ڇا سنڌي ادب جمود جو شڪار آهي؟
منهنجي خيال ۾ ادب جي ان کان وڌيڪ مختصر ۽ جامع تشريح ممڪن ناهي، يا جيئن پنهنجي مشهور تخليق “The Sanity of Art” ۾ جارج برنارڊ شا چيو آهي ته:
The man who writes about himself and his own is the only man who writes about all people and about all time: (George Bernard Shaw.)
سو توڙي جو ادب ڀل ته پنهنجين حالتن ۽ زمان ۽ مڪان جي نسبت سان هڪ فرد جي داخليت جي ترجماني ڪري پر اڳتي هلي اهو مجموعي طور پنهنجي دؤر جي داخليت توڙي خارجيت جو ترجمان بڻجي ٿو. ان ڪري ئي ازرا پائونڊ جي ادب بابت ڪيل مختصر پر نهايت جامع ۽ بليغ تشريح مون کي ڏاڍي وڻي. ان ڪري مان خود ان خيال جو آهيان ته قومن ۽ سماجن جي روحاني ۽ نفسياتي تاريخ کي پروڙڻ جو ادب کان وڌيڪ ٻيو ڪوبه مؤثر ۽ مستند ذريعو ناهي. مثلاً ڪافڪا تي اهو الزام لڳندو رهيو آهي ته هن جي لکڻين ۾ بي يقيني، مايوسي ۽ ويڳاڻپ جا احساس آهن. سنڌ ۾ رسول بخش پليجو صاحب پهريون ماڻهو هو جنهن پنهنجي ادبي مضمونن ۽ تقريرن ۽ خاص طور تي پنهنجي ادبي تنقيد جي ڪتاب “سندي ذات هنجن” ۾ ان جي مخالفت ۾ نهايت سخت لکيو آهي. نتيجي طور پوءِ اڳتي هلي اهو هڪ فيشن بڻجي پيو ته جنهن به قلمڪار پاڻ کي ترقي پسند ٿي سڏيو، ان تي اهو ڄڻ ته ترقي پسنديءَ جو “ايماني” فرض ٿي پيو ته هو ڪافڪا، سارتر ۽ ڪاميو کي ٻه چار گاريون ڏئي. وجودي فلسفي (Existentialist Philosophy) سان سهمت مان به ناهيان پر منهنجي خيال ۾ انهن اديبن جي تخليقن جي ڇنڊ ڇاڻ ائين سطحي انداز ۾ نه ٿيڻ گهرجي، جو کين گاريون ڏجن ۽ انهن تي تبرا ۽ ٽوڪون ڪجن. ڪافڪا جي فڪر ۽ لکڻين سان ڀل ته ڪنهن کي ڪيترا به اختلاف ڇو نه هجن پر ڇا ان کان ڪو به انڪار ڪري سگهندو ته هن جون تخليقون ٻي مهاڀاري جنگ جي دؤر ۾ يورپ ۽ خاص طور تي جرمنيءَ ۾ يهودين جي ذهني ۽ روحاني ڪرب ۽ منجهن بي يقيني ۽ خوف جون عڪاس ۽ آئينيدار آهن! مثلاً ڪافڪا تي هڪ تنقيد اها به ڪئي ويندي آهي ته هن جي افسانن ۽ ناولن ۾ ڪردارن جا نالا نه هوندا آهن. حقيقت ۾ ڪافڪا هڪ علامتي ليکڪ آهي ۽ هن جي ڪردارن کي نالا نه ڏيڻ جي ترڪيب اها ڳالهه واضح ڪري ٿي ته ان دؤر ۾ يورپ ۽ خاص طور تي جرمنيءَ اندر فاشزم سبب يهودي گروهه پنهنجي گروهي سڃاڻپ وڃائي رهيو هو. ڪافڪا جيتوڻيڪ پراگ (چيڪو سلواڪيا) ۾ رهندو هو پر هو بنيادي طور تي چيڪ يهودي هو، ان ڪري هن پنهنجن ڪردارن ذريعي علامتي انداز ۾ پنهنجي دؤر ۾ يهودي