4
شيام اُن وقت ڪاپيءَ ۾ ڪجهه لکي رهيو هو. پيءُ جي سوال تي هن پنو ورائي ڇڏيو. پر پڻس کانئس ڪاپي وٺي پنا اُٿلايا.
”شعر ۽ ڪهاڻيون!“ پڻس کلي ڏنو، ڄڻ مٿانئس وڏو بوجو هٽي ويو. ”وندر ڀلي ڪر، پر گهڻو وقت انهن ۾ نه وڃاءِ. تو کي ته آخر پيءُ جو ڌنڌو سنڀالڻو آهي. هيڏي ساري جائيداد آهي، اُن کي سنڀالڻ ۽ وڌائڻ لاءِ حوصلو ۽ پورهيو کپي ۽ مون ٻڌو آهي ته تون اڄ ڪلهه هن ماستر نور الله سان گهڻو رلڻ ملڻ لڳو آهين. هن وٽ گهڻو نه وڃڻ کپي، شيام.“
”ڇو بابا؟“
”هن بابت ڪيئن ڳالهيون پييون ٻڌجن. ڪي چون ٿا ته ننڍي هوندي هو خطرناڪ انقلابي هو. اڃا تائين به پوليس جي مٿس ڪڙي نظر آهي. ائين نه ٿئي جو هن جي ڪري تون به ڪنهن آهيءَ ۾ اڙجي وڃين.“
شيام ڪو به جواب ڪو نه ڏنو ۽ پڻس هليو ويو. پر ڪيترا لفظ شيام جي ڪنن ۾ ٻرندا رهيا: ”شعر لکڻ کي وندر ڪري سمجهڻ....ڌنڌو ڪري پئسو وڌائڻ....آهيءَ ۾ اڙجڻ کان بچڻ.“ هيءُ سڀ صلاحون سندس من جي آواز جي بلڪل اُبتڙ هيون. سندس من ته اهڙا گيت چوڻ ٿي چاهيا جن مان گرم گرم رت ٽپڪندو هجي. هن پئسي ميڙڻ کي زندگي برباد ڪرڻ ٿي سمجهيو ۽ هن جو عقيدو هو ته جيئڻ آهي؛ اُن سوڙهي پيچري تان هلڻ جنهن جي ٻنهي پاسي اونهي کاهي هجي.
شيام مئٽرڪ ۾ پهچي چڪو هو، پر سندس گهڻو وقت لکڻ پڙهڻ ۽ گهمڻ ڦرڻ ۾ ئي ويندو هو. ڳوٺن ۾ منجهند جو ڄڻ راڪاس گهمي ويندو آهي. منجهند جي گرميءَ ۾ سڀ دڪان بند ٿي ويندا آهن ۽ ماڻهو گهرن اندر دريون دروازا بند ڪري پٽ تي پاڻي ڇٽڪاري ننڊ ڪندا آهن. پکي به وڻن جي ٿڌڪار ۾ سمهي پوندا آهن ۽ جانور ڪا ٿڌڪار ڳوليندا آهن. اڪثر گهر جي ڪتي يا ٻليءَ کي دلن جي گهڙامجيءَ هيٺان هاريل پاڻيءَ تي سمهيل ڏسبو آهي.
اهڙي وقت جڏهن گهر جا سڀ ڀاتي ننڊ ۾ غافل هوندا هئا ته شيام اسڪول جو ڪتاب ڪڍي پڙهڻ جي ڪوشش ڪندو هو، ليڪن جلد ئي سندس خيال اسڪولي ڪتابن تان هٽي دور هليا ويندا هئا.
ماستر نور الله جي سنگ ۾ شيام جي زندگيءَ ۾ عجيب ڦيرو آيو هو.
قدرت جي کن کن ۾ بدلجندڙ سونهن کيس موهيو هو ۽ اڪيلائي ۾ ويٺي ويٺي هو خيالي قلعا ٺاهيندو هو. سهڻيءَ بابت سوچيندو هو. هوءَ سٻاجهي هئي، هڪ ننڍڙي سهڻي انبڙيءَ جيان هئي، جنهن کي ڪچڙي ئي ڪنهن پٽي دور ڦٽو ڪري ڇڏيو. هن واقعي سندس دل ۾ گهرو گهاءُ ڪيو هو ۽ سندس دل هڪ گهايل پکيءَ جيان پڪارڻ چاهيو ٿي.
