1
ڌرتي اسان جي ماتا آهي. سندس ڪُکِ مان اسين پيدا ٿيون ٿا. اسان کي هوءَ پالي پوشي وڏو ڪري ٿي ۽ جڏهن اسين ٿڪجي پئون ٿا ته هوءَ اسان کي ڇڪي، ڇاتيءَ لائي، پنهنجي گود ۾ سمهاري ڇڏي ٿي.
ڌرتيءَ کي اسين پيار ڪريون ٿا.
پر پيار ڪرڻ لاءِ اِنسان گهڻي کي ٿوري جو روپ ڏيندو آهي. اَٿاه ۾ ڪو ننڍو حصو ڳوليندو آهي ؛ اِنسانن جي هجوم ۾ هڪڙو اِنسان چونڊيندو آهي.
زمين اٿاه آهي. حسابن جي دنيا ۾ اِنسان اُن جي ماپ ڪري سگهي ٿو، پر احساس ۽ ڪلپنا جي دنيا ۾ اُنجو ڪو انت ڪونهي. انسان هن ڌرتيءَ کي ملڪن ۾ ورهايو آهي ۽ اُنهن کي پنهنجا نالا ڏنا آهن. هر هڪ ملڪ جا ماڻهو پنهنجي ماحول ۾ پليا آهن ۽ هو پنهنجي ڌرتيءَ کي پيار ڪن ٿا.
ڀارت جي اولهه ۾ سنڌو ندي ڌيميءَ چال سان وهندي، ميدانن ۽ برپٽن کي سجائيندي سمنڊ ڏانهن پيئي وڃي. مٽي ڳاڙهسري آهي، ٻوٽا ننڍڙا آهن، جبل نه، پر ٽڪريون آهن ۽ آڪاش صاف آهي ؛ ان ديس جو. اُن ديس کي چون ‘سنڌوديس.’
سنڌو ديس جي مٽيءَ ۾ پليل اِنسانن جي هيءَ هڪ ڪهاڻي آهي.
برسات اُتي گهٽ پوي، پر تڏهن به ملڪ سائو ستابو آهي. ننڍڙا ننڍڙا ٻيلا ٿوري ٿوري مفاصلي تي ٻنين جي ڪناري تي سانت ۾ آهن ۽ باغن جي وچ ۾ ملن ٿا ڳوٺڙا جن ۾ مٽيءَ جون ٺهيل جايون، ننڍڙيون گهٽيون ۽ انهن ۾ رهندڙ حُب ۽ سڪ وارا اِنسان.
”خدا بخش جو ڳوٺ“ به هڪ ڳوٺ ئي هو. زمانو ڪڏهن آلس وچان ڪر موڙيندو آهي ته ڪڏهن طوفان جيان دز اڏائيندو اڳتي وڌندو آهي. خدا بخش هڪ هٺيلو ۽ پٿر دل شخص هو. غريب گهر ۾ ڄائو هو؛ پر غريبيءَ کان نفرت هئس. سندس سڀاءَ کيس ڌاڙيلن جي ٽوليءَ ۾ آڻي پهچايو. هڪ ڏينهن ڌرتتيءَ ويلي هو اُڃ ۾ ساڻو، اُٺ تي چڙهيل هڪ ڳوٺ مان لنگهيو. ڳوٺ ٻاهران، پٿرائين زمين تي کيس هڪ کوه نظر آيو. اُتي پهچڻ سان سندس اکيون ڦاٽي پيون. هڪ جوان نينگريءَ ستارن ڀريل چولي ۽ ڇُريل چادر ۾ بيٺي، پاڻيءَ جو دلو ڀري رهي هئي. خدا بخش ٻنهي هٿن سان ٻڪ ٺاهيو. نينگري ڊني، هچڪي ۽ پوءِ دلو کڻي پاڻيءَ جي نيسر اوپري ماڻهو جي ٻڪ ڏانهن ڪيائين.
اُس جي تپت ۾ ڇوڪريءَ جا ڳل ڳاڙها هئا. اکيون نيراڻ ڏي مائل، نڪ ڊگهو ۽ منهن سٻاجهو. خدا بخش اُڃ مٽائيندي اهو سڀ ڏٺو ۽ خيال کي ارادي جو روپ ڏنائين
هن ٽپ ڏيئي ڇوڪريءَ جي منهن کي پٽڪي سان ٻڌو. ڇوڪري ڊپ ۾ بيهوش ٿي وئي. خدا بخش پنهنجين سگهارين ٻانهن ۾ اُن نازڪ بدن کي کنيو ۽ اُٺ کي ڊوڙايائين.
جاگيردار جي حويليءَ ۾، اُن رات هڪ ڇوڪري خوب لڇي، ڦٿڪي، هن گهڻو ئي ليلايو، آزيون نيراريون ڪيون، پر ديواريون خاموش رهيون. جاگيردار شراب پي رهيو هو ۽ نينگر جي لڇڻ ڦٿڪڻ کي اِئين ڏسي رهيو هو جيئن هڪ ٻار ناچ ڪندڙ رانديڪي کي ڏسندو آهي.
خدا بخش کي اِنعام ۾ مليو هڪ زمين ٽڪر. هو ڌاڙيل مان زميندار بڻيو ۽ جيڪو ڳوٺ اڏايائين اُن جو نالو رکيائين ”رئيس خدا بخش جو ڳوٺ“ هن خوب پئسو ڪٺو ڪيو، گهڻي معصومن جو ست ٽوڙيائين، پنهنجي حويلي اَڏايائين ۽ زمينداريءَ کي وڌائي ٻيڻو ٽيڻو ڪيائين.
