا رب!
ہم نے دشتِ امکاں کو، اک نقشِ پا پایا۔
دشت صحرا کي چئبو آهي، دشت ڏکيائيءَ جي علامت آهي، دشتِ امڪان معنيٰ تصور ۾ اچي سگهندڙ تڪليفون. هو چئي ٿو ته: “اي خدا! مان پنهنجي تمنا جو ٻيو قدم ڪٿي رکان! جيڪا تصور ۾ اچڻ جهڙي تڪليف آهي، اها ته منهنجي پهرين قدم جي هيٺان پئي آهي، هاڻي مان پريشان آهيان ته ٻيو قدم ڪٿي رکان.”
هاڻ اوهان هن جي زندگيءَ ڏانهن اتساهه جي سطح ڏسو! لطيف ۽ غالب ان ڪري ئي وڏا شاعر آهن، جو هنن اهڙو اتساهه پيدا ڪيو آهي، جيڪو مري نه ٿو. ان ڪري مون پهرين چيو ته اديب جو هڪ تمام وڏو ڪم اتساهه پيدا ڪرڻ آهي ۽ ٻيو جيڪو اتساهه زماني ۾ موجود آهي، ان کي بچائي رکڻ آهي. اتساهه جو بنياد ويساهه تي آهي. جنهن معاشري ۾ ويساهه نه رهندو، اتي اتساهه به مري ويندي. ويساهه اتساهه جي پاڙ آهي. مون اڳ سهڻيءَ جي ڳالهه ڪئي، هوءَ پنهنجي تصور ۾ وڃي اتي پهتي آهي، ۽ ان سان ملي موٽي آئي آهي.
تيلاهين تري، منهن ڳنهيو موٽيو وڃان.
هوءَ پاڻ مري ٿي وڃي؛ پر هن جي اتساهه نه ٿي مري.
اديب جو سماج جو ويڄُ هجڻ:
جيئن طبيب ڪنهن مريض جي جسم کي تپاسي ٿو، ۽ ڏسي ٿو ته هن جو طبعي نظام ڪم ڪيئن ٿو ڪري؟ دل ڪم ڪيئن ٿي ڪري؟ رت ڪيئن ٿي گردش ڪري. هو سڄي جسم جي هر عضوي کي ڏسي ٿو. اديب سماج جي روح جو طبيب آهي. سماج سوچي ڇا ٿو؟ هو محسوس ڇا ٿو ڪري؟ سماج جا خيال ڪهڙا آهن؟ ۽ سماج جا انڊر ڪرنس ڪهڙا آهن؟ اديب معاشري جو هڪ صحيح معنيٰ ۾ احساساتي ويڄُ آهي. لطيف سائينءَ چيو آهي ته:
ڪُٺيس ڪُ ويڄن، تن طبيب نه گڏيا.
ڪُويڄُ معنيٰ ڪوڙا ۽ عطائي ڊاڪٽر. ادب ۾ به عطائي اديب گهڻا آهن. ڊاڪٽر انسان جي جسم جا ڊاڪٽر آهن؛ پر اديب انسان جي روح جا طبيب آهن، اديب انسان جي تصور، احساس ۽ تخيل جا طبيب آهن، ايئن لطيف، غالب، مير، اياز ۽ ٻيا ڪيترائي شاعر انسان جي روح، احساس ۽ تخيل جا طبيب آهن.
ڪُٺيس ڪُويڄن، تن طبيب نه گڏيا.
هن معاشري جو اهو ئي الميو آهي، ته هتي ڪُويڄ طبيب ٿي ٿا هلن، جن ماڻهن کي ڪُهي ڇڏيو آهي.
ڪُٺيس ڪُويڄن، تن طبيبن نه گڏيا،
ڏيئي ڏنڀ ڏڏن، پاڻان ڏيل ڏکوئيو.
