ڇا هاڻي ادب جو سماجي ڪارج نه رهيو آهي؟
(الف) “.... پر جڏهن سڌي اظهار جي آزادي آهي ته پوءِ ادب هڪ بي معنيٰ شيءِ بڻجي رهجي وڃي ٿو. پوءِ ادب ۾ اُها گهرائي نٿي رهي. موجوده دؤر ان ڳالهه جو سڀ کان وڏو مثال اهي. مان مُنڍ کان وٺي اهو ورجائيندو رهيو آهيان ته ادب جو دؤر ختم ٿي رهيو آهي ۽ تيزيءَ سان ختم ٿي رهيو آهي. ڇو ته جڏهن توهان هڪ سڌي ڳالهه ڪري سگهو ٿا ته ان کي اڻ سڌيءَ طرح سان ڇو بيان ڪريو؟.... مان سمجهان ٿو ته موجوده دؤر ادب جو نه پر صحافت جو دؤر آهي. ادب اڻ سڌو اظهار آهي ۽ صحافت سڌو اظهار آهي. جڏهن توهان ڪنهن ظالم وڏيري کي نالو وٺي خوار ڪري سگهو ٿا ته پوءِ ان افساني جي ڪهڙي ضرورت، جنهن ۾ هڪ فرضي نالي جي حوالي سان هڪ پلاٽ ٺاهيو وڃي، ان ۾ فرضي ڪردار ڀريا وڃن ۽ سڄي افساني ۾ اُن وڏيري کي پڻ اڻ سڌيون گاريون ڏنيون وڃن. دراصل جڏهن سنڌ ۾ جرنلزم ترقي نه ڪئي هئي، تڏهن ادب کي تمام وڏي اهميت حاصل هئي....”
(ب) “.... ساڳيءَ طرح سياست ۽ سائنس جي ترقي، ادب جو موت ثابت ٿئي ٿي...”
(ت) “.... ماضيءَ جا ڪامياب اديب اڄ ڪلهه صحافت ۾ ناڪام تجربا ڪري رهيا آهن. شيخ اياز هڪ اخبار جي ايڊيٽر ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي. جيڪڏهن اياز نوجوان هجي ها ته شايد ڪامياب صحافي ٿي وڃي ها، پر هو صحافت ۾ نه هلي سگهيو. هن جي خواهش هئي ته هو وڏو صحافي ٿئي، پر نه ٿي سگهيو. ساڳيءَ طرح سان اسان جي ماضيءَ جا شاعر ۽ اديب اخبارن ۾ مستقل ڪالم لکي رهيا آهن. اُهي روز ادب جي زوال جا ثبوت ڏئي رهيا آهن. اُن ڪري اِن حقيقت کي تسليم ڪرڻ کپي ته موجوده دؤر ادب جو دؤر آهي ئي ڪونه....”
اعجاز ادب کي هاڻي بي معنيٰ قرار ڏئي هن دؤر کي ادب جو نه پر صحافت جو دؤر سڏيو آهي ۽ ان لاءِ دليل طور اها ڳالهه ڪئي آهي ته ادب اڻ سڌو اظهار آهي ۽ صحافت سڌو اظهارآهي. ان ڪري ظاهر آهي ته جڏهن سڌيءَ طرح ڳالهه ڪرڻ ممڪن هجي ته پوءِ اڻ سڌيءَ طرح ڳالهه جي اهميت ئي ڪهڙي رهجي وڃي ٿي؟ مون کي حيرت آهي ته ادب جي هڪ سُٺي پڙهندڙ، لکندڙ ۽ شاگرد هئڻ باوجود اعجاز ڪيڏي نه سطحي ڳالهه ڪري ويو آهي. ان مان ته اهو ظاهر ٿيو ته سندس نظر ۾ ادب جي فڪر ۽ فن جو دائرو فقط انهن لکڻين/ ڪهاڻين/ افسانن تائين محدود آهي، جنهن ۾ سماجي ۽ سياسي (Political-Social) معاملن بابت اڻ سڌو اظهار هجي ۽ ادب جي ان محدود تصور جي بنياد تي ئي هن اها راءِ جوڙي آهي ته هيءُ ادب جو نه پر صحافت جو دؤر آهي. منهنجي