پر هڪ ڏينهن زمين کيس سڏ ڪيو ۽ هو انڪار ڪري نه سگهيو. جنهن مٽيءَ مان محل اَڏايو هو، سو خود مٽي ۾ گم ٿي ويو پر محل اڃا بيٺو هو. مٽيءَ جا پوتر آهي سا اِنسانن ۽ حيوانن ٻنهي کي پاڻ وٽ جڳهه ڏئي ٿي ۽ سندس خوشبوءِ سدا ڦهلجندي رهي ٿي.
ڳوٺ وڌندو رهيو. آس پاس جي ڳوٺن مان ماڻهو لڏي اُتي اچي رهيا. جايون ۽ حويليون اُسرڻ لڳيون. ڳوٺ واپار جو مرڪز بڻجڻ لڳو. اسڪول کليو، اسپتال کلي، ٿاڻو آيو.
اونهاري جي چانڊوڪي هئي. نرمل آڪاس، ڌرتي ۽ جايون بلڪل سانت، اڌ رات جو سمو. سيٺ ڄاڃيمل اوطاق تي ٽنگون ٽيڙي کٽولي تي سمهيو پيو هو. هو خواب ۾ قاسم کي ڏسي رهيو هو جو روئي رهيو هو. پر ڄاڃيمل جو من ڪين ڀنو، هو پاڻ خوش هو. ڄاڃيمل ڪاغذ اڳتي وڌايو ۽ قاسم کي ان تي آڱوٺو هڻڻو ئي پيو. قاسم جي زمين ڳوٺ ۾ ڀلي ۾ ڀلي هئي ۽ ڄاڃيمل سپني ۾ قاسم جي اِها زمين پائي ڏاڍو خوش ٿيو.
اِتي ڄاڃيمل جو سپنو ٽٽي پيو. هو ڏاڍو ڪاوڙيو ۽ دکي ٿيو ۽ جيئن ئي اکيون کوليائين تيئن پنهنجي نوڪر ڦڳڻ کي سامهون بيٺل ڏٺائين.
”ڇا آهي، ڦڳڻ؟“ ڄاڃيمل ڪجهه غصي، ڪجهه اچرج وچان پڇيو.
”سائين جلد گهر هلو. سائين جن کي فرزند پيدا ٿيو آهي.“
سپني ۾ محسوس ڪيل خوشيءَ جي ڀنگ ٿيڻ جو ارمان ڄاڃيمل کان وسري ويو. هو پنهنجي ڌوتي سنڀالي اُٿيو، پاسي ۾ اسٽول تي رکيل لوٽيءَ مان پاڻيءَ لپ ڀري منهن ڌوتائين ۽ نوڪر سان گڏ گهر ڏانهن هليو.
گهر جا سڀ ڀاتي جاڳيل هئا. اوڙي پاڙي جون زالون-ڪي اندر، ڪي ٻاهر هيون. ڄاڃيمل کي آيل ڏسي هنن رَون يا چادرن سان منهن کڻي ڍڪيا ۽ سندن چلائڻ بند ٿي ويو.
گنشي ڏاڏيءَ چادر مان اک ڪڍي چيو : ” ساوتريءَ پيءُ، واڌايون هجني. پٽ ڄائو ٿئي.“
ڄاڃيمل هٿ جوڙي چيو: ”گروءَ جي ڪرپا آهي. هو سڀني تي مهربان آهي.“
ساوتري ڄاڃيمل جي وڏي ڌيءَ جو نالو آهي ۽ نئين ڄاول ٻار جو نالو رکيائون: شيام.
صبح جو سج اُڀرندو آهي ۽ رات جو اُلهندي طرف ٻڏي ويندو آهي، پر ڪير به اُن ڏانهن خيال ڪو نه ڏيندو آهي. ائين جڏهن نئون ٻار ڄمندو آهي ته اِنسان ان کي عام واقعو سمجهي ڌيان ڪو نه ڏيندا آهن. پر هڪ اِنسان جو هن دنيا ۾ اچڻ ڪيڏو نه وڏو واقعو آهي، اُن کي تمام ٿورا ماڻهو سمجهن ٿا.
ننڍڙو اُسرندڙ ڳوٺ. ڄاڃيمل جو واپار وڌي رهيو هو. ٿورا سال اڳ جي ئي ڳالهه آهي.....هڪ ڄاڃي واڻئي ڳوٺ ۾ مودڪو هٽ کوليو هو. ڄاڃيءَ مان بدلجي هو ڄاڃيمل ٿيو ۽ پوءِ سيٺ ڄاڃيمل سڏجڻ لڳو. ڳالهه ڪالهه ڪالهوڻي آهي پر هئڙن واقعن کي ڪير به ياد ڪو نه ڪندو آهي. سڀ ڪو مٿي پهاڙ جي چوٽيءَ ڏي نهاريندو آهي، هيٺ پاڙ ڏي نهارڻ جي عادت اِنسان ۾ ڪو نه آهي.
