15
محمود چيس، ”جيڪي ٿيڻو هوندو سو ٿيندو، سندر! تون ڇو ٿو ايتري چنتا ڪرين. ڇا تنهنجي چنتا يا جاکوڙ ڪرڻ سان جيڪي ٿيڻو آهي سو نه ٿيندو؟“
سندر چيو، ”محمود، تون نٿو سمجهين. هي جيڪو سيلاب آيو آهي، سو اسان سڀني کي ٻوڙي ڇڏيندو.“
يوسف اُٿي پنهنجي ڪمري هليو ويو. هنن چئن پنجن مهينن ۾ يوسف ڏاڍو بدلجي ويو هو. هو ڪاليج مان به گسائڻ لڳو هو. سڄو ڏينهن پينٽنگ ڪندو رهندو هو. هو چوندو هو. مان ڪاليج پڙهي ڇا ڪندس، رنگ مون کي سڏ ڪندا ٿا رهن. پر الائي ڇو، ڏينهن رات رنگن سان مٿو ٽڪرائڻ سان به رنگن جي سچي ٻولي سمجهي نٿو سگهان.“
محمود جي زال چيو، ”ڇا اهو ممڪن ٿي سگهي ٿو؟ ڇا هڪ ديش جا ٻه ديش ٿي سگهن ٿا؟ ڇا ڀاءُ، ڀاءُ جو گلو ڪاٽي سگهي ٿو؟ مون کي ته وشواس ئي نه ٿو اچي.“
”راڄنيتيءَ جي راند ۾ سڀ ممڪن آهي ۽ مذهب اُهو نشو آهي جو اسان جا مذهبي ليڊر عام ماڻهو کي اهو نشو پياري کانئن حيوانن وارا ڪم ڪرائي سگهن ٿا. سڀ ممڪن آهي. اِنسان جي تاريخ ڇا آهي؟ اِنساني رت سان ئي لکيل هڪ ڪهاڻي.“
نوري وات ڦاڙي اهو سڀ ٻڌندي رهندي هئي. صرف سندس اکيون ڳالهائينديون هيون، هن جو ٻيو سڄو بدن سانت هوندو هو.
ڳوٺ مان نور الله لکيو هو: ”وايو منڊل ۾ هڪ زهر ڦهلجي رهيو آهي. تنهن ڏينهن وڏيري سڏائي چيو هو: ماستر صاحب، هيئن ڪم نه هلندو. هاڻي توهان کي صوفيپڻي ۽ هندو مسلم اتحاد جو پرچار ڪرڻ نه کپي. وقت آيو آهي جو اسين هندن کان پنهنجو بدلو وٺون. مسلم ليگ ٻاهران پنجاب مان والنٽيئر گهرايا آهن جي تعصب جي باه ڀڙڪائي رهيا آهن..... مان ته ڪڏهن ڪڏهن شاه کي ياد ڪري روئي پوندو آهيان.
”مان ڳوٺ ۾ هارين لاءِ اسڪول هلائيندو هوس. اُن مان مون کي صرف ايترو ملندو هو جو اسان ٻن ڄڻن جو پيٽ به مشڪل سان ڀرجندو هو. پر هاڻي اهو اسڪول به بند ٿي ويو. جنهن جاءِ ۾ اهو اسڪول هلندو هو اُها زميندار جي جاءِ هئي. زميندار کي ڪنهن راڄنيتي ليڊر اشارو ڏنو آهي ۽ هاڻي مون کي اسڪول هلائڻ لاءِ اُها جاءِ نه ٿي ڏني وڃي.
”تنهن ڏينهن به ٽي هاري اناج جون ڳوڻيون کڻي آيا. اهو ڏسي منهنجي اکين ۾ پاڻي اچي ويو. مون کين ڀاڪر پائي چيو: توهين هي ڇو کڻي آيا آهيو؟ مون توهان جي ڪهڙي شيوا ڪئي آهي؟ نه نه، مان هن جي لائق نه آهيان. پر هو ضد ٻڌي بيٺا. مون چيو مان: توهان ته هي ڏيئي ٿا وڃو ليڪن فوجدار ۽ زميندار کي خبر پوندي ته هو توهان کي سولو معاف نه ڪندا. هارين هڪ آواز چيو: ميان اسين ڊڄون ڪو نه ٿا. تون اِنسان آهين- اسين اِنسان کي سڃاڻون ٿا.