خيال ۾ صحافت يقينن هن دؤر جو هڪ نهايت اهم شعبو آهي ۽ ان جا سماج تي تمام گهڻا ۽ مربوط اثر پون ٿا، پر صحافت جي شعبي ۽ ان جي اهميت جو وڌڻ اها ڳالهه قطعي به ۽ ڪنهن طرح به ثابت نٿو ڪري ته صحافت جي ترقيءَ ادب کي بي معنيٰ بڻايو آهي. صحافت جو بنيادي ڪارج سماج جي هر گهڙي تبديل ٿيندڙ معروضي حالتن ۽ وقوع پذير ٿيندڙ واقعن/ حادثن/ لقائن جي ٺوس ۽ پڪي پختي معلومات پهچائڻ ۽ انهن جي خيالي بنيادن تي نه پر حقيقي بنيادن تي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ آهي. جڏهن ته ادب آهي ئي خارجيت، داخليت، خيالن، تصورن، خوابن، خواهشن، پُورن، دردن، خوشين ۽ تخيل جو فني ۽ جمالياتي اظهار. ان ڪري انهن ٻنهي شعبن مان ڪنهن به هڪ جي ترقي ٻئي جي بنيادي اهميت کي ختم ڪرڻ يا ان کي بي معنيٰ بڻائڻ جو جواز ڪيئن بڻجي سگهي ٿي؟
ادب ۽ صحافت جو گهڻن حوالن سان هڪٻئي سان سڌو ۽ اڻ سڌو تعلق به آهي، پر اُنهن جي ان انداز سان ڀيٽ ڪرڻ ئي مناسب ۽ درست ناهي، جيئن اعجاز پنهنجي ڪالم ۾ ڪئي آهي. ان جو سبب هيءُ آهي ته ادب ۽ صحافت هڪٻئي سان لاڳاپيل هئڻ باوجود بنيادي طور ٻه الڳ ۽ مختلف شعبا آهن. سڀ کان وڏي ڳالهه ته ٻنهي شعبن جي بنيادي مزاج، بنياد، محرڪن ۽ تقاضائن ۾ به فرق آهي. صحافت جي سوچ معروضي (Objective) ٿئي ٿي، جڏهن ته ادب جو بنيادي محرڪ تخيلاتي ۽ تصوراتي هجي ٿو. ٻنهي شعبن جي پنهنجي پنهنجي ڌار اهميت ۽ سماجي ڪارج آهي. مثلن جيڪو ڪم افسانو، ناول يا نظم ڪندو آهي، اهو ڪم دنيا جي ڪابه خبر يا صحافتي ڪالم نٿو ڪري سگهي ۽ ساڳئي وقت سماج تي جيڪي اثر خبرن ۽ صحافتي ڪالمن ۽ مضمونن جا پون ٿا، اُهو شاعري، افساني، ڪهاڻي، ناول يا ادبي مضمون وسيلي ممڪن ناهي. اُن ڪري مان سمجهان ٿو ته انهن ٻنهي شعبن جي ايئن ڀيٽ ڪرڻ ئي درست ناهن. ها البته اهو ضرور آهي ته اڳ اسان وٽ صحافت هڪ شعبي طور گهڻو اُسريل نه هئي ۽ ٻيو ته هتي جي مخصوص سياسي حالتن سبب اُها بندش ۽ رياستي عتاب هيٺ هئي، اُن ڪري سنڌ ۾ صحافت جو ڪم به ادب کان ورتو ويندو هو ۽ هاڻي جڏهن سنڌي ٻوليءَ ۾ صحافت اڳ جي ڀيٽ ۾ ڪجهه اڳڀري ٿي آهي ۽ اُن شعبي ۾ واسطيدار موضوعن تي اثرائتي نموني لکجي ٿو ۽ ان جي سماجي سطح تي اهميت وڌي ٿي ته اسان جي ڪجهه ادبي حلقن کي اهو خوف ٿيڻ لڳي ٿو ته ڪٿي ان سان ادب کي نقصان ته نه پهچي رهيو آهي. جڏهن ته حقيقت ۾ اهڙي ڪابه ڳالهه ناهي. مثلن مون کي ڏاڍي حيرت ٿيندي آهي، جڏهن اڪثر اديبن طرفان