ليڪن ماستر جي سنگ ۾ هن ڄاتو ته قدرت کان وڌيڪ سونهن انسانن جي گونا گون سڀاون ۾ ملي ٿي. هن دنيا ۾ هڪڙي سهڻي نه آهي؛ هر ڳوٺ ۾، هر شهر ۾ اهڙيون ڪيئي سهڻيون آهن ۽ هر ڳوٺ ۾ هر شهر ۾ زميندار جهڙا عياشي آهن. سڄي دنيا ڌڙڪندڙ دلين سان ڀري پئي آهي ۽ اِهي دليون رئنديون به آهن ته کلنديون به آهن.
شيام وڌيڪ ڄاتو ته لکڻ اهڙو سولو نه آهي. ليکڪ صرف پنهنجي تصور جي زور تي گهڻو دور وڃي نه ٿو سگهي. جيئن ڪنڀار يا واڍو پورهيو ڪندا آهن. تيئن ليکڪ کي به پورهيو ڪرڻو ٿو پوي. اِنسان جي من جي اونهن ۽ اونداهن تهه خانن جا ڪلف کولڻ سولو ڪم نه آهي. شيام ڪڏهن ٻنيءَ ڪناري بيٺو ڪڙميءَ کي ٻنيءَ ۾ ڪم ڪندو جاچيندو هو ته ڪڏهن پکين کي پاڻ ۾ راند ڪندو ڏسي هڪ عجيب لطف محسوس ڪندو هو. جڏهن به ڪو ماڻهو گڏبو هوس ته پهرين هن جي منهن ڏانهن نهاريندو هو ۽ سندس منهن تي ڦرندڙ ڀاوَن جو اڀياس ڪندو هو. اِهي ڀاوَ ڪهاڻين جيان سندس من کي ريجهائيندا هئا.
چانڊوڪين راتين ۾ ته هو گهر اندر ويهي ڪو نه سگهندو هو. ڪير ڄڻ کيس سڏڙا پيو ڪندو هو ۽ هو نڪري ويندو هو ڳوٺ کان ٻاهر. ڪو خاص رستو خاص رستو ٻڌل ڪونه هوس- ڪڏهن ڪيڏانهن ته ڪڏهن ڪيڏانهن هليو ويندو هو. ان رات به هو پورنماسيءَ جي چانڊوڪيءَ ۾ نڪري پيو هو. هلندو هندو هو واه جي ڪناري پهتو، جنهن جي مٿان رستي جي هن ڀر پهچڻ لاءِ ننڍي پل هئي. شيام اُن پل جي دڪيءَ تي ويهي هيٺ پاڻيءَ ۾ چنڊ جي راند کي ڏسڻ لڳو. پاڻي ڪل ڪل ڪري وهي رهيو هو. ٻئي ڪنارا ٿڪل ماءُ جيان سمهيا پيا هئا ۽ پاڻي ننڍي ٻار جيان راند ڪري رهيو هو.
اوچتو شيام کي ڪجهه ياد پيو ۽ هن ڪنڌ مٿي ڪري سامهون نهاريو سامهون ئي سندن باغ هو، جنهن ۾ هن ڪيتريون گهڙيون سهڻيءَ سان گڏ گهاريون هيون. اڄ اها سهڻي هن سنسار ۾ ڪا نه هئي، پر باغ اڃا اتي قائم هو. هن سال ان باغ سندس پيءُ کي تمام گهڻو فائدو ڏنو هو، هن جيترو اڳ ۾ ڪڏهن ڪو نه ڏنو هئائين، ليڪن شيام هاڻي مشڪل سان اِن باغ ۾ ويندو هو. قاسم جيل ڪاٽي ٻاهر نڪتو پر پوءِ زميندار جي تنگ ڪرڻ تي هو ڳوٺ ڇڏي ويا هئا.
شيام هيٺ نئڙي هٿ ۾ مٽيءَ جي هڪڙي لپ کنئي. چنڊ جي روشنيءَ ۾ کيس مٽي ڏاڍي سهڻي لڳي رهي هئي. ”او مٽي، سهڻي تو وٽ آهي، هوءَ تو ۾ سمايل آهي، ڪهڙي نه سهڻي هئي هوءَ! گلاب جي پنکڙين جيان نازڪ ننڍڙي گول ڇاتي، گلابي گول ڪرايون، ڊگهي بلوري ڳچي ۽ ويڪري نرڙ جي ٻنهي پاسي ڪارا نرم وار. ڪاڏي ويا اُهي سڀ؟ ماڻهن هن کي مٽيءَ ۾ پوري ڇڏيو ۽ هوءَ مٽي بڻجي ويئي!“
شيام جو بدن لڏڻ لڳو. هن پنهنجو منهن ٻنهي هٿن ۾ لڪايو ۽ سڏڪا ڀري رئڻ لڳو.
