5
شيام جا ڪيترا شعر ماستر سنواري اخبارن ۽ رسالن ۾ موڪليا. اُهي ڇپبا هئا ته شيام عجب کائيندو هو ته ڇا اهي سندس لکيل آهن! جن خيالن ۽ جذبن جي اثر هيٺ هن اُهي شعر لکيا هئا، اُهي ته ماضيءَ ۾ ملي ويا هئا. اِنڪري هن کي اهي شعر ڪجهه ڌاريا، ڪجهه دور تان ٻڌل سڏڪن يا ٽهڪن جيان لڳندا هئا. اُنهن کي پڙهڻ جي خوشي به عجيب هوندي هئي. سندس دل وري به جلڻ لڳندي هئي، تڙپندي هئي. من اُڏامڻ چاهيندو هو ۽ نوان خيال لفظن جو روپ وٺي، قطارون ٺاهي، اُڏامڻ جون ڪوششون ڪندا هئا.
شيام جو مئٽرڪ جو امتحان به ٿي ويو. هو پاڻ کي ڪجهه بيچتو محسوس ڪري رهيو هو. گهر ۾ ائين طئه ٿيو هو ته ڪاليج هو ڪراچيءَ وڃي پڙهندو. هڪ طرف ڪراچيءَ يعني وسيع دنيا ۾ وڃڻ جي خوشي، ٻئي طرف ڳوٺ جي پياري ڀوميءَ کان وڇڙڻ. سچ ته هن ڳوٺ ڇڏڻ ئي چاهيو ٿي. هن ننڍڙيءَ دنيا ۾ سندس دل جو پکي پورو پرواز ڪري نٿي سگهيو. پر شهر ۾ وري هيءَ ڳوٺن جي زمين، ٻنيون ۽ کليل آڪاس ڪٿي ملندا. شيام اُنهن سان اهڙي دوستي ۽ گهرائپ ڳنڍي هئي. جو هر سندس دل ۾ پيهي ويا هئا. شيام پسگردائيءَ جي هر هڪ دڙي، هر هڪ وڻ کي سڃاڻندو هو.
سَنجها جو وقت هو. کوهن تي گوڙ گهٽجي ويو هو. جهوپڙين ۾ ڏيئا ٻرڻ شروع ٿيا هئا. شيام ۽ ماستر پنڌ ڪندا اُن ساڳئي دڙي تي اچي ويٺا جنهن تي پهريون دفعو سندن ڳالهيون ٿيون هيون.
ماستر چيو: ”تون هاڻي شهر ويندين، وڏو ماڻهو ٿيندين، ڳوٺ کي وساري ڇڏيندين پر هڪ ڳالهه ياد رکجانءِ- تون هن مٽيءَ جي ئي پيدائش آهين. تنهنجو بدن هن مٽيءَ جو ئي ٺهيل آهي- مٽي جيڪا پاڪ ۽ پوتر آهي. اسين وري هڪ ڏينهن مٽي بڻجي وينداسين.“
ماستر ڪجهه پل سانت ٿي ويو.
”انسان جو مان اپمان سڀ ڪوڙ، پاڻيءَ جا بلبلا آهن. جيڪو انسان ساراه ۽ مشهوري پٺيان ڊڪي ٿو سو ڪڏهن به پنهنجي گهرائيءَ کي ڄاڻي نٿو سگهي. اسين ننڍڙا ڦڙا آهيون گهري درياه جا، اسان جي اهميت ئي ڪهڙي آهي!
”ليڪن وقت جي اڻڳڻيل گهڙين ۾ جيئن هڪ ننڍڙيءَ گهڙيءَ کي اهميت آهي تيئن اسان کي به اهميت آهي. جڏهن اسين گهڙيون زنده رهنداسين تڏهن ئي جيون ڀر زنده رهي سگهنداسين ۽ جڏهن اسان جي زندگيءَ ۾ سونهن ايندي تڏهن ئي زمانو به سهڻي باغ جيان ٻهڪندو.“
شيام الائي ڇو روئڻ ٿي چاهيو اُن رات. سامهون مساڻ هو. صبح جو ڪير اُتي چکيا جلائي ويو هو. ڪجهه لڪڙيون هينئر به ٺڪ ٺڪ ڪري جلي رهيون هيون. زمين جو رنگ ڀورو ڪارو هو. وڻ سانت ۾ هئا، ڄڻ سمهي پيا هئا.