ماڻهن جي ڪيفيتن ۽ ڪرب جي ترجماني ڪئي. هتي منهنجو مقصد ڪافڪا تي بحث ڪرڻ ناهي پر اهو واضح ڪرڻ آهي ته ادب جو نه رڳو پنهنجي دؤر ۾ اثرائتو سماجي ڪارج هجي ٿو پر اڳتي هلي اهو پنهنجي دؤر جو ترجمان بڻجي ٿو ۽ ان جي حيثيت پنهنجي دؤر جي روحاني ۽ فڪري تاريخ جي هجي ٿي ۽ ان ڪري ادب کي انساني تهذيب ۽ تفڪر جي اتهاس ۾ هڪ نمايان حيثيت حاصل آهي. سنڌي ادب به ننڍي کنڊ ۾ پنهنجي هڪ منفرد حيثيت رکي ٿو. خاص طور تي اسان جو شعري ادب ته نهايت اعليٰ پايي جو آهي، ان کانسواءِ ويجهي ماضيءَ ۾ اسان جو جيڪو نثري ادب تخليق ٿيو آهي اهو به گهٽ معيار جو ناهي. سنڌي سماج جي جيڪا مجموعي اؤسر ٿي آهي، ان نسبت سان اسان جو ادبي شعبو زندگيءَ جي ٻين شعبن کان گهڻو اڳتي وڌيل آهي ۽ اها ڳالهه دنيا مڃي ٿي. سنڌي سماج سماجي، اقتصادي، ثقافتي ۽ سياسي طور اڃا گهڻو اُسريو ۽ مربوط نه ٿيو آهي ۽ دنيا جي جديد علمي بنيادن کان وانجهيل هئڻ ڪري فڪري طور گهڻو مضبوط نه هئڻ جي باوجود اسان وٽ فقط پنهنجو ادب ئي آهي، جيڪو اسان دنيا آڏو پيش ڪري سگهون ٿا ۽ اها ڪا فقط سکڻي هام يا جذباتي ڳالهه ناهي. جيتوڻيڪ مان سنڌي ادب بابت ان راءِ جو ناهيان جنهن ۾ چيو ويندو آهي ته سنڌي ادب هاڻي عالمي معيار کي رسي ويو آهي پر مان سنڌي ادب کي عالمي تاريخي سطح (World Historic Level) جي ڀيٽ ۾ نه به سهي پر سنڌي سماج جي نسبت سان ضرور اهم ۽ معياري سمجهان ٿو. سنڌي ادب جي باري ۾ به اسان جا ساڳيا جذباتي رويا رهيا آهن. اسان جو هڪڙو حلقو اهڙو آهي، جيڪو سنڌي ادب کي عالمي معيار کي رسي ويل سمجهڻ جي خود فريبيءَ ۾ مبتلا آهي، جڏهن ته ٻيو حلقو وري سندس جائز حيثيت ۽ معيار کي به قبولڻ لاءِ تيار ناهي. جيئن حليم بروهي آهي. هن جي لکڻين مان ايئن لڳندو آهي ڄڻ هن جي نظر ۾ سنڌي ٻوليءَ جا سڀ ليکڪ جاهل آهن ۽ علم ۽ عرفان جون سڀ ڌارائون وٽس ئي اچي دنگ ڪن ٿيون. مان ذاتي طور هن جي ذهانت ۽ صلاحيتن جو معترف به آهيان ۽ هن جا ڪيترا ويچار مون کي وڻندا به آهن پر سندس اهو انداز نه وڻندو آهي ته جيئن چڱين ڳالهين ڪرڻ لاءِ لازم آهي ته چئن چڱن ماڻهن جا غير ضروري طور “پٽڪا” به لاهجن. سو سنڌي ادب جي معيار جي پرک بابت اهي ٻئي رويا درست ناهن. اسان جو جهڙو سماجي ڍانچو آهي، جهڙو اقتصادي سرشتو ۽ نفسياتي ساخت آهي، جهڙو ناقص ۽ ڪمزور علمي اتهاس آهي، ان نسبت سان ته اسان جو ادب شعور ۽ ادراڪ جي لحاظ کان پنهنجي سماج کان گهڻو اڳتي وڌيل آهي.
