ڇا سنڌي اديب پنهنجي ڪردار تان هٿ کڻي چڪو آهي؟
عبدالقادر جوڻيجو هونئن ته سنڌي ٻوليءَ جو بهترين نثر نگار ۽ اديب آهي ۽ هن جو شمار اهڙن اديبن ۾ ٿئي ٿو، جن کي ماڻهو دل سان پڙهندا آهن ۽ ساڻن پرپُٺ پيار ڪندا آهن، پر هڪ عرصي کان عبدالقادر جهڙو پختو اديب رکي رکي اهڙيون ته عجب جهڙيون ڳالهيون لکي يا چئي ويندو آهي، جيڪي پڙهي يا ٻُڌي ماڻهو عجب ۾ پئجيو وڃي ته سڄي ڄمار قلم ۽ ذهن جو تخليقي پورهيو ڪندڙ اديب به اهڙيون ڳالهيون ڪري سگهي ٿو. تازو عبدالقادر جوڻيجي “ڇا لکان؟” جي عنوان سان اخبار ۾ هڪ ڪالم لکيو آهي، جنهن جو مجموعي تاثر هيءُ بيهي ٿو ته سندس نظر ۾ هاڻي سنڌي سماج ۾ قلم جو ڪو ڪارج نه رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن پنهنجي ڪالم ۾ هر طرح سان ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته جڏهن سندس لکڻ جو ڪو ڪارج ئي نه رهيو آهي ته آخر هن کي ڇو ۽ ڇا لاءِ لکڻ گهرجي؟ هن پنهنجي ڪالم جي پڄاڻي هنن لفظن ۾ ڪئي آهي ته، “...ڪجهه به نه ٿيندو، منهنجي لکڻ سان ڪجهه به نه ٿيندو. آئون انهن ليکڪن مان ته ناهيان، جيڪي پاڻ کي وٽ ٽٽيهر پکيءَ وانگي سمجهندا آهن. وٽ ٽٽيهر پکي رات جو ٽنگون مٿي اُڀيون ڪري سمهندو آهي، ته جي آسمان ڪِري پوي ته مٿان ڪرندڙ آسمان کي پنهنجن پيرن تي روڪي سگهي. نه ئي آئون پنهنجو پاڻ کي لومڙي سمجهندو آهيان، جيڪا هڪڙي ٽنگ مٿي کڻي ٽن ٽنگن تي ڊوڙندي آهي. کيس شڪ هوندو آهي ته جي چوٿين ٽنگ زمين تي رکيائين ته متان زمين سندس انهيءَ ٽنگ جو زور جهلي نه سگهي ۽ زمين چوٿينءَ ٽنگ جي بار هيٺان دٻجي پاتال ۾ نه هلي وڃي. جنهن ليکڪ کي اهو وهم هجي ته اهو ڀلي لکي.....” عبدالقادر جوڻيجو جنهن سڄي زندگي قلمڪاري ڪئي آهي، سوچيو، محسوس ڪيو ۽ فقط لکيو آهي، جي اُهو عمر ۽ تجربي جي هن حصي ۾ اچي ايئن سمجهي ٿو ته اڄوڪي سنڌي سماج ۾ سندس يا ڪنهن به ليکڪ جي لکڻ جو ڪوبه ڪارج ۽ عملي ڪردار جو ڪوبه محرڪ نه رهيو آهي، ته ان کي هڪ الميي کانسواءِ ٻيو ڇا ٿو چئي سگهجي؟ گهٽ ۾ گهٽ سندس ان ڳالهه مان ٻه نتيجا ته واضح طور تي ڪڍي سگهجن ٿا. هڪ ته سنڌ ۾ مايوسي ۽ نراسائي ماڻهن جي ذهن ۾ ايترو ته گهر ڪري وئي آهي جو عام ماڻهو ۽ سياسي ڪارڪن ته ٺهيو پر هاڻي ليکڪ به حالتن اڳيان هٿيار ڦٽا ڪري پنهنجي قلم کي بي معنيٰ محسوس ڪرڻ لڳا آهن، يا وري اڄوڪي سنڌي سماج ۾ حالتن جو هاڻوڪو بار ۽ ڳريون ذميواريون ڏسي، اسان جو اديب ۽ سوچيندڙ ماڻهو هن باهه ۾ ٽپو ڏيڻ بجاءِ فرار جي رُڃ ۾ پنهنجي پناهه ڳولڻ چاهي ٿو. ٽيون سبب اهو ٿي سگهي ٿو ته وٽس لکڻ لاءِ موضوع يا اُتساهه وقتي طور نه رهيو هجي، اهو هر اديب سان ڪڏهن ڪڏهن ٿيندو آهي پر ٽنهي صورتن ۾ بهرحال اهو الميو ته ضرور چئبو، جو ڪنهن به سماج جو سڀني کان حساس ۽ سوچيندڙ حصو يا ته پاڻ کي حالتن جي جبر آڏو بيوس محسوس ڪري ۽ پنهنجي ڪردار کي اڪارج محسوس ڪرڻ لڳي يا اُهو نِراسائيءَ جي آخري حدن کي ڇُهي، پنهنجي دؤر جي بڇڙائين آڏو رضاڪارانه طور هٿيار ڦٽا ڪري.