اهو چيو ويندو آهي ته اخبارن ۽ رسالن ۾ ڪالم نويسيءَ جي وڌندڙ رجحان ۽ اهميت سان سنڌي ادب کي نقصان ٿي رهيو آهي. جي ايئن هجي ها ته پوءِ ته انهن ملڪن ۾ ضرور اهڙي دانهن ٿيڻ گهربي هئي، جتي روزانو هزارين وڏيون وڏيون اخبارون ۽ رسالا شايع ٿين ٿا ۽ اُنهن ۾ سوين ڪالم لکجن ۽ ڇپجن ٿا، پر اُنهن ملڪن ۾ ته ڪڏهن به اهڙي دانهن نه ٿي آهي، ته ڪو ڪالم نويسيءَ جي ڪري سندن ادب کي نقصان ٿي رهيو آهي. ڪالم جي باري ۾ به سنڌ ۾ عجيب مونجهارا آهن. حقيقت ۾ ڪالم به مضمون ۽ مقالي جيان هڪ نثري صنف آهي ۽ دراصل ان جو موضوع، مواد، اسلوب ئي آهي، جيڪو ان کي ادب جو حصو به بڻائي ٿو ۽ صحافت جو به. بلڪل ايئن جيئن مضمون يا مقالو (Thesis) هوندو آهي. جيئن مضمون يا مقالو پنهنجي موضوع ۽ اسلوب جي لحاظ کان ادبي به ٿي سگهي ٿو ته سياسي، صحافتي ۽ سائنسي به، تيئن جيڪي ڪالم اخبارن ۽ رسالن ۾ عام طور لکجن ٿا، اُهي ادبي نه پر صحافتي هوندا آهن. سنڌي ٻوليءَ ۾ ادبي ڪالم گهٽ لکيا ويا آهن. ادب ۽ صحافت جي حوالي سان هڪ ٻي ڳالهه به واضح ٿيڻ گهرجي. مثلن اعجاز چيو آهي ته “جڏهن توهان ڪنهن ظالم وڏيري کي نالو وٺي خوار ڪري سگهو ٿا ته پوءِ ان افساني جي ڪهڙي ضرورت، جنهن ۾ هڪ فرضي نالي جي حوالي سان هڪ پلاٽ ٺاهيو وڃي، ان ۾ فرضي ڪردار ڀريا وڃن ۽ سڄي افساني ۾ ان وڏيري کي اڻ سڌيون گاريون ڏنيون وڃن.” مان اعجاز جي ان راءِ سان سهمت ناهيان. جيئن مون اڳ چيو آهي ته ادب ۽ صحافت جي ٻنهي شعبن جي بنيادي اپروچ ۽ مزاج ۾ ئي فرق آهي. اهو صحيح آهي ته صحافت وسيلي هڪ ڪالم، مضمون يا خبر ۾ ڪنهن ظالم وڏيري کي نالو وٺي خوار ڪري سندس ظلم ۽ جرم کي اُگهاڙو ڪري سگهجي ٿو ۽ ان جي يقينن وڏي ۽ پنهنجي اهميت آهي، پر اهو ڪالم، مضمون يا خبر هڪ ڪهاڻي، افساني، ناٽڪ يا ناول وانگر وڏيرڪي زندگيءَ جي اها همه گير تصوير ڪشي نٿو ڪري سگهي. ڪنهن به هڪ ڪهاڻي، ناٽڪ يا ناول ۾ ڪو ڪردار رڳو ڪو فرضي ڪردار نه هوندو آهي، پر اهو اصل ۾ هڪ تمثيل، علامت ۽ هڪ قدر جو اهڃاڻ هوندو آهي ۽ اهو افسانو، ناٽڪ يا ناول رڳو ڪنهن هڪ مخصوص ڪردار سان نه پر ان نظام ۽ اُنهن قدرن سان ٽڪر کائي ٿو، جيڪي دقيانوسي آهن. ان ڪري ٻنهي جو پنهنجو پنهنجو ڪارج آهي. اهو فرق به ايئن آهي جيئن تاريخ ۽ تاريخي ناول ۾ فرق ٿيندو آهي. ان ڪري ساڳئي موضوع تي ٻن الڳ شعبن جي سوچ ۽ روش به مختلف ٿئي ٿي ۽ ان مان ڪنهن به هڪ جي اهميت ٻئي جي تائيد ته ڪري سگهي ٿي پر نفي نه.