گذريل ڪجهه عرصي کان سنڌ ۾ اهو بحث هلي رهيو آهي ته سنڌي ادب جمود جو شڪار ٿي ويو آهي. ڪجهه وقت اهو بحث به هليو ته سنڌي افسانوي ادب جو معيار ڪري پيو آهي يا عبدالقادر جوڻيجي جي اها ڳالهه بحث جو موضوع رهي ته نسيم کرل کان پوءِ سنڌيءَ جي عظيم ڪهاڻي مري وئي آهي. عبدالقادر جوڻيجو اسان جو به يار آهي، مون کي هن جي سڀاءَ جي خبر آهي، مان نٿو سمجهان ته هن اها ڳالهه ڪو پنهنجي پوري سنجيدگيءَ يا ذميواريءَ سان ڪنهن ڇنڊ ڇاڻ کان پوءِ ڪئي هوندي. هو اهڙيون خبرون مڙئي پيو ڪندو آهي پر بهرحال هن کي اها ڳالهه ڳچيءَ ۾ پئجي وئي ۽ ادبي حلقن ۾ زبردست بحث جو ڪارڻ بڻي. هينئر وري هڪ نئين ڳالهه ٿي آهي.
تازو حيدرآباد ۾ ادل سومري جي ڪتاب ۽ ڪيسٽ جي مهورت جي موقعي تي اردوءَ جي مشهور شاعره ۽ سنڌي ادب سان دلچسپي رکندڙ ليکڪا فهميده رياض چيو آهي ته سَٺِ جي ڏهاڪي کان پوءِ سنڌي ادب بيهجي ويو آهي ۽ مون کي حيرت آهي ته ان محفل ۾ ڪنهن اديب ۽ دانشور هن جي ڳالهه کي رد نه ڪيو. اها ڳالهه رڳو تازو فهميده رياض ئي نه ڪئي آهي پر اڪثر ادبي حلقن ۾ ان راءِ جو اظهار ڪيو ويندو آهي، ته سٺ جي ڏهاڪي کانپوءِ معياري سنڌي ادب سرجي نه سگهيو آهي. منهنجي خيال ۾ اهڙيون ڳالهيون فقط اهي اديب يا دانشور ڪن ٿا، جيڪي پاڻ بي علميءَ جو شڪار ٿي نئين نسل، ان جي جاڳرتا، شعور، ادراڪ ۽ سندن تخليقي سگهه کان ڪٽجي ويا آهن. نه ته اها راءِ ڪنهن طور به درست ناهي ته ڪو سٺ جي ڏهاڪي کانپوءِ سنڌي ادب جو معيار وڌڻ بجاءِ ڪريو آهي. سٺ جي ڏهاڪي کي ادبي لحاظ کان جنهن عنصر ڪري يادگار چيو وڃي ٿو اهو آهي سنڌي ادب ۾ مزاحمتي عنصر، ڇاڪاڻ ته اهو ون يونٽ جو دؤر هو ۽ اُن دؤر ۾ مزاحمتي ادب سنڌ ۾ هڪ فڪري جاڳرتا جي تحريڪ بڻجي اُڀريو. جيتوڻيڪ اُن تحريڪ جي تاريخي ڪردار ۽ ڪارج کان ڪنهن طور به انڪار نٿو ڪري سگهجي پر ان بنياد تي اهو نتيجو ڪڍڻ ته ان ڏهاڪي کان پوءِ سنڌي ادب فڪري طور موٽ کاڌي يا ان جو اهو معيار نه رهيو، يقيناً درست نه آهي. نورالهديٰ شاهه سٺ جي ڏهاڪي کان پوءِ جي پيداوار آهي، خيرالنساءَ جعفري ته نورالهديٰ کان به پوءِ اُڀري آهي. ماڻڪ اسان کي ان کان پوءِ ملي ٿو، ايئن افسانوي ادب کان علاوه شاعري، تحقيق ۽ تنقيد ۾ اسان کي هڪ ڀرپور ٽهي ملي ٿي. فقير محمد لاشاريءَ جي قلم 80ع جي ڏهاڪي ۾ آمريت ۽ سماجي وحشتن جي خلاف جيڪا مزاحمت ڪئي، ان جو مثال ته اسان کي سٺ جي ڏهاڪي ۾ به گهٽ ٿو ملي. خاص طور تي