سنڌي سماج هونئن به اڄوڪين حالتن ۾ پنهنجي تاريخ جي هڪ عجيب دؤر مان گذري رهيو آهي. هر طرح سان ۽ هر سطح تي اڄوڪي سنڌي سماج ۾ ماڻهو پاڻ کي انيڪ مسئلن، مونجهارن، بيوسين ۽ نڌڻڪائين جي مضبوط سنگهرن ۾ سوگهو ٿيل محسوس ڪري ٿو. زندگيءَ جي هر شعبي ۾ افراتفري، بيزاري، بدظني ۽ بي راهه روي نظر اچي ٿي. سماج ۾، اُن جي مختلف شعبن، ادارن، روين ۽ قدرن جي ڊهڻ ۽ ٺهڻ ۾ ڪو توازن نه رهيو آهي. يعني هڪ طرف جتي سماج ۾ هر سطح تي ۽ هر قسم جو انحطاط ۽ بحران پنهنجي اؤج تي آهي، ته ٻئي طرف جيڪي متحرڪ ۽ زندهه قوتون سماج کي اهڙن بحرانن جي ڌُٻڻ مان ڪڍڻ جا سبب بڻيون آهن، اُهي اسان کي يا ته موقعي پرستيءَ جي حمام ۾ بلڪل الف اُگهاڙيون نظر اچن ٿيون، ته ٻئي طرف اُهي بنهه ڪمزور، جهيڻيون ۽ نِٻل آهن ۽ اُتي ئي اچي سڄيءَ ڳالهه جو سُٽُ مُنجهي پوي ٿو. مسئلا، مصيبتون ۽ بحران ته زندگيءَ جي سدا وهندڙ درياهه ۾ لهرن ۽ مؤجن جيان آهن. زندگي هڪ فرد جي هجي يا هڪ طبقي، سماج، قوم ۽ پوريءَ انسانذات جي، مسئلا ۽ بحران ته هر دؤر ۾ ۽ هميشه اُن سان گڏ گڏ هليا آهن. انساني تهذيب ۽ جيوت جي هن ارتقا جي سفر ۾ جيڪڏهن زندگي مسئلن ۽ بحرانن کان بي نياز ۽ سنئين سڌي هجي ها ته شايد انسان ذات اڃا ٻالڪپڻ ۾ بانبڙا پائيندي رهي ها. انساني تاريخ، تهذيب ۽ جيوت جي هن اٿاهه ۽ زبردست ترقيءَ جو راز ئي اهي مسئلا، مصيبتون ۽ بحران آهن. جن هڪ فرد کان وٺي هڪ سماج تائين انسان کي سوچڻ، لوچڻ، پورهيو ڪرڻ، نوان تخليقي گس ڳولهڻ ۽ جياپي جا جواز پيدا ڪرڻ تي مجبور ڪيو ۽ کيس جسماني توڙي ذهني طور ان قابل بڻايو ته اهو ثابت ڪري ته ماڻهو بهرحال مسئلن ۽ مصيبتن کان وڏو آهي ۽ هو جي پنهنجيءَ تي اچي ته زمانن جو ضمير بڻجي، تاريخ جا گس ۽ پيچرا تبديل ڪري سگهي ٿو. اسان بنيادي طور هڪ ڪمزور سماج آهيون ۽ پسمانده سماج جون ذهني، روحاني ۽ فڪري پسماندگيون سندن هر ڳالهه مان پيون بَکنديون آهن. فقط فطرت ۽ تاريخ جو سائنسي فهم آهي، جيڪو ماڻهوءَ کي ايتري سگهه بخشي ٿو، جو هو وقتي بحرانن آڏو ڊهي پوڻ بدران اُن جو سونهون ٿي پنهنجي دؤر کي، ٻارن جيان فهم ۽ ادراڪ جي چِيچَ مان جهلي، اِتهاس ۾ اڳتي وٺي وڃي سگهي ٿو. سنڌ ۾ سَٺ ۽ سَتر جي ڏهاڪن ۾ جيڪو اَڀرو سَڀرو مڊل ڪلاس، سياست توڙي ادب جي ميدان ۾ پنهنجي شعور جي ڪارج جون راهون ڳولهيندو ۽ متعين ڪندو رهيو آهي، اُن ڪلاس پنهنجي تخليقي شعور ۽ محسوسات جو اظهار به انهن شعبن معرفت ڪيو ته ساڳئي وقت ان جي ذهني ۽ سماجي مزاحمت جا محور به اُهي ٻه شعبا رهيا. ان ڳالهه ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته اڄ سنڌ ۾ هيءُ جيڪو سياسي ۽ ادبي شعور ڏسجي پيو ۽ زندگيءَ جي ٻين شعبن ۾ جيڪا انڌي منڊي افرادي قوت ڏسجي ٿي، اُها ان ئي لقاءُ جو نتيجو آهي. قومن جي تاريخ ۾ هڪڙا مرحلا ۽ دؤر اهڙا به ايندا آهن، جڏهن سندن سڀني کان متحرڪ ۽ تخليقي سمجهيا ويندڙ حصا به وقتي طور حالتن جي جبر آڏو پاڻ کي بيوس، ناڪام ۽ نراس سمجهي، پنهنجي ڪردار تان ڪڏهن لاشعوري طور ته ڪڏهن شعوري طور هٿ کڻي ويندا آهن. سنڌ ۾ گذريل ڏهاڪي کان اهڙو ئي واءُ هُليل آهي. سنڌ ۾ اهڙن سياسي ڪارڪنن جو هڪ وڏو لڏو آهي، جيڪو وڏا آدرش، تصور، خواب ۽ خيال کڻي سياست جي ميدان تي آيو ۽ اڄ اُنهن جي گهڻائي يا ته حالتن جي جبر آڏو گوڏا کوڙي نراسائين جي پاتال ۾ گم ٿي وئي آهي يا منجهانئن ڪيترا ته سياسي بازار ۾ پنهنجا اگهه مقرر ڪيو گهمندا وتن. ايئن ئي ادب جي ميدان تي به ٿيو. سٺ ۽ ستر جي ڏهاڪن ۾ سنڌي اديبن جيڪو ڪردار ادا ڪيو ۽ اُهي جن روايتن ۽ آدرشن جا امين بڻجي، پنهنجي زماني ۽ وقت جو ضمير ٿي اُٿي بيٺا، اڄ اُنهن جي گهڻائي پنهنجي جيئري ئي پنهنجي ڪردار تان هٿ کڻي چڪي آهي. جيئن ڪالهه جي پُرجوش ۽ زمانن کي بدلائڻ ۽ هر قسم جي غلاميءَ جا زنجير ٽوڙڻ جون دعوائون ڪندڙ سياسي ڪارڪن، اڄ گهڻي ڀاڱي پنهنجو ڪردار بحال ڪرڻ ته ٺهيو پر پنهنجي ماضيءَ جا گَسَ ۽ پيچرا ڳولهڻ جي به قابل نه رهيو آهي. تيئن اسان جو اڄ جو اديب، جنهن ڪالهه پنهنجي ادب ۽ شعور سان سماج جي روح ۾ زندگيءَ جو جوهر ٿي اوتيو، اڄ اُهو ان ساڳئي سماج کي مايوسين ۽ نِراساين جي ڌُٻڻ مان ڪڍڻ بدران، کيس پنهنجي دؤر جي جبر سان مزاحمت بجاءِ ان آڏو سرنگون ٿيڻ جا سبق ڏئي رهيو آهي. جڏهن حالت وڃي اها ٿئي جو عبدالقادر جوڻيجي جهڙو باهه جي کُورن مان پچي نڪتل اديب به پنهنجي قلم ۽ شعور جي اظهار کي فضول، بي معنيٰ ۽ اَڪارج سمجهڻ لڳي ته پوءِ منهنجي خيال ۾ ان ڳالهه جو سنجيدگيءَ سان نوٽيس وٺڻ گهرجي ته ڇا اهو سنڌي مڊل ڪلاس، جنهن کي هن دؤر جي سنڌي سماج جو هر سطح تي ڌڻي ٿيڻ کپندو هو ۽ جنهن کي نهايت ڏکيءَ صورتحال ۾ به فرار جا گَسَ ڳولهڻ بجاءِ هن دؤر جي ذلتن، وحشتن، گندگين ۽ هر قسم جي بڇڙائين توڙي غلامين خلاف سراپا احتجاج ۽ مزاحمت بڻجڻ گهربو هو، اُهو جڏهن اهڙيون خبرون ڪرڻ لڳي ته پوءِ ان رويي کي ڇا ٿو چئي سگهجي؟