شيام چيو، ”دادا، توهان چيو هو، ته توهان منهنجي اُسهڻ کان اڳي مون کي پنهنجي جيون ڪهاڻي ٻڌائيندا. مان توهان جا ڪهڙا ٿورا مڃان. مان ڏسان ٿو ته هن ڳوٺ جا سڀ انسان سمهيا پيا آهن. روز صبح جو سج اُڀري ٿو ۽ سانجهيءَ جو لهي وڃي ٿو پر هنن کي ڪا ٻوجهه ڪا نه ٿي پوي. توهان جيڪا باه منهنجي من ۾ دکائي آهي سان ڇا هنن ڳوٺاڻن جي دلين ۾ به دکائي نٿا سگهو؟ ٻڌايو دادا، هيءُ ڳوٺ ڪڏهن سجاڳ ٿيندو؟ ڪڏهن هيءُ ڳوٺاڻا ڪوڙين ريتن رسمن کي اکوڙي، سچ جي باغ ۾ سونهن وارا ٻوٽا پوکيندا.“
”اهو ڏينهن ضرور ايندو. ليڪن ڪيئن ۽ ڪڏهن سا خبر نه اٿم. ليڪن اِنسان اڳيان جي انڌڪار ۾ ڪافي وقت سمهيو آهي. هن کي هينئر جاڳڻ کپي، ضرور جاڳڻ کپي. هاريءَ کي هينئر خبر نه آهي ته هو هميشه لٽجي رهيو آهي. هو اهو محسوس نٿو ڪري ته هيءَ مٽي سندس به ماءُ آهي ۽ جنهن تي سڀني ٻارن جو حق آهي.
”ليڪن مان پاڻ منجهيل آهيان، شيام! مان تو کي هن باري ۾ ڪا راه ڏيکاري نٿو سگهان. تو مان کان هينئر منهنجي ماضيءَ بابت سوال پڇيو. مان تو کي اڄ اها ڪهاڻي ٻڌايان ٿو. تون ڏسندين ته انسان اٺسٺا گهڻا ٿو ڪري، ليڪن نتيجو سندس هٿ وس جي ڳالهه نه آهي ۽ ائين به هڪ ئي زندگيءَ ۾ پنهنجي پورهئي جو ڦل پائڻ ممڪن نه آهي. مالڪ جيڪو وڻ پوکي ٿو اُن جو ميوو سندس پويان کائيندا آهن. شيڪسپيئر کي پنهنجي زماني ۾ نه سڃاتو ويو، ليڪن اڄ سڄي دنيا کيس سڃاڻي ٿي؛ ڇاڪاڻ ته هنِ انسان پنهنجو پاڻ کي ڏسڻ لاءِ هڪ وڏي آرسي ٺاهي هئي.“
اوچتو هڪ چمڙو ڪٿان آواز ڪندو پر ڦڙڪائيندو مٿان لنگهي ويو. ٻنهي هڪڙو پل مٿي نهاريو.
”منهنجو جنم هن سنڌڙيءَ جي هڪ ننڍي واهڻ ۾ ٿيو هو. جيڪب آباد جي پاسي هو اِهو ننڍڙو ڳوٺ. منهنجو پيءُ واپاري هو. هو سنڌ جون اپايل شيون فغانستان بلوچستان پهچائيندو هو ۽ اُتان جو سڪو ميوو وغيره هتي آڻيندو هو. اِئين هير ڦير ڪندي هن خوب پئسو ڪمايو هو. اسان کي ڳوٺ جي جاءِ کانسواءِ ڪوئٽيا ۾ هڪ پڪسري وڏي جاءِ به هئي، جتي هيٺ تهخانن ۾ منهنجي پيءُ جا گدام هئا ۽ مٿي پهرين ماڙ تي سندس آفيس، ٻيءَ ماڙ تي ڪڏهن ڪڏهن اسين رهڻ ويندا هئاسين.