اوهان جيڪي سڀاڻي جا اديب ۽ قلمڪار آهيو، هاڻي اوهان سوچيو ته اوهان کي ڇا ٿيڻو آهي؟ اوهان کي ڪُويڄ ٿيڻو آهي يا سچو پچو ويڄ؟ لطيف سائين ته چئي ٿو ته:
هُئين ته ويڄن وٽ، تون ڪيئن جيءَ جڏو ٿئين!
تون ته ويڄن جي صحبت ۾ هئين، هاڻي اهو ڪيئن ممڪن آهي ته تون انهن جي صحبت ۾ هوندي جڏو ٿئين؟ اديب اُهو ويڄ آهي، جيڪو معاشري ۾ اهڙا خيال، تصور، احساس ۽ تخيل تخليق ٿو ڪري ۽ اهڙا ڪردار تخليق ٿو ڪري، جيڪي ويڄُ ٿي ماڻهن کي سنڀالين ٿا، انهن کي بچائين ٿا ۽ انهن کي جوڙين ٿا. اياز جي هيءَ سٽ مون کي ڏاڍي وڻندي آهي، هو چئي ٿو:
هي ڏوهه نه آ هن ماڻهوءَ جو، مون مٽي ٻيهر ڳوهي آ.
اها ڪا معمولي ڳالهه نه آهي.
“هيءُ هن جو ڏوهه ناهي، مون هن جي مٽيءَ کي ڳوهي، نئون ماڻهو ٺاهيو آهي.” اديب جو ڪم آهي ته موجود ماڻهوءَ جي مٽيءَ کي نئين سر ڳوهي، ان مان نئون ماڻهو ٺاهي.
هاڻي اوهان تصور ڪري سگهو ٿا ته اديب جو منصب ڪيڏو وڏو آهي. ڪنهن ڊاڪٽر کي رڳو اک جو ماهر ٿيڻو آهي، ڪنهن ڊاڪٽر کي رڳو نڪ جو ماهر ٿيڻو آهي، ته هن کي پنهنجي سڄي عمر ڏيڻي پئي ٿي، ڪنهن کي ڪن جو ڊاڪٽر ٿيڻو آهي ته هن کي به پنهنجي عمر ڏيڻي پئي ٿي، ته هاڻي اوهان تصور ڪريو، ته رڳو سنڌ ۽ پاڪستان ڇو؟ پوري روءِ زمين جي انسانن جي روح جو طبيب ٿيڻو آهي. روءِ زمين جو انسان، انسان آهي، پوءِ اهو گورو هجي، ڪارو هجي، سانورو هجي يا ڪير به ۽ ڪهڙي به ٻولي ڳالهائيندڙ هجي، انهن جي روح جو طبيب ٿيڻو آهي. هاڻي اوهان تصور ڪريو، جنهن ماڻهوءَ جي اک سڄي معاشري جي تصور، احساس ۽ روح تي آهي ۽ ان کي بدلائڻو آهي، اهو ڪيڏو نه وڏو منصب آهي! اديب معاشري جي موجود ماڻهوءَ کي ڪچو مواد سمجهي، اياز وانگي هن جي خيال جي مٽي، هن جي احساس جي مٽي، هن جي تصورن جي مٽي ۽ هن جي تخيل جي مٽي وري نئين سر ڳوهي ٺاهي ٿو. هاڻي اوهان تصور ڪريو، ته هڪ اديب جو منصب ڪيڏو وڏو آهي.
اديب ماڻهن ۾ ڪمٽمينٽ پيدا ڪندو آهي. پوءِ اهااٿاهه وابستگي پنهنجي ماڻهن سان هجي، پنهنجي قوم سان هجي، پنهنجي وطن سان هجي، انسان سان، محبوب سان، حُسن سان هجي، ان جو دائرو ڪائنات گير آهي، اديب پنهنجي بنيادي اُڻت ۾ ماڻهوءَ جي روح کي احساس، تصور ۽ تخيل جا معاشري سان ٽاڪا ٿو هڻي. هو ماڻهوءَ کي سماج سان جوڙي ٿو. جيئن لطيف سائينءَ چيو آهي:
ڪي اوڏائي ڏور، ڪي ڏور به اوڏا سپرين.