شاعريءَ جي ميدان ۾ اسان کي 80ع جي ڏهاڪي ۾ جيڪي نالا ملن ٿا ۽ انهن جنهن سطح جي شاعري ڪئي، ان جو ويجهي ماضيءَ ۾ ته مثال ئي نه ٿو ملي. آڪاش انصاري، حليم باغي، اياز گل، مظهر لغاري، حسن درس، وسيم سومرو، احمد سولنگي، حسن مجتبيٰ، بخشڻ، سعيد ميمڻ، آسي ۽ ٻيا انيڪ نالا آهن. مان سمجهان ٿو ته جي انهن جي چونڊ شاعريءَ جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي اچي ته ان کي دنيا جي شعري ادب ۾ وڏو مقام ملي سگهي ٿو. مون کي ته مظهر لغاريءَ جو فقط هڪ نظم “ٽڙڻ جا ڏينهن هيا، پر اسين ڇڻيا آهيون” پنهنجي دور جو هڪ سَگهارو نظم نظر اچي ٿو. اها مان ڪا جذباتي ڳالهه نه ڪري رهيو آهيان پر مون نهايت سنجيدگي ۽ گهرائيءَ سان اياز جي تازي شاعري ۽ نوجوان شاعرن کي پڙهڻ کانپوءِ اها راءِ جوڙي آهي. ان ڪري ايئن چوڻ ته سٺ جي ڏهاڪي کانپوءِ سنڌي ادب نه اُسري سگهيو آهي، ڪنهن طرح به جائز ۽ درست ته ڇا پر هڪ دؤر ۽ نسل جي فڪري ۽ فني سگهه جي مڃتا کان انڪار آهي. مون کي اسان جي سينئر ليکڪن جي نسل مان فقط ٻه ماڻهو- آغا سليم ۽ علي بابا اهڙا سُجهن جيڪي پنهنجي پوري دلي سچائيءَ سان اهو تسليم ڪندا آهن ته سنڌي ادب ۾ اُڀري آيل نئون نسل پوئين نسل کان وڌيڪ ذهين، ڄاڻو، تخليقي ۽ تخيلاتي آهي. آغا صاحب اهڙيون ڳالهيون اسان سان ذاتي ڪچهرين ۾ به ڪندو آهي ته هن پنهنجن ڪجهه ڪالمن ۾ به ان جو کُليل اعتراف ڪيو آهي ۽ منهنجي خيال ۾ ان سان هن جو قد ننڍو نه ٿو ٿئي پر اها ڳالهه هن جي وڏائي ۽ تدبر کي ظاهر ڪري ٿي. ان ڪري ايئن چوڻ ته سنڌي ادب جمود جو شڪار آهي، ڪنهن طور به درست ناهي. ها البته اسان وٽ کوٽ آهي ته اها معياري ادبي تنقيد جي آهي، ڇو ته اسان اڃا تائين اديب ۽ ادب جي اسڪالر ۾ فرق نه ڪري سگهيا آهيون. اديب يا فنڪار هجڻ هڪڙي ڳالهه آهي ۽ ادب ۽ فن جو ڄاڻو ۽ اسڪالر هجڻ بنهه ٻي ڳالهه آهي. ان ڪري اسان وٽ معياري علمي ۽ ادبي تنقيد جي سچ پچ به کوٽ آهي. اسان وٽ ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو ادب جو هڪ وڏو اسڪالر هو پر اسان هن کان به ڪم نه وٺي سگهياسين. پليجي صاحب ۾ هڪ وڏي نقاد هجڻ جي صلاحيت ۽ علميت هئي پر هو ان کي گهربل وقت نه ڏئي سگهيو. حليم بروهيءَ ۾ اهڙي ذهانت، تخليقي سوچ ۽ سگهه هئي پر هن هميشه پنهنجن سٺن خيالن کي به رڳو ڪجهه مخصوص ماڻهن جي تذليل ڪرڻ جو وسيلو بڻائي پنهنجي تخليقي سَگهه کي محدود، مُڏو ۽ بي اثر ڪري ڇڏيو. نتيجي ۾ هن