”مان اسڪول ۾ پڙهڻ ۾ هوشيار هوس پر ننڍي هوندي کان منهنجي من ۾ عجيب اُڻتڻ هئي. مان ننڍو هوس جو هڪ رمتي فقير سان ڳوٺ ڇڏي ڀڄي نڪتس. شڪر جو وقت تي مائٽن کي خبر پئجي ويئي. هو اچي مون کي وٺي ويا ۽ فقير کي خوب مار ڏنائون. اُن کان ڪجهه سال پوءِ وري هڪ ڏينهن ڀر واري هڪ پهاڙي نالي جو ڪنارو وٺي مان دور هليو ويس. پنڌ ڪندي پيرن ۾ لڦون پئجي ويم، بک به ڇتو ڪيم، آخر هڪ بستيءَ ٻاهران بيهوش ٿي ڪري پيس. مائٽن مون کي ڪيئن اچي ڳولي لڌو اُها خبر نه اٿم، ليڪن زندگي وري اڳي جيان گذرڻ لڳي.
”اسڪول ڳوٺ ۾ ڪو نه هو، ان ڪري مون کي ڪوئٽيا موڪليو ويو. مان اُتي پنهنجيءَ جاءِ ۾ اڪيلو رهندو هوس. ٻه ڪمرا منهنجي حوالي هئا، ۽ ٻي سڄي جاءِ خالي پيئي هئي. مون وٽ پئسو مئو هوندو هو، سو يارن دوستارن جي به ڪمي ڪا نه هئي. هيءُ شهر بارڊر تي هو، ان ڪري ٻين ملڪن جا ڪيترا رهواسي به اُتي ايندا هئا. ايران ۽ افغانستان جي ماڻهن سان هوٽلن ۾ ويهي ڳالهيون ڪرڻ ۾ مون کي ڏاڍو مزو ايندو هو. بدن جا مضبوط ۽ سگهارا، پر دل جا نرم ۽ ٻالا ڀولا. هو پنهنجي ملڪن جون ڪهاڻيون ائين ٻڌائيندا هئا جيئن ٻار پنهنجي بهادريءَ جي ڪهاڻي کڻندو آهي يا ٻُڍو پنهنجي پوٽي جي. ڪڏهن ڪڏهن مان کين پنهنجي ڪمري ۾ اچڻ لاءِ نينڍ ڏيندو هوس ۽ اسين سڄي رات ڳالهيون ڪندا رهندا هئاسين.
”هڪ ڏينهن مون کي اسڪول جي ماستر، جنهن کي مان چڱي عزت ڏيندو هوس، مون کي پاسيرو سڏي چيو: مون ٻڌو آهي ته تنهنجي گهر جا ڪجهه ڪمرا خالي پيا آهن ۽ تون اُتي اڪيلو رهندو آهين منهنجو هڪ دوست آهي جو بيمار آهي ۽ ڪجهه ڏينهن آرام ڪرڻ ٿو چاهي.“
مون بنا سوچ ويچار جي هائو ڪئي.