ڪيتري دير هو رئندو رهيو . جڏهن هن اکيون کوليون ته چنڊ بادلن پٺيان لڪل هو. پاڻيءَ جي ڪلڪل ڌيمي پئجي ويئي هئي. وڻ سانت ۾ بيهي پاڻ ۾ ڳالهيون ڪرڻ لڳا هئا. شيام لڙڪ اُگهيا. پريان رات جي راڻيءَ جي هلڪي سڳنڌ اچي رهي هئي. شيام اڪيلوئي مشڪڻ لڳو. کيس ائين لڳو ڄڻ سهڻي سندس من ۾ ويهي کيس ڪتڪتائي ڪري رهي هئي.
”ادي، دادا آهي؟“
فاطما مرڪي چيو: ”ڇا صرف دادا ۾ ئي ڪم اٿيئي، اَدي تنهنجي ڪير ڪا نه ٿئي؟“
هن ڏوراپي تي شيام ڪجهه منجهي پيو. پوءِ کلي چيائين: ”ڇو نه ٿئي، اسان جي سنڌ ته مهمان نوازيءَ کان مشهور آهي ۽ تون هيترو دور پنجاب کان هت آئي آهين.“
فاطما ڪرسي سيڙهي ۽ شيام اُن تي ويهي رهيو. شيام هاڻي فاطما کي ادي ڪري سڏ ڪندو هو ۽ فاطما به کيس ننڍي ڀاءُ جيان ڀانئڻ لڳي هئي.
فاطما چيو: ”تنهنجو ماستر ته تنهنجي ڏاڍي ساراه ڪندو آهي. چوندو آهي تون ڪنهن ڏينهن هن ڳوٺ جو نالو روشن ڪندين.“
شيام جو چهرو لڄ وچان لال ٿي ويو.
”مونکي ڳالهه نه ڪرڻ کپندي هئي. تنهنجي ماستر جهليو به هو. هو چوندو آهي ته ڪنهن جي منهن تي گهڻي ساراه نه ڪجي. پر اسين استريون (زالون) ڳالهه گهڻو وقت دل ۾ سانڍي ڪونڍي ڪو نه سگهون.“
شيام ڳالهه ڦيرائڻ لاءِ چيو: ”دادا ڪاڏي ويو آهي. اڄ ڪالهه شام جو هو گهمڻ به ڪو نه ايندو آهي.“
فاطما چيو: ”ڪن ماڻهن جو من سندن وس ۾ نه هوندو آهي. تنهنجو ماستر به اُنهن مان آهي. ڀر واري ننڍي ڳوٺ ۾ بالغن لاءِ اسڪول کوليو اٿائين، جتي روز پاڙهڻ ويندو آهي. سندس بدن اڳيئي ڊٺل ۽ زور ٽي ميل پنڌ ڪري وڃي ۽ ٽي ميل پنڌ ڪري موٽي ۽ مون ٻڌو آهي ته اُتي پڙهڻ صرف ڏهه ٻارنهن ڄڻا ايندا آهن.“
شيام ڪجهه سوچي رهيو هو.
فاطما چيو: ”سندس خيال آهي ته سنڌ کي سوني بنائڻ لاءِ ضروري آهي ته هتي جو هر هڪ باشندو تعليم يافته هجي. تعليم بنان ڪڙمي انڌا آهن ۽ هو ڦرجي ٿا وڃن.“
شيام چيو، ”دادا سدائين سنڌ بابت ئي سوچيندو رهندو آهي.“
”ليڪن کيس پنهنجي تندرستيءَ جو به خيال رکڻ گهرجي. هو پنجاب ۾ به ائين مرڻ ڪنڌيءَ تي اچي پهتو هو. ان بعد ئي اسين سنڌ ۾ آياسين. اڃا به پاڻ ڪو نه کنيو اٿائين...“
”ادي، دادا پنجاب ۾ ڇا ڪندو هو؟“
فاطما سانت ٿي ويئي. هوءَ ڪجهه دير شيام کي جاچيندي رهي. پوءِ چيائين: ”اهو سوال پنهنجي ماستر کان پڇج، مونکان نه.“