”ليڪن شيام. هيءُ به گهڻو نه ملندو. هي هاري سچار، پر سادا سودا آهن. هو اَڻ پڙهيل آهن ۽ راڄنتي ليڊرن جي چالبازين کي سمجهڻ هنن لاءِ ڏکيو آهي. هو به مذهب جي سڏ تي ڀنڀلجي ويندا. مون کي ائين لڳي رهيو آهي ته هي چڻنگون آهن جي شايد ڀنڀٽ بڻجي پون ۽ اها باه اسان جي سڄي ديس کي وڪوڙي سڀ ڪجهه خاڪ ڪري ڇڏيندي.“
ڪجهه ڏينهن بعد اخبارن ۾ فسادن جا احوال آيا ۽ پوءِ روز اخبارن ۾ اهڙا احوال اچڻ لڳا. ڪڏهن باه ڪٿي لڳندي هئي ڪڏهن ڪٿي، پر سنڌ کان اڃا دور هئي.
شيام ڪڏهن ڪڏهن يوسف جي گهر ويندو هو. سندر هاڻي رات جو به پارٽي آفيس ۾ ڪم ڪندو هو. هو جڏهن به گڏبو هو ته منجهيل نظر ايندو هو. سندس چمڪندڙ اکين ۾ دک ڀريل نظر ايندو هو. هاڻي اڳلي کي دلداري ڏيڻ لاءِ سندس منهن تي مرڪ ڪا نه ايندي هئي، صرف اُن جي هلڪي ريکا نظر ايندي هئي.
نوري چلائي چوندي هئي، ”ڇا اسان جو سڄو ورثو، ڇا اسان جي شاعرن ۽ مهاتمائن جو سڄو پورهيو اجايو ويندو؟ شاه، سامي، سچل، ڪبير، ميران- ڇا سڀني پنهنجي زندگي اجائي وڃائي؟ ڇا اسان جي ماڻهن ۾ ڪا سمجهه ڪا نه رهي آهي؟“
سندر دک ڀرئي آواز ۾ چوندو هو، ”اجايو ڪيئن ويندو، نوري؟
تاريخ هڪ ننڍڙي نديءَ جيان ته آهي...هيءَ اُها مهاندي آهي جا ٻوڏون به آڻيندي آهي ۽ اُن بعد ڏڪار پڻ. اوائل ۾ اِنسان قدرت جي شڪتين جو غلام هو. اُن بعد ڪن ظالم بادشاهن هن کي غلام بڻايو. عام اِنسان اُن اثر کان اڃا صفا ڇٽا نه آهن. هنن کي برغلائڻ تمام سولو آهي.“
نوري ڪڏهن ڪڏهن شيام جو هٿ پڪڙي ويهندي هئي، ”ڪهڙو نه ڀيانڪ آهي اِنسان جو هيءُ روپ! سڀ ڪجهه ٻرندو سڙندو ٿو وڃي-پيارڌڪار ۾، سندرتا ڪُروپتا ۾.“
شيام سدائين منجهيل نظر ايندو هو. هو ڪيترو به سوچڻ سان سمجهي نه سگهندو هو ته ڪهڙو ڪم ڪرڻ سان ديس جو ذرو به دک گهٽائي ٿي سگهيو. کيس چوڌاري باه ٻرندي نظر ٿي آئي. جنهن ۾ سماج جو سڀ سٺو ۽ سندر جلي رهيو هو. جڏهن کان هو ٻالپڻ لنگهي جوانيءَ ۾ آيو هو. تڏهن کان اهڙن ماڻهن جي سنگت ۾ رهيو هو. جن سڀني جو مقصد هو- نئين سنڌ اَڏڻ. انگريزن هندستان ۾ سنڌ آخر ۾ ئي فتح ڪئي هئي، اِن ڪري ۽ ٻين ڪيترن سببن ڪري سنڌ هندستان جي ٻين ڀاڱن کان ڪيترين ڳالهين ۾ پٺتي پيل هئي. پر ويجهڙائيءَ ۾ هڪ نئين ٽهي جاڳي هئي جن سنڌ جي اڳين خود غرض اڳواڻن خلاف بغاوت ڪري نئين جوش سان ڪم ڪرڻ شروع ڪيو هو. شيام ڏسندو هو ته خود ساهتيه ۾ به نيون ڌارائون جاڳيون هيون ۽ اُهو ڏينهن دور ڪو نه هو جڏهن سنڌي ساهتيه به هندستان جي ٻين ساهتين سان برميچي سگهندو.