ماستر چيو: ”پر هڪڙي ڳالهه، هن جي خبر ڪنهن کي به پوڻ نه کپي. خود تنهنجي مائٽن کي به نه ۽ هن جي کاڌي جو بندوبست به تو کي گهر اندر ئي ڪرڻو پوندو. بيماريءَ ڪري هو ڪيڏانهن ٻاهر نڪري نه سگهندو.“
”مقرر ڏينهن تي ماستر اُن مهمان کي وٺي آيو. هن بيمار کي ڏسي مان عجب ۾ پئجي ويس. هو بدن جو ڏٽو مٽو ۽ قد جو تمام ڊگهو هو. رنگ جو ڪارو، اکيون تمام ڳاڙهيون ڄڻ شراب پيتو هئائين. هو اُتر هندستان جو هو، پر ڪهڙي قبيلي جو هو سو چوڻ ڏاڍو ڏکيو هو. هندي ٽٽل ڦٽل ڳالهايائين پر انگريزي تمام سٺي. منهنجي جاءِ ۾ ٻه هفتا کن رهندي هو فارسي به سکي ويو. سندس وڃڻ بعد مون کي خبر پيئي ته هو بينگال جي چٽگانگ پاسي جو رهاڪو هو.“
”ٻئي ڏينهن مون کي معلوم ٿيو ته منهنجو مهمان سچ پچ بيمار هو. هو سڄو ڏينهن سمهيو پيو هوندو هو. پر رات جو مان پنهنجي ڪمري ۾ ليٽيل سندس اچ وڃ جو آواز ٻڌندو رهندو هوس. پنهنجي ڪمري جي هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين هو گهٽ ۾ گهٽ ٻه ٽي سؤ ڀيرا اچ وڃ ڪندو هو. سندس ڀاري قدمن جو آواز رات جي سناٽي ۾ تمام خوفناڪ ڀاسندو هو.“
”اسين پاڻ ۾ ڪيئن گهرا ٿياسين اهو ياد نه اٿم، ليڪن ڪن ڏينهن بعد جڏهن هن جو مون ۾ وشواس ڄمي ويو ته اسين رات جو ڪيتري دير تائين پاڻ ۾ ڳالهيون ڪندا رهندا هئاسين. سندس اکين جو رنگ رات جو اهڙو ته ڳاڙهو ٿي ويندو هو جو اُهي شينهن جي اکين جيان ٻرڻ لڳنديون هيون. سندس بدن ۾ بيحد شڪتي هئي. سندس ساه اهڙو گرم ۽ زور دار هوندو هو ڄڻ ڪو ٿڪل جهنگلي جانور ساه کڻي رهيو آهي.
”هن پردو هٽائي مون کي هڪ اهڙي دنيا ڏيکاري جا گهڻن ماڻهن کان سدائين لڪل رهندي آهي. انقلابين جي دنيا- جنهن ۾ ڪيترا نوجوان سر تريءَ تي کنيو لڪي پيا گهمن. هنن نوجوانن کي پنهنجو تصور هو جنهن ۾ هنن سڀ ڪجهه قربان ڪيو هو پنهنجي جنم ڀوميءَ تان. هنن لاءِ زندگيءَ جو ڪو ملهه ڪو نه هو، نه پنهنجيءَ جو، نه ٻئي ڪنهن جيءَ جو. نه ماتا پتا، ڀيڻ ڀاءُ يا دوستيءَ جي ناتن ۾ هنن جو وشواس هو. بس هنن لاءِ هڪ ئي اُديش هو: ديس کي آزاد ڪرائڻ. ان لاءِ هو ڪجهه به ڪرڻ لاءِ تيار هئا.
”شيام، اُهو زمانو ٻيو ۽ هيءُ زمانو ٻيو آهي. انهن ڏينهن ۾ عوام ۾ جاڳرتا ڪا نه آئي هئي. سڀ ڪو پنهنجي منهن هلندو هو. ليڪن هاڻي عوام سجاڳ آهي. هر هڪ هلچل کي هلائڻ لاءِ ضروري آهي ته عوام کي پاڻ سان کڻجي. هنن جي مدد بنا ڪو به نتيجو نڪرڻ وارو نه آهي.“
”هن انقلابيءَ وٽ اهڙو ڪو جادو هو جو هن منهنجي من ۾ به آگ دکائي ڇڏي. ڪجهه ڪرڻ لاءِ مان اڳيئي آتو هوس. خطري ۾ ڄاڻي واڻي وڃڻ جي منهنجي ننڍي هوندي کان عادت هئي. مون منشيءَ کان ڪنهن بهاني هزار رپيا ورتا ۽ انقلابيءَ کي هٿ خرچ لاءِ پئسا ڏيئي هندستان جي بارڊر جي هن پار پهچائي آيس.“
”پوءِ مون کي خبر پيئي ته هو آمريڪا وڃي نڪتو. اُت هن خوب پئسو ڪمايو. هڪ آمريڪين عورت سان شادي ڪري پنج ڇهه ٻار پيدا ڪيائين ۽ ويجهڙائيءَ ۾ هو هڪ وڏو عيال ۽ وڏي جاگير ڇڏي گذاري ويو.“
”انقلابي ته ديس کان ٻاهر نڪري ويو، ليڪن مون تي ٻري آئي. پوليس کي سڻس ملي ويئي. مان ٻه ٽي ڏينهن ٿاڻي تي پيو هوس. منهنجي پيءُ خوب ڊڪ ڊوڙ ڪئي ۽ شايد پوليس کي به پوريون ثابتيون نه مليون، ان ڪري مان آزاد ڪيو ويس. ليڪن هزار رپين وڃڻ جو منهنجي پيءُ کي تمام گهڻو ڏک ٿيو. هو منهنجي ڪند فهميءَ کي هر هر ٽوڪيندو هو جو مون هڪ اڻسڃاتل شخص کي هزار رپيا ڪڍي ڏنا هئا. اِهي ٽوڪون ڄڻ منهنجي من ۾ ٻريل باه ۾ تيل جو ڪم ڪنديون هيون.