خدا بخش بعد الله بخش سندس پٽ زميندار بڻيو. هو عيش ۾ ڄائو، عيشن ۾ پليو ۽ وڏو عياشي بڻيو. خدا بخش جو ڪٺو ٿيل پئسو شراب ۾ لٽجڻ لڳو. نچڻيون ڇيڙ وجهنديون هيون، آس پاس جا زميندار شڪار لاءِ ايندا هئا، ٻڪرا ڪسبا هئا، ڪڪڙ ڪٽبا هئا، شراب جون بوتلون کلنديون هيون. الله بخش ڄاڃيمل کان اوڌر کڻڻ لڳو، پنهنجيون زمينون وڪڻڻ لڳو.
زميندار کي پنهنجي چيچ ۾ ٻڌي ڄاڃيمل تڪ جي اڻپڙهيل ماڻهن کي لٽڻ جو پرانو حاصل ڪيو. ڳوٺ جي هندن جي پاڙي ۾ هڪ ڊگهي جاءِ سِسُ ڪڍڻ لڳي. ڄاڃيمل پنهنجي مٽيءَ جي جاءِ ڊهرائي پڪسري جاءِ ٺهرائي. زال جي ٻانهن کي سونن چوڙن سان سينگاريائين. درياه شاه جو شوالو ٺهرائڻ لاءِ پنج سؤ رپيا دان ڪيائين. هُو ڳوٺ جي هندن جو مکي چونڊيو.
شيام ڳالهائڻ جيڏو ٿيو هو. هڪ ڏينهن پهرين ماڙ جي هڪ ڪمري ۾ سامهون ويٺل ساوتريءَ کي چيو : ”ساتلي، مون کي آکاڻي ٻڌاءِ.“
ساوتري ننڍي ڀاءُ کي ڏاڍو ڀائيندي هئي. هن ڀاءُ کي گود ۾ وهاري چيو: ”هڪڙو هو راجا....“ ساوتري ڪڏهن ڪڏهن ڀر واري ڳوٺ ۾ ناناڻي ويندي هئي ۽ اُتان گهڻيئي ڪهاڻيون ٻڌي ايندي هئي. اهي هوءَ ڏاڍي چاهه سان شيام کي اچي ٻڌائيندي هئي.
شيام شڪل جو سهڻو، بدن جو سنهو هو. سندس اکيون سدائين خوابن سان ڀريل هونديون هيون. ويڪرو نرڙ، نرم وار، جڏهن ساوتري گهر ۾ ڪا نه هوندي هئي ته هو کڏ تي ويٺو دور گگن ڏانهن نهاريندو رهندو هو. ڪانَو ڪان ڪان ڪندا، کُڏ جي ڀتين تي اچي ويهندا هئا. مئنا وڻ جي پنن ۾ پاڻ لڪائي آواز ڏيندي هئي. وڻ هوا تي وڃڻي وانگر جهولندا سوُن سوُن ڪندا هئا. سرشٽي سانت هئي پر خاموش نه، جيئن دل سانت ۾ ئي ڳالهيون ڪندي آهي، تيئن قدرت چپ رهندي به ڪهاڻيون ٻڌائيندي آهي.
ٻالپڻ جا ڊگها ڏينهن ۽ ننڍيون راتيون ٻار جي پينگهي کي لوڏي لولي ڳائيندا آهن. نه دائيءَ کي خبر هوندي آهي ته ٻار ڪٿان ٿو اچي، نه ٻار کي خبر هوندي آهي ته مان ڇو آيو آهيان.
هو وڌندو آهي جيئن ٻوٽو وڏو ٿيندو آهي. هو پنهنجي چوگرد دنيا کي ڀاڪر ۾ ڀرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. هو رئندو به آهي ڇاڪاڻ ته سندس دنيا هميشه سکي ڪا نه هوندي آهي.
ڄاڃيمل ويجهڙائيءَ ۾ هڪ وڏو باغ ورتو هو. ان ۾ انبن، توتن ۽ زيتونن جا وڻ هئا. هڪڙو بادام جو وڻ هو ۽ ٻه ٽي گيدوئڙن جا. ساوتريءَ کي ان باغ ۾ وڃڻ تي بندش هئي ڇاڪاڻ ته هوءَ وڏي ٿي چڪي هئي. شيام اُتي ويندو هو ۽ پنهنجا کيسا انبڙين سان ڀري ايندو هو. ڀاءُ ڀيڻ گڏجي، ڦارون ڪري اُنهن ۾ کنڊ وجهي، اُهي کائيندا هئا. شيام ڌيمي آواز ۾ باغ جون ڪهاڻيون ڀيڻ کي ٻڌائيندو هو ۽ ساوتري وات ڦاڙي ٻڌندي هئي. پوپٽن جو پر کولي اُڏامڻ، ڏيڏرن جي راند، ڏينڀن جي ڀونُ ڀونُ ۽ وڏن سهڻن انبن جو ٽارين مان لٽڪڻ.
شيام جي ڳالهين جا موضوع اڪثر اهي هوندا هئا.
شيام جي ٻڌائڻ جو ڍنگ ڏاڍو رسيلو هوندو هو. ڪڏهن ساوتري رشڪ کائيندي هئي ته هوءَ به ڇوڪرو هجي ها. ڪڏهن ڪڏهن هوءَ ڀاءُ تان ٻلهار ويندي هئي- جنهن ۾ ڪي اهڙا گڻ هئا جن کي هوءَ سمجهي ڪا نه سگهندي هئي، پر اُنهن کي پيار ضرور ڪندي هئي.