اعجاز اڳتي هلي ادب جي بي معنيٰ ٿي وڃڻ بابت هڪ ٻيو دليل اهو ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته “ساڳيءَ طرح سياست ۽ سائنس جي ترقي ادب جو موت ثابت ئي ٿي.....” هيءُ سوال صديون اڳ شيلي پڻ ورتايو هو، هن هڪ دوست Thomas Love Peacock جي مضمون “Four Ages of Poetry” جي جواب ۾ لکيو، جنهن چيو هو ته:
“Poetry has become valuless and redundant in this age of science and techonology and intelligent people shall not write poetry.”
پر سندس اهو خيال پَير کوڙي نه سگهيو. جي سياست ۽ سائنس جي ترقي ادب جو موت ثابت ٿئي ها ته پهرين اهڙا سوال آمريڪا، يورپ ۽ ٻين اهڙن سمورن ملڪن ۾ اُڀرڻ گهرجن ها، جتي سياست ۽ سائنس سچ پچ به تمام گهڻو اڳتي وڌي چڪا آهن. سياست جي اؤسر اسان کي سماجي طور مضبوط ۽ مربوط ڪري ٿي ته سائنس جي ترقي اسان جي فطرت بابت سمجهه، ڄاڻ ۽ ادراڪ کي وسيع ڪري ٿي ۽ جي اعجاز ان ڳالهه سان اتفاق ڪري ٿو ته پوءِ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته سماجي استحڪام ۽ پختو سماجي ۽ فطري شعور اسان جي تخليقي سگهه ۽ تخيل جي صلاحيت کي اڃا به مضبوط ڪرڻ بدران اُبتو ان جو موت ثابت ٿين؟ اعجاز هن دؤر ۾ ادب کي بي معنيٰ ثابت ڪرڻ لاءِ آخري دليل اهو ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته اڪثر اديب صحافت جي شعبي ۾ اچي چڪا آهن. اُنهن منجهان ڪيترا ته اخبارن ۾ مستقل ڪالم لکن ٿا ۽ ان کي اعجاز ادب جي زوال جي ثبوت طور ڄاڻايو آهي. هن ان ڏس ۾ شيخ اياز جو مثال ڏيندي صحافت ۾ سندس ناڪاميءَ جو سبب هيءُ ڄاڻايو آهي ته وڏي شاعر هئڻ باوجود ڪامياب ۽ وڏو صحافي ٿي نه سگهيو، پر ان جي بجاءِ جي هو ڪو نوجوان هجي ها ته ضرور ڪامياب ۽ وڏو صحافي ٿي وڃي ها. منهنجي خيال ۾ اعجاز اهو دليل ڏيندي وري به سطحيت جو شڪار ٿي ويو آهي. مون کي سچ پچ به حيرت آهي ته اعجاز جهڙي لائق ۽ سمجهدار ماڻهوءَ اهڙو تجزيو ڪيئن ڪيو آهي؟ اصل ۾ اياز جي صحافت ۾ ناڪاميءَ جو اهو سبب ناهي ته هو ڪو پوڙهو مڙس آهي يا جي هو (ساڳي سوچ ۽ روش سان) ڪو نوجوان هجي ها ته يقينن ڪامياب صحافي ثابت ٿئي ها. اصل مسئلو ڪو عمر جو ناهي، مان وري به پنهنجي ساڳي ڳالهه ورجايان ٿو ته ادب ۽ شاعريءَ جو مزاج ٻيو آهي ۽ صحافت جي اپروچ ٻي آهي. اياز جو صحافت ۾ ناڪاميءَ جو سبب فقط اهو آهي ته هو صحافت جو معروضي مزاج سمجهي نه سگهيو ۽ اُتي به هن شاعري ۽ ادب وانگر داخليت پسند يا اختراعي رهڻ جي ڪوشش ڪئي. نتيجي طور هو صحافت ۾ نه هلي سگهيو، پر هن کان اڳ سراج، ف. م لاشاري، انور پيرزادو ۽ حسن مجتبيٰ سُٺا اديب هجڻ سان گڏ ڪامياب صحافي پڻ ثابت ٿيا. رهي اها ڳالهه ته