”انقلابي وڃڻ کان اڳ مون کي ڪجهه پتا ڏيئي ويو هو ۽ جيئن ئي ڏينهن گذرڻ لڳا تيئن منهنجي دل ۾ ويساه پڪو ٿيندو ويو ته زندگي اُها ئي آهي جنهن ۾ ڪجهه ڪجي ٿو. باقي ٻي زندگي ته ڪتا ٻلا به جيئن ٿا. سو مئٽرڪ پاس ڪرڻ بعد مان پيءُ جا ڪجهه پئسا چورائي ڀڄي نڪتس ۽ وڃي پنجاب پهتس.“
ماستر ڪجهه دير سانت ويٺو هو. پوءِ هن کلي چيو، ”مان اگر ائين نه ڪيان هان ته پڪ ئي پڪ هڪ وڏو واپاري هجان ها. هڪ ڳوٺ ته ڇا، سڄو تر منهنجي اڳيان عزت سان ڪنڌ نوائي ها ليڪن هن وقت مان ڇا آهيان؟ هڪ رواجي ماستر، جنهن کي پيٽ پالڻ لاءِ به پورو ڪو نه ٿو ملي!“ ماستر ڪجهه دير کلندو رهيو. پوءِ هن ڳنڀير ٿي چيو: ”ليڪن هن سماج جي اها ئي رسم ۽ رواج آهي- سماج جنهن ۾ پئس وارا ئي حڪمران آهن.“
ماستر سانت ٿي ويو. شايد هو ٿڪجي پيو هو. شيام سوچي رهيو هو ته هو به ٻن ٽن ڏينهن ۾ شهر ويندو. پر ڪهڙي زندگي هوندي اُتي؟ هو اُتي ڪهڙو آزمودو پرائيندو؟
ماستر ڄڻ ننڊ مان جاڳي چيو: ”پنجاب ۾ منهنجي نئين زندگي شروع ٿي ؛ مان انقلابي ٽوليءَ ۾ شامل ٿيس. اسان جي هڪڙي کيسي ۾ پستول هوندو هو ۽ ٻئي کيسي ۾ پنهنجي حياتي. رات ۽ ڏينهن ۾ ڪو فرق ڪو نه هوندو هو. پوليس کان بچڻ لاءِ روز جايون مٽائڻيون پونديون هيون، تنهن سان گڏ ڪپڙا ۽ آواز پڻ. ڪڏهن ڏاڙهي رکائبي هئي ته ڪڏهن پاڻ لڪائڻ لاءِ ٻيو ڪو سانگ ڪبو هو. ڪڏهن ڏينهن جا ڏينهن فاقا ڪڍڻا پوندا هئا. کيسي ۾ ڀڳڙا کڻي هڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ رلڻو پوندو هو. ڪيئن راتيون جهنگل ۾ گاه تي سمهڻو پوندو هو. بيمار پوڻ سان ڊاڪٽر وٽ وڃي نه سگهبو هو، ڪا پنهنجي آزمايل دوا ئي ڪم آڻبي هئي.