شيام جي ماءُ هڪ سادي سودي عورت هئي. پرڀات جو اُٿي ڏڌ ولوڙڻ، اُن بعد ماني ڪرڻ ۽ گهر جي سهيڙ ڪرڻ. سندس سڄو ڏينهن ڪم ڪار ۾ هليو ويندو هو. ٻارن کي ماني ٽڪي وقت تي کارائيندي هئي- سندس خيال ۾ ٻارن ڏانهن سندس ايترو ئي فرض هو. سندس زندگي ڳوٺن ۾ عام عورتن وانگر هڪ مشين جيان هئي، جنهن ۾ خيال ۽ احساس کي ڪا به جڳهه ڪا نه هئي.
*
خوشيءَ جون شهنايون وڄڻ لڳيون. شهنائيءَ جي لرزندڙ، هيٺ مٿي لهندڙ چڙهندڙ آواز ۾ سڄو پاڙو ڄڻ جهومي رهيو هو. گهر کي سجايو ويو هو. انب جي پنن جان مالهائون درن تي لٽڪي رهيون هيون. اڱڻ ۾ ٽين مان مٺايون لاهي وڏا ٿالهه پئي ڀريا ويا. روهڙي مل جون نيون ۽ تکن رنگن جون سٿڻون، ڀرت ڀريل اڇا گگها ۽ وائل جا روا پائي زالو اچ وڃ ڪري رهيون هيون.
اڄ ساوتريءَ جي شادي هئي. شيام جا ناناڻا، ڏاڏاڻا سڀ مٽ مائٽ آيا هئا. انهن ۾ اَسي سالن جا ٻڍا به هئا ته شيام جيڏا ٻار به. وڏا سڀ ڪم ۾ لڳل هئا ۽ ننڍڙا ٻاهر گهٽيءَ ۾ راند ڪري رهيا هئا. صرف شيام هو جنهن کي انهن ٻنهي ڳالهين لاءِ چاه نه هو ۽ اڪيلو، بنا ڪم ڪار جي هت هُت ڦري رهيو هو، عجب کائي رهيو هو، ڪجهه سوچي رهيو هو.
هو پهرين ماڙ جي هڪ ڪمري ۾ پهتو. اُتي ساوتري ويٺي هئي، هڪ جيڏين سان گهيريل. سندس ساهيڙيون چرچا ڪري کلي خوش ٿي رهيون هيون، پر هوءَ پاڻ بيعني، بيسرت، موڳي موڳي لڳي رهي هئي. سندس اکيون ڳاڙهيون هيون ۽ ڪجهه سڄيل هيون- شايد سڄي رات رنو هئائين. پوءِ به هوءَ سهڻي لڳي رهي هئي، ماڪ ۾ ڌوتل تازي گل جيان.
شيام ڀاري دل کڻي هيٺ لهي آيو. بتيون ٻريون ته اوطاق تي مزمان اچڻ لڳا. ڳوٺ جا وڏيرا، قاضي، اسڪول جو هيڊ ماستر، سڀ ڏاڙهيون سنواري صاف اَڇا ڪپڙ ا پائي ڄاڃيمل سان ڀاڪر پائي ٿي مليا. پوءِ کٽن تي ويهي اوڀاريون لهواريون ڳالهيون ڪرڻ ٿي لڳا.
زالون گهر جي دالان ۾ ويٺيون لاڏا ڳائي رهيون هيون. ٻن ٽن هفتن کان شيام اهي راڳ ٻڌندو آيو هو. زالن ۾ هڪ نوورني، جنهن بابت ڪنهن کيس ٻڌايو هو ته سندس ماروٽ آهي، ڳائڻ ۽ نچڻ ۾ خاص طرح هوشيار هئي. هوءَ جڏهن حجاب لاهي ميدان ۾ ٽپي ٿي پيئي ته سڀني زالن کان واه واه نڪري ٿي ويئي، نين ڪنوارن جون دليون تڙپڻ ٿي لڳيون ۽ ڪنواريون ڇوڪريون لڄ ۾ لال ٿي ٿي ويئون.
شيام ڌيري ڌيري چڪر ڏيندو، سڀ ڪجهه ڏسندو وري پنهنجي ڀيڻ جي ڪمري وٽ پهتو. نه معلوم ڪهڙو ڊپ سندس دل کي ويڙهي ويو هو. کيس ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هي گڏ ٿيل سڀ ماڻهو سندس ڀيڻ کي کانئس ڦرڻ آيا آهن. ڀيڻ جي سامهون وڃڻ جي کيس همٿ نه ٿي جو شايد روئڻ لڳي ها. هو ڀر واري ڪمري ۾ دريءَ وٽ ويهي رهيو، ڄڻ ڀيڻ مٿان پهرو ڏيئي رهيو هو.
شهنايون تيز ٿيڻ لڳيون. گوڙ وڌڻ لڳو. ٻار خوش ٿي تاڙيون وڄائڻ لڳا. زالن ۾ سس پس ٿيڻ لڳي. ساوتريءَ جي ڀر ۾ ويٺل ڇوڪريون ڊڪ پائي درين ڏانهن ڀڳيون.
هڪڙي ساوتري ۽ ٻيو شيام- هو پنهنجين جڳهين تي ئي ويٺا رهيا، پنهنجن پنهنجن ڪمرن ۾. ساوتريءَ ڄڻ ڳچيءَ جيڏي ٿڌي پاڻيءَ منجهه بيٺي هئي ۽ ٿڌ وچان ڏڪي رهي هئي ۽ شيام پاڻ کي بيحد اڪيلو محسوس ڪري رهيو هو. هو دريءَ وٽ ويٺو هيٺيون نظارو ڏسي رهيو هو، سڀ آواز ٻڌي رهيو هو، ۽ الائي ڇو هن خوشيءَ جي موقعي تي به روئڻ ٿي چاهيو.