اڪثر اديب اخبارن ۾ ڪالم ڇو لکي رهيا آهن ته ان جو جواب به ڪو گهڻو مُنجهيل ناهي. ڪو اديب ساڳئي وقت سُٺو صحافي به ٿي سگهي ٿو پر شرط اهو آهي ته هن ۾ اُها اضافي لياقت ۽ صلاحيت هجي. دنيا ۾ ان جا ڪيترائي مثال آهن. خود نوبيل انعام يافته اديب گارشيا مارڪيز به اديب هجڻ سان گڏوگڏ بنيادي طور هڪ صحافي آهي. فيض صاحب جهڙو ماڻهو وڏو شاعر هجڻ سان گڏ هڪ ڪامياب صحافي به هو ۽ هن جي ادارت هيٺ پاڪستان ٽائمس جي دؤر کي اڄ به يادگار مڃيو وڃي ٿو. اسان وٽ ته اديبن جي صحافت ۾ اچڻ جا خاص سبب به آهن، جو صحافت ۾ اسان وٽ اڃا ايترا پروفيشنل ماڻهو پيدا ٿي نه سگهيا آهن. ان ڪري سنڌ ۾ سياست وانگر صحافت کي به ادبي لڏي مان ماڻهو مليا ۽ ان ۾ ڪا حيرت جي ڳالهه ناهي. اهو عين فطري آهي. پري ڇو وڃجي، رڳو انڊيا ۾ ئي اسان جي سامهون خشونت سنگهه جو وڏو مثال آهي. خشونت سنگهه سياست به ڪئي، جو هو پارليامينٽ جو ميمبر رهيو هو، سُٺو اديب به آهي ۽ هڪ وڏو ناميارو صحافي پڻ. ان ڪري ادب ۽ صحافت ۾ اهڙي ڪا ديوارِ چين يا حدِ فاصل به ناهي، جو اديب ڪامياب صحافي نه ٿي سگهن يا صحافي سُٺا اديب نه بڻجي سگهن. ڀارت ۾ وشنو ڀاٽيا سنڌي اديب آهي، پر هو وڏو مشهور صحافي به آهي. اهڙو ئي مثال لڇمڻ ڪومل جو آهي، جيڪو هڪ اديب، شاعر ۽ نقاد هئڻ سان گڏ ٽائمز آف انڊيا جو ڪامياب ۽ مشهور صحافي آهي.
فطرت اندر دنيا ۾ هميشه شيون مُدي خارج، بي معنيٰ يا ختم تڏهن ٿينديون آهن، جڏهن اُنهن جو ڪو ڪارج نه رهندو آهي. ڪابه شيءِ فقط اسان جي خواهشن يا استدلال موجب مري يا زندهه نه ٿي رهي سگهي. ان جي مرڻ، بي معنيٰ ٿيڻ يا زندهه رهڻ ۽ اڳتي وڌڻ جو تعلق اسان جي خواهش ۽ روين سان نه پر ان جي معروضي حالتن ۽ ڪارج سان آهي. ان لحاظ کان ادب فقط تڏهن ئي مري يا بي معنيٰ ٿي سگهي ٿو، جڏهن اُهو اڪارج ٿي وڃي ۽ ان جو ڪوبه سماجي ڪارج نه رهي، ته ڇا هاڻي منهنجو دوست اعجاز منگي ايئن سمجهي ٿو ته هن دؤر ۾ ادب ۽ فن جو ڪوبه سماجي ڪارج نه رهيو آهي؟ منهنجي خيال ۾ ادب بي معنيٰ ۽ اَڪارج ان ڪري به نٿو ٿي سگهي، جو ان جو تعلق انسان جي تخليقي سگهه ۽ سماجي زندگيءَ سان آهي ۽ زندگي ته هڪ متحرڪ ۽ هر گهڙي بدلجندڙ ۽ نين حقيقتن کي قبول ڪندڙ شيءِ آهي. ان ڪري مان نٿو سمجهان ته متحرڪ سماجي زندگيءَ جو تخليقي احاطو ڪندڙ ادب پنهنجو ڪارج رکڻ باوجود ڪڏهن به بي معنيٰ ٿي سگهي ٿو. جي اعجاز ايئن سمجهي ٿو ته کيس مڙئي ايئن ڳالهه ڪرڻ بجاءِ پنهنجي پوري علمي سنجيدگيءَ سان ان موضوع تي قلم کڻڻ گهرجي. ٻيءَ صورت ۾ اهڙي سطحي ڳالهه ڪرڻ هن جهڙي معتبر ۽ لائق نوجوان ليکڪ جي مُنهَن تي نٿي پوي.
پندرنهن روزه “عبرت مئگزين “- پهرين ڊسمبر 1994ع