”پر هئڙي حياتي گهڻو وقت گهاري نٿي سگهجي. گهڻن لاءِ ته هڪ ئي گولي هن سرير جو خاتمو آڻي ڇڏيندي آهي ۽ اِنساني آتما به تنهن سان گڏ خاموش بڻجي ويندي آهي. باقي جيڪي بچندا آهن تن جو سرير به آهستي آهستي جهرڻ لڳندو آهي ۽ آخر نستو ٿي پئجي رهندو آهي.
”مان هڪڙي دفعي سخت بيمار ٿي ڳوٺ ۾ پهتس. ان ڳوٺ ۾ منهنجي هڪڙي ساٿيءَ جو ڪٽنب رهندو هو، جنهن جي اسان جي ڪم سان همدردي هئي. مون کي هنن وٽ اجهو ملي ويو.
”مون کي اُنوقت سخت بخار هو ۽ بخار دماغ تائين پهچي مون کي تڙپائي رهيو هو. اُن وقت فاطما، تنهنجي اَدي منهنجي پاسي ۾ ڏينهن رات ويٺي هوندي هئي ۽ منهنجي جيڪا سيوا ڪيائين تنهن جو ٿورو مان ڪڏهين لاهي نه سگهندس.
”شيام، اِنسان صرف وڏا ڪم ڪرڻ سان اوچو ڪو نه ٿو بڻجي، جيتري سونهن سمنڊ ۾ آهي، اوتري ئي سونهن ماڪ جي هڪ ڦڙي ۾ به آهي. نرس جڏهين مرڪي مريض اڳيان مدد جو هٿ ڊگهيڙي ٿي ته ڇا اها گهٽ سورهيائي آهي؟ ليڪن اسان جي سماج ۾ خبر نه آهي، اهڙن ڪمن کي نيچ نظر سان ڇو ٿو ڏٺو وڃي.“
”فاطما منهنجي سيوا ڪئي ۽ منهنجي ويجهو آئي. منهنجي دل هن جي دل جي تابش محسوس ڪئي. هڪ انقلابيءَ لاءِ اها ڳالهه روا نه آهي. ليڪن انقلابي به هڪ اِنسان آهي. ۽ اِنسان دلين جي ڏي وٺ ۾ جيڪا راحت پائي سگهي ٿو، سا ٻي ڏي وٺ ۾ نه آهي.
”شيام، تون اڃا ننڍو آهين. جڏهن وڏو ٿيندين تڏهن ڄاڻندين ته پيار اُها املهه شيءِ آهي، جنهن جو سنسار ۾ ثاني ڪونهي. پيار ئي اها شيءِ آهي، جنهن کي ورهائڻ سان اُها گهٽجي ڪا نه ٿي، پاڻ وڌي ٿي. جيڪو انسان پيار ڪرڻ جي قابل نه آهي، سو دنيا ۾ ڪو به سٺو ڪم ڪري نٿو سگهي.
”شيام، منهنجي ان بعد جي زندگيءَ بابت هينئر نه ٻڌين ته سٺو. جوانيءَ جي ڪهاڻين ۾ تابش ٿيندي آهي، جوش ٿيندو آهي، اُميدون ٿينديون آهن، پر ان بعد زمانو ايندو آهي جڏهن انسان جا جوانيءَ ۾ ٺهيل محل ۽ ماڙيون، ساز ۽ سر سڀ هڪ هڪ ٿي ٽٽڻ لڳندا آهن. سر، هڪ هڪ ٿي سانت ٿيڻ لڳندا آهن، باقي وڃي رهندي آهي هڪ ياد ۽ تڙڦ. ڪن جي زندگيءَ ۾ ته اها ياد به نه رهندي آهي. دنيا جي گوڙ شور ۾ پنهنجي دل جو آواز ٻڌي نه سگهندا آهن.