جدا ٿيڻ جي گهڙي اچي ويئي، گهوٽ راجا ساوتريءَ جي سامهون بيٺو هو. سنهو ۽ خاص ڊگهو نه، خاص سهڻو نه ۽ نه ئي نرڙ ۽ اکين ۾ تيج هوس. هو هڪ رواجي ڇوڪرو هو ۽ شيام هڪ ڀيانڪ شخص جو جيڪو تصور ڪيو هو، اُن سان هو بلڪل ڪو نه ٿي ٺهڪيو. پر پوءِ به هو شيام کي ڪو نه وڻيو. سندس ڀيڻ جنهن جي دل هو سڃاڻندو هو، اُن اڳيان هو بلڪل خسيس پئي لڳو.
شيام جي ماءُ گهوٽ ۽ ڪنوار کي مٺائي پئي کارائي. ساوتريءَ هٿ ڦهلايا ۽ شيام ڊڪ پائي سندس گود ۾ وڃي پيو. ٻئي روئڻ لڳا. ساوتريءَ جا گرم لڙڪ شيام جي ڳلن تي پيا. هن زور سان ڀيڻ کي ڀاڪر پاتو. شيام ماءُ جي اکين ۾ به لڙڪ آيا ۽ احساس آجو ڄاڃيمل به اکيون اگهڻ لڳو. ساوتريءَ جون ساهيڙيون به روئڻ لڳيون.
اُن رات اڌ رات جو شيام سپنو ڏٺو. ڪير سندس ڀيڻ کي کانئس زوريءَ ڇني رهيو آهي. شيام وهاڻي کي چنبڙي پيو، ڄڻ هو ڀيڻ کي چنبڙيو هو. هو اوڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳو. شيام جي ماسي آئي، جنهن شيام کي گود ۾ کڻي چيو: ”پٽ، هيئن روئبو آهي! ڀيڻين ته وڃي سکي ٿي. سڀڪو دنيا ۾ پنهنجي ماڳ ويندو آهي.“
شيام ماسيءَ جي ڪلهي تي ڪنڌ رکي رئڻ لڳو ۽ سندس ڪپڙا آلا ڪري ڇڏيائين. آخر ائين سسڪيون ڀريندي ماسيءَ جي گود ۾ کيس ننڊ اچي ويئي.
ڀيڻ جي وڇڙڻ بعد شيام ڏاڍو اڪيلو ٿي پيو. پيءُ پئسن ڪمائڻ ۾ مشغول هو. صبح جو جاڳڻ سان هن کي دڪان واري ٽجوڙي نظر ايندي هئي. ڏندڻ ڪرڻ وقت هو ڪالهه ڪمايل پئسن جو تخمينو لڳائيندو هو. سنان ڪري گيتا جو پاٺ ڪرڻ کان اڳ هو فيصلو ڪري ڇڏيندو هو ته اڄ فلاڻي هاريءَ جي زمين قرض بلي ضبط ڪرائيندس. پوءِ سڄو ڏينهن هو دڪان تي گذاريندو هو. سانجهي اوطاق تي گپ شپ هڻڻ ۾ گذري ويندي هيس.
ڳوٺن ۾ عورت لاءِ پورهئي جي ڪمي ڪانهي. شيام ماءُ صبح کان رات تائين پورهيو ڪندي رهندي هئي. ٿڪجي ٻه منٽ آرام ڪندي ته ڪو ڪم ياد پوندس. هن پهرين ماءُ کي ۽ پوءِ سس کي سڄو ڏينهن ائين پورهئي ۾ جهرندو ڏٺو هو ۽ هوءَ به ائين جهرندي رهي هئي. سندس خيال ۾ اها ئي عورت جي سچي ۽ سٺي زندگي هئي.
پر شيام سدائين ڄڻ پنهنجن پورن ۾ غلطان رهندو هو. سندس هم عمر ٻيا ڇوڪرا گهٽين ۾ رانديون ڪري شور مچائيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن سندن رانديون اُگرو روپ به وٺنديون هيون. ڪڏهن ڪنهن گڏه کي ڦاسائي اُن جون ٽنگون ٻڌندا هئا ۽ پوءِ لڪڻ کڻي کيس ڊوڙائيندا هئا. ڪڏهن ڪنهن ڪتي جي پڇ ۾ گاسليٽ ٻڏل ڪپڙو ٻڌي اُن کي تيلي هڻندا هئا ۽ ڪتو ڪيڪون ڪرڻ لڳندو هو.
شيام هيءُ ڏسندو هو ته سندس هنياءُ ڏرندو هو. انهن ڇوڪرن لاءِ سندس دل ۾ نفرت پيدا ٿيندي هئي، سندس ۽ ڳوٺ جي اهڙن ٻين ڇوڪرن وچ ۾ هڪ تمام وڏي دوري هئي جنهن کي صرف هن جي دل ڄاتو ٿي.