ليڪن هيءُ باه؟ هيءَ باه ته اُنهن نوجوانن جون تمنائون، سپنا، اُميدون- سڀ جلائي خاڪ ڪري رهي هئي.
ائين ڇو ٿيو؟
شيام ڪاليج جا ڪلاس گسائي پنهنجي ڪمري ۾ دريءَ وٽ ويٺو سوچيندو رهندو هو. هن جو سڄو ماضي سندس اکين اڳيان پيو ڦرندو هو. ڪڏهن هو نوريءَ ۽ يوسف بابت سوچيندو هو، ڪڏهن سندر ۽ نور الله بابت، ڪڏهن ڪراچيءَ جي بنگلن ۾ رهندڙن بابت ته ڪڏهن ڳوٺاڻن هارين نارين بابت. زندگيءَ جي برتن ۾ ڪٿي نه ڪٿي ٽنگ ضرور هو. جنهن مان جيون دان ڏيندڙ امرت وهي ٿي ويو.
شيام کي پنهنجي زندگيءَ بابت سوچيندي لڳو ته هو ٻن قسمن جي زندگي گذاري چڪو هو. هڪڙي زندگي ڄڻ دٻي ۾ وڄندڙ پٿرن جي آواز جيان هئي ۽ ٻي زندگي هئي، جنهن ۾ لڇندڙ سرود درديلا آواز ڪڍندو هو. پهرين زندگي اُها هئي جا هن ڳوٺ ۾ مٽن مائٽن جي وچ ۾ ڪوشيءَ جي سنگ ۾ گهاري هئي. ان زندگيءَ جو مقصد هو چڱو کائڻ، چڱو پهرڻ، پنهنجي ساراه جا گيت ڳائڻ ۽ ٻه چار ٻار ڄڻي مري وڃڻ. ٻيءَ زندگيءَ جو اَنڀوَ هن ماستر نور الله، نوري ۽ سندر جي سنگ ۾ پاتو هو. ان زندگيءَ جو روپ هن چنڊ جي چانڊوڪي ۽ سمنڊ جي گجندڙ لهرن جي اَڇي گجيءَ ۾ ڏٺو هو.ان زندگيءَ جو سريلو گيت هن اڪيلائي ۾ پنهنجي دل جي ڌڙڪن مان ٻڌو هو. اِن زندگيءَ جي ساز جو مقصد هو عالمي سنگيت جي سرن سان ملي سٺا سر پئدا ڪرڻ. هر زندگي ۾ ڪنهن نه ڪنهن وقت هڪ لڙائي لڳي ٿي.- راوڻ ۽ رام جي وچ ۾، سٺي ۽ خراب وچ ۾. جنگ ۾ سٺو مٿي آهي، خراب هيٺ. هيٺ ڪرڻ سولو آهي ۽ مٿي چڙهڻ لاءِ زندگيءَ جي پوري طاقت خرچ ڪرڻي پوي ٿي. پر هڪ دفعو مٿي آسمان ۾ پهچڻ بعد بدن بلڪل هلڪو ٿي پوي ٿو. سرشٽيءَ جي مڌرتا بدن جي هر انگ ۾ ڀرجيو وڃي.
ليڪن اِنسان جي هيءَ جدوجهد ڪيستائين هلندي؟ ڪڏهن دنيا ۾ انصاف جو راڄ ايندو؟
شيام اهڙا ئي خيال ڪري رهيو هو جو اوچتو سندر سندس ڪمري ۾ لنگهي آيو. رات جا ڏهه وڄي چڪا هئا. هاسٽل جا اڌ ڇوڪرا ته سمهي پيا هئا ۽ اڌ سمهڻ جي تيارين ۾ هئا.
شيام سندر جو چهرو ڏسي عجب ۾ پئجي ويو. سندس ماٺيڻي منهن تي فڪر جي ريکا ظاهر هئي. هن جا اَڻڀا وار ٽڙيل پکڙيل هئا. هن جون اکيون ڳاڙهيون هيون. هو اينديئي آرام ڪرسيءَ تي اچي ڪريو. ”شيام، مون ٻه ٽي راتيون ننڊ ڪا نه ڪئي آهي. سور کان مٿو ڦاٽي رهيو اٿم.“
شيام سندر جي نرڙ تي هٿ رکي ڏٺو- ڏاڍو تيز بخار هوس پاسي واري ڪنهن ڪمري مان بام ۽ ڪجهه گوريون وٺي آيو. گوريون سندر کي ڏيئي مٿي تي بام هڻڻ لڳس. پوءِ هن کير جو هڪ گلاس گهرايو جو سندر هڪ ئي ڳيت سان پي پلنگ تي ليٽي پيو.