ڪي چڙهن نه چِت تي، ڪي وِسرن نه مُور،
جيئن مينهن ڪُنڍيءَ پُور، تيئن دوست وراڪو دل ۾.
ڪُنڍي واريءَ مينهن جا ڪڏهن ڪڏهن پاڻ ۾ سڱ ملي ويندا آهن، پوءِ اُهي الڳ نه ٿيندا آهن. ايئن اديب ماڻهوءَ کي سماج سان ڳُتي ڇڏيندو آهي. هاڻي اها اوهان جي مرضي آهي، ته سڀاڻي انفرادي حُسن جا گيت ويهي ڳايو، جيڪڏهن اوهان جو حُسن شناسيءَ جو دائرو هڪ ماڻهوءَ کان وڌي وطن ۽ قوم ٿي وڃي، فطرت ٿي وڃي، ۽ اوهان جي تصور جو اڱڻ اڃان وڌي ايترو ڪشادو ٿي وڃي، جو ان ۾ سڄو عالم ۽ سڄي انسانذات اچي وڃي، ته پوءِ اها اڃان سُٺي ڳالهه آهي.
اديب دراصل پنهنجي احساس، تصور ۽ تخيل سان، پنهنجي قلم ۽ تخليقيت سان، سماج ۾ اٿاهه وابستگي جو عنصر ٿو پيدا ڪري؛ ۽ اها اٿاهه وابستگي رواجي نه آهي، اها تمام خسيس مفاد تي ٻڌل نه آهي، اها اٿاهه وابستگي تمام گهري آهي، اها اٿاهه وابستگي تمام گهڻ طرفي آهي، اها اٿاهه وابستگي تمام لطيف آهي، اها اٿاهه وابستگي تمام حَسين آهي. هاڻي اهو اوهان تي آهي، ته اوهان جڏهن سڀاڻي ادب جي ميدان ۾ اچو ٿا ته ڪيتري وابستگيءَ سان اچو ٿا. اوهان جي اٿاهه وابستگي جي حُسن جو دائرو ڪيترو وسيع آهي. اهو انفرادي آهي يا اجتماعي، يا ٻئي آهي. مجموعي طور اٿاهه وابستگي پيدا ڪرڻ ۽ ان کي زندهه رکڻ اديب جو ڪم آهي. هڪڙي ڳالهه ياد رکو، ته ماڻهوءَ جي تخليقي صلاحيت ۽ سگهه به سماج مان آئي آهي، ڇو ته ماڻهو پاڻ به سماج مان آيو آهي. ماڻهو فضائن ۽ خلائن مان خواب نه ٿو کڻي اچي. اديب جا خيال سماج مان اچن ٿا ۽ ان ۾ ان جو تخليقي پڻو به آهي. اهي خيال هن جا داخلي به آهن ۽ خارجي به آهن. هن جا احساس به ايئن آهن، اديب جا تخيل به ايئن آهن. اياز جي هڪ سٽ مون کي ڏاڍي وڻندي آهي. هو چئي ٿو:
شعورِ هستي جتي ڪٿي آ، شُعارِ هستي ڪٿي ڪٿي آ.
اياز چئي ٿو ته پنهنجي هستيءَ جو شعور جتي ڪٿي آهي، رڳو وجود جو احساس هجي، اها ته رواجي ڳالهه آهي. اها ته لاڻيون چرڻ واري ڳالهه ٿي.
شُعارِ هستي ڪٿي ڪٿي آ.
هستيءَ سان وفا، ان جو واس، ان جو احساس، ان جو شعار ڪٿي ڪٿي آ. اديب جو ڪم رڳو شعورِ هستي پيدا ڪرڻ نه آهي، پر اديب جو ڪم شعار هستي پيدا ڪرڻ آهي.
23 آڪٽوبر 2009ع تي حيدرآباد ۾ “نٽ کٽ گروپ آف پبليڪيشن” پاران نوجوان ليکڪن لاءِ منعقد ڪيل”اٺين ڪُل سنڌ تربيتي ورڪشاپ” ۾ ڏنل ليڪچر