ڳالهه بِنهه سولي ۽ سادي آهي ته اڄ تائين دنيا ۾ ڪوبه اهڙو سماج ۽ ڪابه اهڙي قوم پنهنجو وجود نٿي رکي، جنهن پنهنجيءَ تاريخ ۾ ڪڏهن به ننڍا توڙي وڏا، رواجي توڙي غير معمولي مسئلا ۽ بحران نه ڏٺا هجن. فرد هجي يا سماج، جتي جتي زندگي آهي، اُتي مسئلا ۽ مصيبتون زندگيءَ سان گڏ گڏ هلن ٿا. تاريخ اڄ تائين مسئلن کي ڪڏهن به پنهنجي اندر وڏي جاءِ نه ڏني آهي. تاريخ ۾ فقط اُهي ئي قدآور ليکيا وڃن ٿا، جيڪي مسئلن ۽ بحرانن جي سدباب جا امين بڻجن ٿا. اڄ جي سنڌي سماج جي مَهندار يعني مڊل ڪلاس آڏو به اهو ساڳيو سوال ڪَرُ کڻي بيٺو آهي ته ڇا اُن جي ذهني، فڪري ۽ روحاني غيرت ۽ اَنا اهو گوارا ڪندي ته اهي هن دؤر جي هر قسم جي بُڇڙائين ۽ بِدعتن جي پيرن ۾ پنهنجا ذهني هٿيار ۽ آدرش ڦٽا ڪن ۽ سندس اسٽيٽسڪو سان ٺهي وڃن؟ چون ٿا ته هڪڙي بادشاه پنهنجي رعيت جي ايمان کي آزمائڻ خاطر اعلان ڪرايو ته هر شهري هڪ وڏي شاهي حوض ۾ کير جو هڪ هڪ گلاس وجهي وڃي. ٻئي ڏينهن هر شهري اهو سوچي حوض ۾ پاڻيءَ جو گلاس وجهي ويو ته ٻيا سڀ ماڻهو ته يقينن کير جو گلاس کڻي ايندا ۽ جي هن هڪڙو گلاس پاڻيءَ جو وڌو ته ڪهڙو فرق پوندو؟ ٻئي ڏينهن جڏهن اهو حوض کوليو ويو ته ان ۾ کير بجاءِ رڳو پاڻي ئي پاڻي هو. نه ڄاڻ ته ملڪ جي هر شهريءَ اهو ئي سوچيو هو ته ٻيا سڀ کير آڻيندا ۽ هن جي ننڍڙي بي ايمانيءَ سان ڪهڙو فرق پوندو؟ اڄ جو سنڌي سماج به ان ئي رويي جو مظهر آهي. اڄ اسان مان هر ماڻهو پوءِ چاهي اُهو ڪهڙي به شعبي سان تعلق رکندو هجي، اُهو هن موجوده بحران تي مٿاڇرا ڳوڙها ته ڳاڙهي ٿو، پر پاڻ کي اخلاقي طور ان جو پابند نٿو بڻائي ته اهو به سنڌي سماج کي هن همه گير بحران مان ڪڍڻ لاءِ پنهنجي پتيءَ جو ڪردار ادا ڪري. سوال آهي ته هڪ طرف اسان زندگيءَ جي هر شعبي ۾ پستيءَ ۽ زوال جي ڌٻڻ ڏانهن وڃي رهيا آهيون ۽ ٻئي طرف جي سياست ڪار (اڳواڻ توڙي ڪارڪن) فرض شناس سياست ڇڏي ڏي، استاد پڙهائڻ ڇڏي ڏي، شاگرد علم سان نفرت ڪرڻ لڳي، پورهيت جو پورهئي تان ارواهه کڄي وڃي، والدين پنهنجي اولاد جي تربيت ڪرڻ بدران سندن بي راهه رويءَ جو سامان کين پاڻ مهيا ڪري ڏين ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته جي قلمڪار ۽ اديب پنهنجي قوم ۽ سماج سان ڪمٽمينٽ تان هٿ کڻي، پاڻ ئي پنهنجي ذهن، ضمير، روح ۽ ان جي اظهار کي بي معنيٰ سمجهڻ لڳي ته پوءِ سوال آهي ته آخر ڪير آهي، جيڪو آسمان تان لهي، هن نڌڻڪي ۽ بيواهي سماج جو ڌڻي ٿيندو؟ هن کي ٻيو نه پر اها ٽيڪ ۽ اتساهه ڏيندو هڪ قوم ۽ سماج طور اسان کي دنيا ۾ وقار سان جيئڻ جو حق آهي ۽ اهو حق اسان وٽ سدائين رهندو ۽ ان وقار جي بحاليءَ لاءِ اورچ جدوجهد سندس هر فرد جو بنيادي فرض آهي.
روزاني “عبرت” حيدرآباد ، سومر 1 مارچ 1999ع