”هندوستان جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ انقلابين کي ڦاسيءَ چاڙهيو ويو، انقلابي ڪنجهڻ ۽ ڪُرڪڻ بنا ن سوُريءَ تي چڙهندا ويا ۽ هڪڙو ئي منتر اُچاريندا رهيا. جيڪي بچيا هئا تن جو بدن سندن دل جي تابش نه سهي، ڳرڻ لڳو هو.
”ذرا سوچ شيام، ڪيڏي نه شڪتيءَ ۽ آتم وشواس سان ڀريل آهي اِنسان جي دل. دنيا جي تواريخ ان جي شاهد آهي. مها پرش ڪير آهن؟ اهي ئي اِنسان، جن جي آتما جسماني ٻنڌڻن کان نڪري چوطرف ڦهلجي وڃي ٿي ۽ انقلابين جي ڪچلڻ کي هار به ته نٿو چئي سگهجي. زماني ۾ هر طبقو پنهنجو فرض ادا ڪري نيستيءَ جي دونهين ۾ گم ٿي ٿو وڃي. پر اها انسان جي هار ته نه آهي. زنجير جي هڪ ڪڙي ٻن ڪڙين کي ملائڻ جو ذريعو آهي؛ انقلابي پڻ پنهنجو رول ادا ڪري، اُن کي ڪنهن حد تائين ڇڪي رستي جي دز ۾ گم ٿي ويا.
”منهنجو بدن ۽ آتما ئي ڏاڍا ٿڪل هئا، شيام! ڏاڍا ٿڪل. ڪڏهن ڪڏهن من چاهيندو هو ته ڪنهن ننڍڙي نديءَ جي ڀر ۾ گاه تي پيو هجان ۽ آسمان مان لنگهندڙ بادلن جا قافلا ڏسندو رهان. ليڪن آتما به بدن دوران ئي ٻولي ٿي. ۽ هن بدن جون ڪئين ضرورتون آهن. آخر مان فاطما کي وٺي سنڌ هليو آيس- پنهنجي پياري سنڌ جي هن مٽيءَ کي سلام ڪرڻ لاءِ، جنهن مون کي جنم ڏنو هو.“
ماستر ڀر ۾ بيٺل هڪ ننڍي ٻوٽي ڏانهن نهاريو- اُن ۾ ننڍڙا گل هئا.
”هيءُ ننڍڙا ننڍڙا گل به اِنسانن جيان آهن. هو ڪيئن نه سانت ۾ اُڀرن ٿا ۽ سانت ۾ مٽيءَ ۾ ملي وڃن ٿا. پر اسان جا بي سمجهه اِنسان ڪيڏو گوڙ ڪن ٿا.... اِنسان جي ڄمڻ توڙي مرڻ وقت.“
ماستر سانت ٿي ويو. چوطرف سانت هئي. اُن سانت ۾ پل گذرندا ٿي ويا. بنان آواز، بنان گوڙ شور ڪرڻ جي. شيام جي دل ۾ هڪ عجيب احساس اُڀري رهيو هو، پر هو اُن کي سمجهي نٿي سگهيو. سوين هزارين جيوَ هن زندگيءَ جي راهه تان گذرندا رهن ٿا، پر دل ڪڏهين اوچتو ٽپو ڏيئي ڪنهنجي قدمن ۾ پاڻ اُڇلڻ چاهيندي آهي ۽ ڪڏهين دل ڪنهن کي ڇڪي پنهنجي ڀر ۾ ويهاري رهاڻيون ڪرڻ چاهيندي آهي. شيام جي به دل ٿي ته هو اُٿي ماستر جي پيرن جي پڻي کڻي پنهنجي نرڙ تي لڳائي.
اُن وقت اوچتو ٻجهي ويل چتا ۾ ڪا لڪڙي ڀڙڪي ۽ هڪ شعاع اوچتو چوڌاري روشني ڦهلائي ڇڏي. اها روشني شيام ۽ ماستر تائين به اچي رهي هئي. شيام جيئن ماستر جي چهري ڏانهن نهاريو تيئن ڇرڪ ڀريائين. ڪجهه ڳوڙها ماستر جي اکين مان لڙي سندس ڳلن تي بيٺا هئا.
