اياز سان محبت، اياز شَناسيءَ جي تقاضا ڪري ٿي!
هر وڏو شاعر پنهنجي هم عصر دؤر ۽ ساڳئي وقت تاريخ جو هڪڙو همه گير لقاءُ هجي ٿو. شيخ اياز به ادب، فن ۽ فڪر جي حوالي سان فقط هڪ شخص يا شاعر ناهي، پر هڪ اهڙو لقاءُ آهي، جنهن ۾ ڪيترين فني ۽ فڪري ڌارائن جا پاڻ ۾ تصادم ٿين ٿا. ان ڳالهه کي به گِهرائيءَ سان سمجهڻ جي ضرورت آهي. تاريخ ۾ زندگيءَ جي ڪهڙي به شعبي ۾ ڪنهن به غير معمولي واقعي يا لقاءُ جو پيدا ٿيڻ مختلف ڌارائن جي پاڻ ۾ ساڳئي وقت هڪٻئي سان گڏجي هلڻ توڙي تصادم کانسواءِ ممڪن ناهي. ان ڪري ئي مون شيخ اياز کي فقط هڪ شاعر ۽ شخص نه پر تاريخ جو هڪ لقاءُ سڏيو آهي. اها ڳالهه تڏهن سمجهي سگهبي، جڏهن ان ڏس ۾ چند بنيادي ڳالهين کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪبي.
اياز جي شاعريءَ جي انفراديت جو راز ان ۾ آهي ته اها ساڳئي وقت اولهه ۽ اوڀر جي شاعريءَ جي بهترين تخليقي جوهر جو امتزاج هئي. اياز جتي اوڀر جي شاعريءَ، ان جي نازڪ مزاجيءَ، فڪري ڌارائن، قدرن ۽ تصورن جي نظامن، موسيقيءَ ۽ ٻوليءَ جي لطافت ۽ لئي ۽ ڪلچر کي سمجهيو، اُتي هن اولهه جي ڪلاسيڪي توڙي جديد شاعريءَ جو به ڳوڙهو مطالعو ڪيو. ايئن ناهي ته ڪو اياز جي شاعري فقط مطالعي جو نتيجو هئي. اوڀر ۽ اولهه جي شاعريءَ جي زبردست مطالعي اياز ۾ ادب ۽ شاعريءَ جي جنهن گِهري شعور ۽ اعليٰ ادراڪ کي جنم ڏنو، اهو جڏهن اياز جي يگاني شاعراڻي ڏات سان مليو، ته اُن شاعريءَ جنم ورتو، جنهن سنڌ توڙي ننڍي کنڊ ۾ شاعريءَ جا نوان تخليقي بنياد وڌا. اياز جتي فني حوالي سان سنڌي ٻوليءَ ۽ ننڍي کنڊ جي ڪلاسيڪي شاعريءَ جي فني روايتن، بندش ۽ مزاج کي تخليقي طور برقرار رکيو، اُتي هن ان ۾ زبردست واڌارا به ڪيا. مثال طور اياز جا غزل ڏسو، ته هن فارسيءَ ۽ اردو شاعريءَ جي رواجي تغزل جي تقليد ڪرڻ بدران ان ۾ سنڌي ٻوليءَ جي نِج نِبار لَئي ۽ موسيقيءَ کي شامل ڪيو ۽ ايئن هن شاعريءَ جي هر صنف ۾ ڪيو. مثال طور جڏهن هن خالص پرڏيهي ۽ مغربي شاعريءَ جي صنفن سانيٽ، ترائيل، هائيڪو، آزاد نظم ۽ نثري نظم وغيره کي سنڌي شاعريءَ ۾ متعارف ڪرايو، ته اُنهن صنفن ڄڻ ته سنڌي ٻوليءَ ۽ اوڀر جي مزاج جي ڪُک مان نئين سر جنم ورتو. اها ئي ڪنهن به وڏي شاعر جي پرک هوندي آهي. هر وڏو شاعر هڪ پارس هجي ٿو، جيڪو جڏهن بظاهر عام صنفن توڙي تصورن کي پنهنجيءَ انوکي ڏات جي هٿن سان ڇُهي ٿو ته اُهي پَٽَن ۾ پيل روايتي صنفن ۽ تصورن جا معمولي پٿر، موتي ۽ سون بڻجيو پون.
