مهاڳ
خود ڪرشن کٽواڻي سنڌ مان اهڙيون وڻندڙ يادون کڻي ويو آهي، جو هاڻ کيس انهيءَ ڳالهه جو ارمان پيو ٿئي ته هو چاليهه سال سنڌ ۾ ڇو نه آيو. اهڙو ذڪر هن مون سان ڪيترن ئي خطن ۾ ڪيو آهي. سنڌ مان موٽي ڀارت وڃي، هن سنڌ تي ٻه ڪهاڻيون، جن مان هڪ طويل ڪهاڻي آهي، لکيون آهن. انهيءَ کان علاوه هن سنڌ جو سفر نامو پڻ لکيو آهي، جنهن جي خاص ڳالهه اها آهي ته پورو سفر نامو شعرن ۾ آهي. ۽ شايد سنڌيءَ ۾ اهڙي قسم جو پهريون سفر نامو آهي.
ڪرشن کٽواڻيءَ جي دل ۾ سنڌ لاءِ محبت، سنڌ مان ٻيهر ٿي وڃڻ کان پوءِ نه جاڳي آهي، بلڪه سنڌ سان محبت، ڪرشن جي دل مان ڪڏهن به نه نڪتي آهي، سنڌ سان محبت سندس رڳَ رڳَ ۾ سمايل آهي. هو سدائين پنهنجي وطن کي ياد ڪندو رهيو آهي، جنهن جو ثبوت سندس ناول ‘منهنجي مٺڙي سنڌ’ آهي. هُنَ ڀارت وڃڻ کان پوءِ، سٺ جي شروعات ۾ اهو ناول لکيو، جيڪو 1962ع ۾ ڇپيو. سنڌ سان سندس محبت جو اندازو هن ناول جي نالي مان به لڳائي سگهجي ٿو، ‘منهنجي مٺڙي سنڌ’ ڪيڏو نه پيار ۽ اُتساهه ظاهر ٿئي ٿو. اهو ناول جيتوڻيڪ ورهاڱي کان اٽڪل پندرنهن سالن کان پوءِ هيءُ ناول لکيو ويو آهي. پر ايترن سالن کان پوءِ به پنهنجي ڌرتي کي ڇڏڻ جي ڏک جو احساس، اهڙيءَ ريت چٽيل آهي، لڳي ٿو، ڄڻ جنهن ڏينهن ڪرشن کٽواڻي سنڌ ڇڏي آهي، انهيءَ وقت جنهن پيڙا مان هو گذريو آهي، انهيءَ جو اظهار ، انهيءَ وقت ڪاغذن تي اوتيو اٿس.
مون کي جڏهن چيو ويو ته ڪرشن کٽواڻِيءَ جي ناول تي مهاڳ لک، ته منهنجي لاءِ اهو اعزاز بيشڪ هو، پر ساڳي وقت منهنجي لاءِ اِها مشڪل ڳالهه به هئي، ڇاڪاڻ ته ڪرشن کٽواڻي تمام سينيئر رائيٽر آهي. مان جڏهن ننڍڙو، هوس، تڏهن ڪرشن کٽواڻي لکڻ شروع ڪيو، يعني 1942ع ۾.
ورهاڱي کان پوءِ سنڌ ۾ ناول تمام گهٽ لکيا ويا آهن. آغا سليم ۽ سراج ٽي چار ناول لکيا آهن. هڪڙو ناول طارق عالم ابڙي لکيو آهي ٿي سگهي ٿو ڪن ٻين به لکيا هجن، پر اُهي شايد ڪي اهم نه هجن.
ورهاڱي کان گهڻو اڳ سنڌ ۾، ناول لکڻ جي شروعات ٿي چُڪي هئي ۽ اها شروعات مرزا قليچ بيگ ڪئي هئي. هن دلارام (1888) ۽ زينت (1890) ۾ لکيو. انهيءَ کان پوءِ 1892ع ۾ ديوان پريتمداس حڪمت راءِ هڪ ناول لکيو ‘عجيب ڀيٽ’. کانئس پوءِ ڀيرو مل، عبدالرزاق، پرسرام شهاڻي، شيوڪ ڀوڄراج ۽ ٻين ڪيترن ناول لکيا. 1941 کان 1947ع تائين جيڪي نوان ناول نگار آيا، انهن ۾ چندو لعل جئسنگهاڻي، گلي سدارنگاڻي، نرمل جيوتاڻي، نهچل واسواڻي، نرملداس، فتحچند شامل آهن، پر خاص ڪري رام پنجواڻي، جنهن جا ناول-چانديءَ جو چمڪو، اسان جو گهر، قيدي ۽ شرميلا ڏاڍا مشهور ٿيا. ۽ نارائڻ داس ڀمڀاڻي، جنهن جا ناول ‘مالهڻ’، ‘وڌوا’ ۽ ‘غريبن جو ورثو’ ڏاڍا سُٺا ناول هئا ۽ ڏاڍا مشهور به ٿيا.