شيام پنهنجن ڳوڙهن کي لڪائڻ لاءِ اُتان اُٿي دور وڃڻ چاهيو، ليڪن هو اُٿي وري ويهي رهيو. ”سائين!“ سندس وات مان صرف اهو هڪڙو ئي حرف نڪتو.
ماستر ٿورو کلڻ جي ڪوشش ڪئي، ”اِنسان ٻالپڻ کان وٺي زندگيءَ کي بهتر بڻائڻ جي ڪوشش ڪندو ايندو آهي، پر زندگيءَ جي آخر ۾ هو الائي ڇو ائين ئي سمجهندو آهي ته سندس زندگي ائين ختم ٿي ويئي. ڪو به اهڙو ڪم هو ڪري نه سگهيو هوندو آهي، جنهن کي هو سچ پچ ڪم چئي سگهي. تڏهين هو چاهيندو آهي ته اگر پاڻ ٻيو جنم وٺي ته پنهنجي زندگيءَ سڦل بڻائيندو. ليڪن مون کي پڪ آهي ته بار بار جنم وٺڻ بعد به اِنسان اُها زندگي گهاري نه سگهندو، جنهن جو هڪ هڪ پل هو سڪيار ٿو ڪري سگهي.“
ماستر ڳوڙها اُگهيا ۽ اُٿي کڙو ٿيو. هن شيام جو هٿ پڪڙي چيو، ”شيام، تون زندگي جي راهه تي هلندو هل، پٺيان نه نهار. جيئڻ جيترو ئي سولو آهي، اوترو ئي ڏکيو پڻ آهي. هيءَ زندگي لڪ ڇپ جي راند آهي.“
ٻنين وچ ۾ وهندڙ نالي جو پاڻي لپ لپ ڪري وهي رهيو هو. تارا ڪجهه موڳا موڳا هئا، هو ننڍو پيچرو وٺي پئي ويا جو نم جي وڻ تان ڪجهه نموريون سندن مٿان اچي پيون. نالي جي ڪنارن تي ڏيڏرن پنهنجي محفل لڳائي هئي.
وچ رستي تي اوچتو شيام بيهي رهيو. ماستر اڳيان وڌي ويو هو سو واپس موٽي آيو. ”شيام، ڇا ٿيو؟“
”دل ئي نٿي ٿئي ته مان هتان هليو وڃان ۽ وڃي بستري ۾ اکيون بند ڪري سمهان. خاص ڪري جڏهن سوچيان ٿو ته ٿورن ڏينهن بعد مان هن ڳوٺ ۾ ئي نه هوندس ۽ پنهنجي ماءُ ڌرتي جي گود ۾ راند نه ڪندس. دل چوي ٿي، ”کول کول، دل جا سڀ در دريون کولي ڇڏ. ڀل ته هيءَ رات جي ٿڌي هوا اُتي چيڪليون پائي.“
ماستر شيام جا ٻئي هٿ پڪڙي چيو: ”هن دنيا ۾ دنيا جي ماڻهن کان نرالو ٿيڻ سدائين دکدائي آهي. اهو ئي سبب آهي جو دنيا جا سڀ مها پرش (عظيم انسان) دک تي پليل آهن. جنهن خوشيءَ ۾ انسان مست ٿي جهونگارين ٿا، اُن خوشيءَ کي ظاهر ڪرڻ لاءِ پڻ شاعر کاهوڙين ۽ جوڳي فقيرن جي پيڙا مان لنگهي ٿو. مها پرش سدائين ٻوٽن مان ڪنڊا پٽي پنهنجا جهول ڀريندا رهن ٿا، جيئن عام انسانن کي گل پٽڻ ۾ تڪليف نه ٿئي.“
ان رات جڏنهين شيام گهر موٽيو ته اڌ رات گذري چڪي هئي، پر ان بعد به شيام کي ننڊ ڪا نه آئي. هو ڪجهه سوچيندو رهيو، ڪو درد محسوس ڪندو رهيو ۽ سڄي رات جاڳيءَ دريءَ مان تارن طرف نهاريندو رهيو.