جي ڳالهه ماڻهن کي کلائي يا ڪجهه ماڻهن جي غير ضروري تذليل ته ڪري سگهي ٿي پر ڪو وڏو ڪردار ادا نه ٿي ڪري سگهي. اسان جي مرحوم دوست فقير محمد لاشاريءَ کي اهڙي ڏات ۽ فهم هو پر زندگيءَ هن کي اهڙي مهلت نه ڏني. سو سنڌي ادب جو اهو نهايت اهم پاسو ضرور ڪمزور آهي پر ان ۾ به هاڻي ڪجهه ماڻهو اڳتي اچي رهيا آهن. هاڻي سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙن اهڙن موضوعن تي به ڪتاب لکجن ۽ ڇپجن ٿا جو سٺ جي ڏهاڪي ۾ ته ان جو تصور به نه هو. ان ڪري سماجي اؤسر جي ڀيٽ ۾ اسان جي ادبي اؤسر وڌيڪ بهتر ۽ تيز ٿي آهي. ها البته اهو ضرور آهي ته معياري علمي تنقيد جي کوٽ سبب اسان وٽ سٺي ۽ خراب جي ڪابه تفريق نه رهي آهي. صحيح پرک ۽ ڇنڊ ڇاڻ نه هئڻ ڪري هڪ طرف اهي لکڻيون جيڪي ڪنهن به اعتبار کان ادب ناهن- سنڌي ادب جي کاتي ۾ ڳڻجي رهيون آهن ته ٻئي طرف اهي تخليقون جيڪي واقعي فني ۽ فڪري اعتبار کان تمام مٿانهين درجي جون آهن. انهن کي به جائز مڃتا نه ٿي ملي، پر ان مان اهو نتيجو ڪنهن طور به ڪڍي نٿو سگهجي ته سنڌي ٻوليءَ ۾ سٺو ۽ معياري ادب نه لکجي رهيو آهي. اسان وٽ ڇاڪاڻ ته تاريخ لکڻ جي ڪابه “تاريخ” نه رهي آهي. جيئن اسان وٽ سنڌ جي ڪا مستند جگرافيائي، جيالاجيڪل، ڪلچرل ائنٿروپالاجيڪل، سياسي، سماجي ۽ اقتصادي تاريخ لکيل ناهي، تيئن اسان جي ڪا معياري ادبي تاريخ به لکيل ناهي. جيڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيتريون تاريخون لکيون ويون آهن انهن جو اهو معيار ناهي، اهي ته ٺلهو جديد دؤر جي تدريسي معيار جون به ناهن، ان ڪري سنڌي ادب جي ڪا علمي يا گهرائيءَ واري ڇنڊ ڇاڻ به نٿي ٿئي. اسان جي ان کان وڌيڪ بدقسمتي ڇا ٿيندي جو تازو جڏهن 10 آڪٽوبر تي اسلام آباد ۾ اڪادمي ادبيات طرفان اديبن ۽ دانشورن جي ڪانفرنس ٿي ۽ ان ۾ امر جليل کي سنڌي ٻوليءَ جي مزاحمتي ادب تي مقالو لکڻ لاءِ چيو ويو ته هن فقط سٺ جي ڏهاڪي تائين جي تخليق ٿيل ادب جو جائزو ورتو ۽ ان جائزي لاءِ پنهنجي سامهون حوالي طور فقط “روح رهاڻ” ۽ “سهڻي” جي پوئين دؤر جا پرچا رکيا. ممڪن آهي ته فهميده رياض اهو مقالو ٻُڌڻ کانپوءِ سنڌي ادب بابت اهڙو غلط تاثر ورتو هجي پر فهميده رياض ۽ اهڙي راءِ رکندڙ ٻين سمورن اديبن ۽ دانشورن کي سمجهڻ گهرجي ته سنڌي ادب شيخ اياز ۽ امر جليل تي اچي بيهي ڪونه رهيو آهي پر فڪري طور هڪ نئين ماڳ تي پهتو آهي.
پندرنهن روزه “عبرت مئگزين”، 1- نومبر 1994ع