ورهاڱي کان اڳ جن مسلمان ليکڪن ناول لکيا هئا، انهن مان ڪي ته گذاري ويا ۽ ٻين لکڻ ڇڏي ڏنو. پر ورهاڱي کان پوءِ جيڪي سنڌي ڀارت لڏي ويا، انهن مان ڪن ليکڪن اُتي ڪافي ناول لکيا، جن ۾ چندو لعل جئسنگهاڻي ۽ گوبند مالهيءَ جا نالا اهم آهن. انهن کان علاوه به جن ٻين تمام سٺا ناول لکيا، انهن مان هڪ وڏو نالو موهن ڪلپنا جو آهي، جنهن ‘آواره’ ‘زندگي’ ۽ ‘رڃ ۽ پاڇا’ جهڙا ناول لکيا. گني سامتاڻيءَ جو ناول ‘واپسي’ به هڪ سٺو ناول هو. سندري اُتمچنداڻي ٻه ناول لکيا. انهن کان علاوه گلي سدا رنگاڻي، تارا مير چنداڻي، پوپٽي هيراننداڻي، هري همٿاڻي ۽ هري موٽواڻي پڻ ٻه سٺا ناول لکيا ‘ابو’ ۽ ‘اجهو’.
ڪرشن کٽواڻي پنج ناول لکيا آهن- ‘امر پريم’ (1961)، ‘منهنجي مٺڙي سنڌ’ (1962)، ‘ياد هڪ پيار جي’ (1978)، ‘وئرٿ زندگيون’ (1978) ۽ ‘ست ڏينهن’ (1985). پر ‘امر پريم ۽ ست ڏينهن’ کي ناول جي بدران ناوليٽ چوڻ گهرجي.
ڪرشن کٽواڻي ادب جي گهڻي ڀاڱي هر صنف تي لکيو آهي، سٺو لکيو آهي، پر سندس اصلي سڃاڻپ ڪهاڻي آهي. ڪرشن کٽواڻي 1942ع ۾ لکڻ شروع ڪيو، ۽ 1944ع ۾ ئي سندس ڪهاڻين جو پهريون ڪهاڻي ڪتاب ‘ٽٽل تارون’ شايع ٿيو هو، ۽ هڪ ڪتاب ‘سياسي مدبر’ نالي سان پڻ ساڳي سال شايع ٿيو هو.
ڪرشن کٽواڻي جو فقط اِهو ناول ئي سنڌ ۾ نه ڇپيو آهي، بلڪه سندس ناول ‘اَمر پريم’ ۽ ‘ياد هڪ پيار جي’ به سنڌ ۾ ڇپجي چڪا آهن. سندس ناول ‘ياد هڪ پيار جي’ تي ڀارت جي ساهيته اڪيڊمي انعام به ڏنو آهي. سندس اِهو ناول ۽ ٻيو ‘امر پريم’ هندي ۽ گجراتيءَ ۾ به ترجمو ٿي ڇپجي چڪا آهن.
هيءُ ناول ورهاڱي کان اڳ واري سنڌ جي بيڪ گرائونڊ ۾ لکيو ويو آهي ۽ انهيءَ جي پکيڙ ورهاڱي ٿيڻ تي پوري ٿئي ٿي، جڏهن ناول جو هيرو شيام سنڌ ڇڏي، ڀارت جي شهر بمبئي ڏانهن وڃي ٿو، ۽ بمبئي ويندي به کيس وري سنڌ ورڻ جي خواهش جاڳي ٿي.
سنڌ جي ماحول يا سنڌيت تي ڀارت جي ٻين ليکڪن به ڪافي ناول لکيا آهن، جن ۾ گوبند مالهيءَ جو نالو سڀ کان مٿڀرو آهي. هُنَ پنهنجي ناول ‘شرم ٻوٽي’ ۾ قاضي فيض محمد کي هيرو بڻائي پيش ڪيو هو ۽ ڪرشن کٽواڻي پنهنجي هن ناول ۾ سنڌ جي ڏاهي سوڀي گيانچنداڻيءَ کي سندر جي روپ ۾ پيش ڪيو آهي.