هو اسڪول مان موٽندي سڌو باغ ڏانهن ويندو هو. ڪتابن جي ڳوٿري کوه وٽ رکي هو هٿ منهن ڌوئندو هو ۽ پوءِ باغ ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڦرندو هو. جڏهن اڃا ڄاڃيمل هيءُ باغ ڪو نه ورتو هو، تنهن کان گهڻو اڳ ۾ قاسم هن باغ ۾ ڪم ڪندو آيو هو. سندس ڏاڙهي صفا اَڇي هئي. اکين مٿان ٿلهن وارن جي ليڪ به صفا اڇي هئس. هٿن ۽ ٻانهن تي به اڇا وار ڦهليل هئس. سندس چيلهه ڪجهه چٻي ٿي چڪي هئي. تڏهن به ٻانهن ۾ ست خوب هوس.
شيام کي ڏسي هو کرپو رکي قميص سان پگهر اُگهي چوندو: ”ويهه ننڍا سيٺ. تو ايندي وقت ڏٺو، هن وڻ ۾ ايڏو انب ٿيو آهي جو سڄي ٽاري ئي هيٺ جهڪي آئي آهي. پر سندس کلَ ڏسجانءِ ڪهڙي نه سنهي آهي!“
شيام ڏسُ پڇي ڊڪ پائي اوڏانهن ڀڄندو ۽ پنجن منٽن بعد هڪ وڏو انب گود ۾ کڻي اچي قاسم جي ڀر ۾ وهندو. قاسم انب پاڻيءَ ۾ پسائي ڏاٽي سان ان کي وڍي ڦارون ڪري شيام اڳيان رکندو هو. شيام جڏهن پهرين ڦار وات ۾ وجهندو هو ته کيس ساوتري ياد ايندي هئي ۽ هو هٿ کي روڪي خيالن جي سنسار ۾ ٻڏي ويندو هو. ساوتري هينئر ڇا ڪندي هوندي هاڻي سندس لاءِ انبڙيون ڪير پٽي ايندو هوندو؟ اهڙا عجيب سوال سندس من ۾ اُٿندا هئا، پر قاسم جون مڌر ڳالهيون جلد اهڙن سوالن کي دور ڀڄائي ڇڏينديون هيون.
قاسم جي زندگيءَ ۾ ڪا خاص تبديلي ڪا نه ٿي هئي. هو هڪ جهوپڙيءَ ۾ ڄائو هو ۽ هن کي خبر هئي ته هڪ ڏينهن جهوپڙيءَ ۾ شانت ٿي ويندو. پر سندس زندگيءَ ۾ ٻه ٽي سال اهڙا آيا هئا، جنهن کي سندس زندگيءَ جو بهار چئي سگهي ٿو. تڏهن هو جوان هو ۽ سندس تازي شادي ٿي هئي. سمي سندس زال تمام سهڻي هئي. ڪيترن شاهوڪار نوجوانن جون منجهس نگاهون هيون. هوءَ کيس ڪيئن ملي اها به هڪ پرولي هئي، جنهن کي هو خود ڪيترو سوچڻ سان به سمجهي ڪو نه سگهيو. ”شايد نصيب جي ڳالهه آهي!“ آخر هو ان نتيجي تي ئي پهتو.
شاديءَ بعد ڪجهه سال هن تمام خوش گذاريا، ڄڻ هو نشي ۾ هو ڌرتيءَ جو رنگ بدلجي ويو هو. آڪاس مان گرم اُس بدران ٿڌيون بوندون وسنديون هيون ڄڻ هن کان اڳ ٻئي ڪنهن کي سهڻي ڪنوار ملي ئي ڪا نه هئي. ان مدهوشيءَ ۽ بي خبريءَ ۾ ئي ٻنين ڏانهن ڌيان نه ڏيندي، هن ٻنيون وڃايون هيون. ٻنيون قرض عيوض زميندار جي هٿ ۾ اچي ويئون ۽ سڄي عمر هن کي ڀاڙي جو پورهيت ٿي رهڻو پيو.
پر هن ڪڏهن به پڇتايو ڪو نه. محنت ڪرڻ اِنساني مرڪ آهي. ايماندار شخص کي محنت بنان جيئڻ سونهين ئي ڪو نه. هو دل سان محنت ڪندو آيو هو ۽ سڄي عمر محنت ڪندو آيو هو. پر کيس پڙ پيو ڇا هو؟ هڪ ننڍي جهوپڙي، ان ۾ ڇنل کٽولي ۽ ٺڪر جا ڪجهه ٿانءَ. اها جهوپڙي به سندس ملڪيت ڪا نه هئي ۽ سندس ٻڍي بدن جي پورهئي جو به ڪو قدر ڪو نه هو. قاسم باغ ۾ ڪم ڪندو هو ته سمي سندس زال ڄاڃيمل جي گهر ۾ جنڊ پيهڻ، ڪڻڪ ۽ جوئر سوئڻ ۽ ڄاڃيمل جي زال جي وارن مان جونُ ڪڍڻ جو ڪم ڪندي هئي ۽ جڏهن شيام ايندو هو ته ٽيئي گڏجي ويهي ڳالهيون ڪندا هئا.
سهڻي تڏهن جوانيءَ ۽ ٻالپڻ جي وچ ۾ هئي، ۽ شيام کان ٻه ٽي ورهيه وڏي. هوءَ تمام سندر هئي. سندس منهن ۽ بدن مان رت پيو ڇڻندو هو. ماءُ پيءُ جو سڪيلڌو ٻار هئي، ان ڪري پيار تمام گهڻو مليو هوس پر بيحد سهڻي ۽ ماڻهن جي نظرن ۾ هئڻ ڪري مٿس بندشون به هيون. جا آزادي عام طرح هارين جي ڪٽنبن جي ڇوڪرين کي هوندي آهي، اوتري کيس حاصل ڪا نه هئي. ان ڪري شيام جي صحبت حاصل ڪري هوءَ بيحد خوش ٿي.