اياز جي شاعري ان لحاظ کان به هڪ لقاءَ جو درجو رکي ٿي، جو جنهن دؤر ۾ اياز جنم ورتو، اُهو دؤر ننڍي کنڊ ۾ ادبي تحريڪ جي حوالي سان وڏي بنيادي اُٿل پُٿل جو دؤر هو. ننڍي کنڊ ۾ ترقي پسند ادبي تحريڪ جا بنياد پئجي چڪا هئا. اياز کان اڳ اقبال، جوش، مخدوم محي الدين، سردار جعفري، ساحر لڌيانوي ۽ فيض جهڙا شاعر پيدا ٿي چڪا هئا. سنڌي ادب ۾ ورهاڱي کان اڳ ئي ترقي پسند سوچ متعارف ٿي چڪي هئي، پر اياز اُن روايت کي بلوغت تي وٺي آيو. هر بيچين دؤر پنهنجي اظهار لاءِ سياست توڙي ادب ۾ غير معمولي ڪردار ڳوليندو آهي. اهي ڪردارَ جي سياست ۾ هجن ٿا ته تاريخ ۾ انقلاب جنم وٺن ٿا ۽ جي اهڙا ڪردار ادب ۽ فن جي دنيا ۾ هجن ٿا ته اياز جهڙا عظيم شاعر سامهون اچن ٿا. ان ڪري اها ڳالهه سمجهڻ گهرجي ته اياز جي وڏائيءَ جو هڪ سبب ۽ محرڪ اهو دؤر به هو، جنهن کي اياز جهڙو ترجمان مليو.
سنڌ بنيادي طرح هڪ جذباتي ۽ خيال پسند سماج آهي، جنهن جا جسماني ۽ ذهني رويا عام طور عقليت پسند گهٽ هوندا آهن. اِها خرابي اسان جهڙي هر پٺتي پيل سماج ۾ هجي ٿي ۽ ان جو شڪار هر اُهو ڪردار ٿئي ٿو، جنهن جي سماجي زندگيءَ ۾ اُڀريل اهميت هجي ٿي. پُٺتي پيل سماجن جون محبتون توڙي نفرتون به غير متوازن هجن ٿيون. انهيءَ رويي جو شڪار شيخ اياز جيئري به هو ۽ هاڻي به آهي. جيئري به هڪڙا ماڻهو اياز ۾ فقط يا ته ديوتا ۽ فرشتا ڳوليندا هئا يا شيطان. جڏهن ته اياز سماج ۾ رهندڙ هڪ انسان هو ۽ پوءِ هڪ شاعر. وفات کانپوءِ به اياز ساڳين روين جي صليب تي ٽنگيل آهي. اڄ به هڪڙا ماڻهو هن کي ادبي پير ۽ مرشد کان گهٽ مرتبو ڏيڻ لاءِ تيار ناهن ۽ ٻيا هن کي وڏو شاعر تسليم ڪرڻ لاءِ به تيار ناهن. دنيا جو ڪوبه اهڙو عظيم شاعر نه ٿي گذريو آهي، جنهن جي سموري شاعري هر لحاظ کان اعليٰ ۽ عظيم هجي. دنيا جي هر وڏي شاعر جي شاعريءَ جو گهڻو حصو اهڙن ئي روايتي خيالن ۽ تصورن جو ترجمان هجي ٿو، جيڪي سندن همعصر دؤرن ۽ اُن کان اڳ روايتي طرح موجود هجن ٿا ۽ فقط سندس شاعريءَ جو هڪ حصو اهڙو هجي ٿو، جنهن ۾ اُن شاعر جو فڪر ۽ فن اُنهن منزلن کي رَسي ٿو، جتي عام ۽ روايتي شاعريءَ جو پاڇو به نه پئجي سگهي.
“جِتِ نه پکيءَ پيرُ، تِتِ ٽِمڪي باهڙي”
هومر ۽ سئفوءَ کان وٺي شيڪسپيئر، ڪالي داس، اِمرءُ القيس، حافظ، رومي، غالب ۽ لطيف تائين دنيا جو ڪوبه اهڙو عظيم شاعر نه آهي، جنهن جي سموري شاعري عظيم هجي. بلڪل اها ئي ڳالهه اياز سان به لاڳو آهي. اسان وٽ علمي غربت ۽ ادبي تنقيد جي گهٽ هجڻ ڪري ادب، شاعريءَ ۽ فن بابت عام تصور ڏاڍا پسمانده آهن. اياز به ٻين عظيم شاعرن جيان پنهنجي سموري شاعريءَ سبب نه پر پنهنجي شاعريءَ جي ڪُليت ۽ ان جي زبردست فن، فڪر ۽ ڪارج سبب وڏو شاعر آهي. اياز جي شاعريءَ سان محبت جي تقاضا اها ناهي ته ڪو فقط سندس مزار تي پَڙ چاڙهيا وڃن ۽ قصيده گوئين جا آسمان مٿي تي کڻجن، پر اياز سان حقيقي محبت جي تقاضا اها آهي ته “اياز شناسيءَ” جو صحيح آغاز ٿيڻ گهرجي. فقط اهو ئي رستو آهي، جنهن سان اياز سان به انصاف ڪري سگهجي ٿو ۽ جديد سنڌي شاعريءَ جو به حقيقي اڀياس ۽ اُن جي معيار جو تعين ڪري سگهبو.
سومر 28 ڊسمبر- 1998ع