ڪرشن کٽواڻي جي پنجن ناولن مان سنڌ تي سندس اهو هڪڙو ئي ناول آهي. هن ناول کي پڙهڻ کان پوءِ ورهاڱي کان پهرين جي سنڌ جي حالتن جي چڱي ڄاڻ ملي ٿي. ڀارت لڏي وڃڻ کان پوءِ جن ليکڪن اتي سنڌ جي بيڪ گرائونڊ تي ناول لکيا آهن، هي ناول انهن ۾ هڪ اهم حيثيت رکي ٿو. موضوعءَ جي لحاظ کان ناول ڪافي پکڙيل آهي، ۽ ڪردار به ڪافي آهن. پر ڪرشن جي گرفت ناول تي مضبوط آهي. ورهاڱي کان اڳ هلايل آزادي واري تحريڪ انهيءَ وقت ماڻهن جي سوچ، ماڻهن جا مسئلا، ڳوٺن ۽ شهرن ۾ سوچ جو فرق، ڪرشن کٽواڻي سڀني تي روشني وڌي آهي ۽ سٺو نباهيو اٿس.
جيڪي ورهاڱي وقت ننڍا هئا، يا پوءِ ڄاوا، هن ناول پڙهڻ کان پوءِ انهن جي اکين آڏو انهيءَ وقت جي سنڌ اچي ويندي. ناول جو هيرو شيام هڪ آئيڊل قسم جو ڪردار آهي، جيڪو شاعر آهي ۽ ڳوٺ جي ماستر نور الله جي صحبت ڪري منجهس انقلابي ۽ آزاد خياليءَ جي سوچ پيدا ٿئي ٿي ۽ جڏهن هو شهر ۾ اچي ٿو ته پنهنجا هم خيال دوست ڳولهي ٿو وٺي، خاص ڪري سندر جيڪو ڪميونسٽ آهي. هو سندر سان گڏ ادبي ڪچهرين ۾ وڃي ٿو، مزدورن جي وستين ۾ وڃي ٿو. سندر هُنَ ۾ نئين سنڌ جي اڏڻ لاءِ اُتساهه جاڳائي ٿو ۽ نئين سنڌ کي اڏڻ ۽ فرسوده نظام کي بدلائڻ جون ڳالهيون سمجهائي ٿو ۽ هي ٻئي پنهنجا اهي سهڻا خيال کڻي ماڻهن وٽ وڃن ٿا ۽ انهن ڳالهين تي عمل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪن ٿا.
ٻولي ۽ اظهار جو پاڻ ۾ گهرو تعلق هوندو آهي. جيڪڏهن ٻولي اهڙي ڪم آڻجي، جنهن مان چيل ڳالهه جو اظهار پوريءَ ريت نه ٿيندو هجي، يا ليکڪ جنهن ڳالهه جو اظهار ڪرڻ گُهري ٿو، جيڪو ڪجهه پڙهندڙن کي محسوس ڪرائڻ چاهي ٿو، اُهو پڙهندڙ کي پوريءَ ريت محسوس نه ڪرائي سگهي ته ليکڪ جي ناڪامي چئبي. پر ڪرشن کٽواڻيءَ جي خوبي اها آهي ته هو، جيڪو ڪجهه چوڻ چاهي ٿو، جيڪو محسوس ڪرائڻ گهري ٿو، اُهو هُنَ اهڙي انداز سان لکيو آهي، جو پڙهندڙ اُهو پوري شدت سان محسوس ڪري ٿو، بلڪه ڪرشن کٽواڻي پڙهندڙ جي ذهن تي ايڏو گهرو اثر ڇڏي ٿو جو ورهين تائين اهو اثر پڙهندڙن جي ذهنن تي قائم رهي ٿو، ۽ اها ئي فنڪاري آهي. ڪٿي ڪٿي سندس نثر ۾ شعر جو ميٺاج به محسوس ٿئي ٿو. هن جيڪڏهن هندي لفظ ڪم آندا آهن ته ساڳئي وقت عربي ۽ فارسي لفظ به ڪم آندا آهن. پر ڪٿي ڪٿي غلط لفظ به ڪم آڻي ويو آهي، پر ڪرشن کٽواڻي جي لکڻيءَ ۾ ايڏي رواني آهي جو اِها غلطي به وڻي ٿي.
اڄ به، ايتري عرصي کان پوءِ به، جڏهن اهو ناول ڇپيو يعني اُڻٽيهه سال بعد هِنَ وقت به اِهو ناول پڙهجي ٿو ته پڙهندڙ پاڻ کي ورهاڱي کان اڳ واري سنڌ ۾ مَحسوس ڪري ٿو. شيام، سندر يا ٻيا ڪردار هن کي ائين لڳن ٿا، ڄڻ اُهي هن جا ڏٺل آهن، ڄڻ هو به هنن سان گڏ رهيو هجي. ۽ اها هڪ ليکڪ جي خوبي آهي ته هو، پڙهندڙن کي ڪٿي ڪٿي ٿڌي هوا جو جهوٽو لڳندي محسوس ٿئي ٿو.