شيام ڪڏهن اُڏامندڙ پکيءَ کي لهي، پٽ تي ويهندو ڏسندو هو ته آڱر چپن تي رکي سهڻيءَ کي چپ رهڻ جو اشارو ڪندو هو. هو تمام چاه سان جاچڻ لڳندو هو ته ڪيئن پکي پر سميٽي رهيو آهي، پٽ مان داڻا چونڊي کائي رهيو آهي. ڌيري ڌيري پير پير ۾ پائي هو اڳتي وڌندو هو، پوءِ اوچتو آڪاس مان ڪنهن ساٿيءَ جو آواز ٻڌي پاڻ به ساڳي آواز ۾ جواب ڏيندو هو، ۽ پر ڦهلائي اُڏري ويندو هو.
شيام خوشيءَ مان تاڙي وڄائي گد گد ٿي چوندو هو: ”ڏٺئي.“
سهڻي عجب ۾ شيام جي لال چهري ڏانهن نهاريندي هئي ۽ عجب کائيندي هئي ته هئڙو رواجي نظارو شيام کي هيئن مگن ڇو ٿو ڪري.
ڪڏهن شيام هوا ۾ لڏندڙ ٻوٽن ڏانهن نهاريندو هو. پوءِ سهڻيءَ ڏانهن منهن ڪري چوندو هو : ”تو ڪڏهن ناچ ڏٺو آهي، سهڻي؟“
سهڻي ڪنڌ ڌوڻي نهنڪر ڪندي هئي. شيام ٿڌو ساه کڻي چوندو هو : ”هنن ٻوٽن جي ناچ ۾ ڪيترو نه مزو آهي! اسان کي ڪلاس ۾ ماستر ٻڌايو آهي ته جهنگلن ۾ رهندڙ ماڻهو روز شام جو ناچ ڪندا آهن. هو ڪيترا نه خوش هوندا.“
سهڻي پڇندي هئي: ”ماستر توهان کي ٻيو ڇا ٻڌائيندو آهي؟“
”اسين ڪتابن ۾ ڪهاڻيون پڙهندا آهيون.“ پوءِ هو خود ئي چوڻ لڳندو هو: ”تو هوءَ ڪهاڻي ٻڌي آهي سهڻي...؟“
۽ هو ڪهاڻي ٻڌائڻ لڳندو هو. سهڻيءَ جو انهن ٻاراڻين ڪهاڻين ۾ گهڻو چاه ڪو نه هو. هوءَ انهيءَ عمر کي پهچڻ تي هئي جڏهن اِنسان سپنن کي ڇڏي حقيقتن مان آنند پائڻ جي چاهت رکندو آهي، پر شيام جو ٻالو ڀولو منهن ۽ ان جي ڦرندڙ گهرندڙ تاثرن کي جاچڻ ۾ کيس ڏاڍو مزو ايندو هو. ڄڻ هڪڙي ڪهاڻي شيام زبان سان ٻڌائي رهيو هو، ته ٻي ڪهاڻي سندس منهن جا ڀاؤ ٻڌائي رهيا هئا.
ڪڏهن ڪڏهن سهڻي ۽ شيام هٿ هٿ ۾ ڏيئي ڪسيءَ جي ڀر ۾ ويهي وهندڙ پاڻيءَ ڏانهن نهاريندا هئا. ڪيتري دير هو سانت ۾ ويٺا هوندا هئا، جو اوچتو سهڻي شيام جي هٿ کي دٻائي ٿڌو ساه کڻي چوندي هئي: ”شيام، اُٿ ته هلون.“
شيام عجب ۾ سهڻيءَ ڏانهن نهاري چوندو هو: ”تون ائين اُڀا ساه ڇو کڻندي آهين، سهڻي؟ مون ٻڌو آهي ته ماڻهو ڊگها ساهه ڏک ۾ ئي کڻندا آهن.“
سهڻي کلي ڏيندي هئي. ائين کلندي سندس منهن جي سونهن ٻيڻي بڻجي ويندي هئي ۽ سندس ساڄي ڳل ۾ هڪ کڏ ٺهي پوندي هئي. هوءَ شيام جي منهن تي هلڪي ٿپڪي هڻي چوندي هئي: ”تون تمام ڏنگو ٻار آهين. سڀني سوالن جا جواب نه ٿيندا آهن!“
انهن ڏينهن ۾ ٻيو به هڪ رواجي واقعو ٿيو، پر شيام جي زندگيءَ ۾ ان تمام اهم جڳهه ورتي، شيام اسڪول ۾ امتحان ۾ پنهنجي ڪلاس ۾ پهريون نمبر آيو ۽ کيس ڪجهه ڪتاب انعام طور مليا. انهن ۾ ٻه ڪتاب هئا! ٽئگور جو ”ٻال چندرما“ ۽ ”ايسپ جون ڪهاڻيون“. ڪجهه ڏينهن لاءِ شيام انهن ڪتابن کي پڙهندي ٻي سڄي دنيا کي وساري ويٺو. کيس اسڪول مان موڪل هئي. گهر جي مٿين ڪمرن ۾ هو اڪيلو هو ۽ ٽئگور جا گيت پڙهندي هو هڪ ٻي دنيا خلقيندو هو، جنهن ۾ پاڻ نائڪ هو. انهن گيتن ۾ جيڪو ميٺاج هو، هو رات جو دير تائين اُن جو چشڪو وٺندو رهندو هو. گهر جا سڀ ڀاتي سمهي پوندا هئا تڏهن هو سوچيندو هو ته گهر ڇڏي جهنگل ڏانهن ڀڄي وڃي. اتي هو شينهن ۽ چيتن سان وڙهندو، پهاڙي نهر ۾ سنان ڪندو ۽ پوءِ هڪ پري آڪاس مان لهي هيٺ ايندي ۽ سندس سامهون بيهي چوندي : ” مان تنهنجي بهادريءَ تي خوش ٿي آهيان. گهر جيڪي گهرڻو هجيئي.“ هو سوچڻ لڳندو هو ته پاڻ کي ڇا گهرجي. آخر هو خيال ڪندو هو ته مان پريءَ کي چوندس: مون کي ٻيو ڪجهه نه کپي، تون کپين؛ اچ اسين ٻئي گڏجي راند ڪيون.
ائين پريءَ سان راند ڪرڻ جو خيال اينديئي هن کي سهڻي ياد پوندي هئي. ته ڇا هوءَ به پري هئي؟ هوءَ لاشڪ پريءَ جهڙي سندر هئي. ليڪن پريون ته آڪاس ۾ محلاتن ۾ رهنديون آهن ۽ سهڻي باغ ۾ مٽيءَ جي هڪ ننڍي جهوپڙيءَ ۾ رهندي هئي.
شيام جي من ۾ ڪروڻا جو ڀاؤ جاڳندو هو. شايد ستجڳ ۾ پريون محلاتن ۾ رهنديون هيون. ڪلجڳ ۾ هو غريب ٿي ويون آهن ۽ جهوپڙين ۾ ئي رهڻ لڳيون آهن. هوءَ! ليڪن ويچاري ڪيترو ڪم ڪندي آهي. کاڌو به گندو کائيندي آهي. سندس ڪپڙن کي ڪيتريون چتيون لڳل هونديون آهن.
شيام ٻئي ڏينهن صبح ساڻ باغ ۾ پهچي ويو ۽ سهڻيءَ کي ڳولي لڌائين. هوءَ ڪنڊن ڀريل ٻوٽن مان گلاب جا گل پٽي رهي هئي. ”تون هيترا ڏينهن ڪٿي هئين؟“ سهڻيءَ شيام کي مٺي تنبيهه ڪندي چيو.
”پرين جي سنسار ۾.“ شيام کلي ڏنو. ”تون به هڪ پري آهين نه!“
سهڻي عجب ۾ شيام کي مٿي کان پيرن تائين جاچيو. ”ڇا ٿو چوين؟ ننڊاکڙو آهين ڇا؟“
شيام ويجهو اچي سهڻيءَ جي هٿ مان هڪ گل ڦري جهيڻي آواز ۾-ڄڻ هو سندس ڪن ۾ چئي رهيو هجي-چيو: ”ڪتابن ۾ پرين جو جيڪو بيان آهي تون هوبهو اهڙي آهين.“
سهڻيءَ کلي ڏنو. هوءَ ايتري دير کلندي رهي جو سندس اکين ۾ لڙڪ مڙي آيا. شيام سمجهي نه سگهيو ته اهي دک جا هئا يا سک جا.
”پر هڪڙو فرق آهي. اڳي پريون محلاتن ۾ رهنديون هيون، تون جهوپڙيءَ ۾ رهندي آهين. ٻڌاءِ تون هيترو پورهيو ڇو ڪندي آهين؟ تون ڦاٽل ڪپڙا ڇو پائيندي آهين، سهڻي؟“
سهڻي ڪجهه ويل شيام ڏانهن سانت ۾ نهاريندي رهي. پوءِ ڳنڀير نوع ۾ چيائين:”ڇاڪاڻ جو مان غريب آهيان.“
”تون غريب ڇو آهين، سهڻي؟“
”ڇاڪاڻ ته منهنجو بابا غريب آهي.“
شيام ڪجهه ويل سانت ۾ سوچيندو رهيو. ”نه، نه سهڻي! مان تو کي اهي ڦاٽل ڪپڙا پائڻ نه ڏيندس. ماڻهو چوندا آهن منهنجي بابا وٽ گهڻا گهڻا پئسا آهن، مان بابا کان پئسا وٺي تو کي ڏيندس. تون نوان ڪپڙا پائجانءِ.“
سهڻي کلڻ لڳي. ”تنهنجو بابا تو کي پئسا ڏيندو؟“
”ڇو نه ڏيندو. هو مون کي پيار ڪندو آهي.“
سهڻي سانت ۾ گل پٽڻ لڳي. پوءِ هن شيام کي پاڻ ڏانهن ڇڪي سندس نرڙ تي چمي چيو: ”تون منهنجو ننڍو ڀاءُ ٿيندين؟ منهنجو چيو مڃيندين؟“
شيام ڪنڌ ڌوڻي هائو ڪئي.
سهڻيءَ چيو: ”ته پوءِ تون بابا کان منهنجي لاءِ پئسا نه گهرجانءِ. مان جهڙي آهيان، تهڙي سٺي آهيان.“