ناول جو موضوع بامقصد ۽ شاندار آهي. ڪرشن کٽواڻي انهيءَ کي تمام سهڻي نموني نباهيو آهي. ناول پڙهڻ کان پوءِ لڳي ٿو ته ڄڻ اِهو ناول اڄ جي دور تي لکيو ويو آهي. اڄ جي سنڌ تي لکيو ويو آهي. ورهاڱي وقت اهڙيون حالتون پيدا ڪيون ويون هيون، جو شيام کي، جيڪو نئين سنڌ جي اڏڻ جا سپنا اکين ۾ کڻيو پي هليو، تنهن کي پنهنجي ڌرتي ماءُ ڇڏڻي پئي، چوئيتاليهن سالن کان پوءِ هڪ سازش تحت سنڌ مان وري هندئن کي لڏايو پيو وڃي. نه فقط سنڌي هُندئن کي هتان لڏايو پيو وڃي. پر هتي جي سنڌين لاءِ پڻ سندن ڌرتي تنگ ڪئي پئي وڃي. اهڙيون حالتون پيدا ڪيون پيون وڃن، جو سنڌين جو پنهنجي ڌرتيءَ تي جيئڻ جنجال ٿي پيو آهي.
ورهاڱي کان اڳ شيام ۽ سندر نئين سنڌ اڏڻ جا سپنا ڏٺا هئا. اهڙا سپنا هميشه سنڌ جي ضرورت رهيا آهن. اسان کي نئين سنڌ اڏڻ لاءِ انهن سپنن کي سچو ثابت ڪرڻو ئي پوندو. نئين سنڌ کي اڏڻ لاءِ، جنهن خواهش جو اظهار ڪرشن کٽواڻي پنهنجي هِن ناول ۾ ڪيو آهي، انهيءَ جي ساڀيا لاءِ، سندس ئي هڪ ڪردار سندر، جيڪو سوڀي گيانچنداڻيءَ کان متاثر ٿي ڪرشن خلقيو هو، اِهو اڄ به انهيءَ جدوجهد ۾ رڌل آهي.
ڪرشن کٽواڻيءَ ۾ وڏي خوبي اها آهي ته هن جي لکڻي يا بيان ڪيل ڪهاڻيءَ ۾ ڪٿي به بناوٽ يا جڙتو ڳالهه نٿي لڳي. منظر نگاري به اهڙي ڪئي اٿس، جو حقيقت جو احساس ٿئي ٿو. پڙهندڙ ائين محسوس ڪري ٿو ته هو اِهو منظر پاڻ به پسي پيو. ڪردار نگاري ڪئي اٿس ته اهو ڪردار جيئرو جاڳندو، اکين آڏو بيٺل ڀائنجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪرشن کٽواڻي هيٺين وچولي درجي مان ڪونهي پر انهيءَ ڪلاس مان هن جيڪي ڪردار کنيا آهن، يا انهن جي مسئلن لاءِ هن جيڪو ڪجهه لکيو آهي، لڳي ٿو ته ڪرشن کٽواڻيءَ جو تعلق انهيءَ ڪلاس مان آهي. خود ڪرشن کٽواڻيءَ جو شمار ترقي پسند ليکڪن ۾ ڪونهي، پر هيءُ ناول پڙهڻ کان پوءِ لڳي ٿو ته هو هڪ سچو ترقي پسند ليکڪ آهي.
ڪرشن کٽواڻي ٽئگور جي شانتي نڪيتن ۾ پڙهيو آهي. انهيءَ ڪري سندس لکڻين ۾ سنگيت به نظر ايندو، چترڪاري به نظر ايندي، سندس ڪردار گنڀير به هوندا، سٺو سڀاءُ به هوندو، لهجو به نرم هوندو ۽ هنن جي آڏو، ڪو اهم مقصد به هوندو.
ڪرشن کٽواڻي انهن ڪجهه ليکڪن مان آهي، جن ورهاڱي کان اڳ لکڻ شروع ڪيو ۽ اڄ تائين لکي رهيا آهن. ۽ بيشڪ ڪرشن کٽواڻيءَ جو شمار سنڌ جي انهن ليکڪن ۾ ٿئي ٿو، جيڪي تاريخ ۾-‘وڏا ليکڪ’ ليکبا.
طارق اشرف
91-9-19
ڪراچي