شيام چيو، ”سندر، تو کي ڪجهه ڏينهن آرام ڪرڻ گهرجي، تون ڏاڍو ٿڪل آهين.“
سندر شيام ڏانهن نهاريو. سندس اکين ۾ ايتري ته نماڻائي ۽ سٻاجهائي هئي جو شيام کي نوري ياد آئي. شيام سندر جو هيءُ روپ اڳي ڪڏهن ڪو نه ڏٺو هو. هو هڪ ٻار جيان هو، جنهن کي ڏسي دل ٿئي ٿي ته هن جي ڀر ۾ ويهي سندس پرگهور لهجي.
سندر چيو، ”شيام، هڪ وڏو منصوبو سٽجي رهيو آهي. وڏا سرمائيدار ملڪ ۾ آزاديءَ لاءِ وڌندڙ هلچل کان ڊڄي ويا آهن. هوُ طاقت پنهنجي هٿن ۾ قائم رکڻ لاءِ ڌاريءَ سرڪار سان خطرناڪ منصوبو سٽي رهيا آهن.“
”ڇا جو منصوبو؟“
”تون روز اخبار ته پڙهندو آهين نه؟“
”ها پڙهندو آهيان ۽ جيڪي پڙهند و آهيان سڄو ڏينهن اُن تي سوچيندو رهندو آهيان، پر سوچيندي به سمجهي نه سگهيو آهيان ته هيءُ ڇا ٿي رهيو آهي.“
”چند ماڻهو پنهنجي شخصي فائدي لاءِ سڄي ديس کي برباد ڪري رهيا آهن. هوُ عوام کي رت جي درياه ۾ اُڇلي پنهنجي لاءِ عيشن جو رستو خالي ڪرڻ ٿا چاهين.“
”مون نه سمجهيو، سندر.“
”ديس کي ڌرمي خيال کان ٻن حصن ۾ ورهائڻ جون تياريون ٿي رهيون آهن، پر ڌرم ته ڪن ڌرمين جي هٿ ۾ ماڻهن کي ڀنڀلائڻ لاءِ وسيلو آهي. ڌاري سرڪار ۽ هتي جا سرمائيدار ملي هڪ ٿي ويا آهن. انگريز ڏسن ٿا ته ملڪ کي وڌيڪ وقت غلام رکڻ سندن طاقت کان ٻاهر آهي؛ پونجي پتي ڏسن ٿا ته هيءَ هلچل عوام کي جاڳائي رهي آهي ۽ کانئن اڳواڻپڻو کسڻ ٿي چاهي. ديس جي عوام جي ڀيٽ ۾ پونجي پتي ڌارين سرمائيدارن سان ساٿ ڏيڻ بهتر ٿا سمجهن. هوُ ڌاري سرڪار سان ملي عوام ۾ ڌرم جي نالي ۾ ڏڦيڙ وجهي عوام جو ايڪو ٽوڙڻ چاهين ٿا. عام هندو، عام مسلمانن سان وڙهڻ لڳندا ۽ هندو سرمائيدار ۽ مسلمان سرمائيدار هڪ ٻئي ۾ لُٽِ ورهائي کڻندا. عوام کي آزاديءَ جو ڪو لاڀ ڪو نه ملندو.“
شيام ڏٺو، سندر جو سڄو بدن سور ۾ لڇي رهيو آهي. هن سندس وات تي هٿ رکيو ۽ مٿان ڪپڙو ٺاهي وڌائينس. سندر چوندو هيو، ”پر ڏوه اسان جو به آهي. اسان حالتن کي وگيانڪ طريقي باريڪيءَ سان تپاسڻ جي ڪوشش ڪا نه ڪئي. اسين آهيون وچولي درجي جا عيش پرست نوجوان اسين خوابن ۾ وڌيڪ رهندا آهيون، به نسبت حقيقت جي شيام، تاريخ ۾ جڏهن اسان جا پويان اسان بابت پڙهندا ته سندن دل ۾ اسان لاءِ عزت نه، پر حقارت جاڳندي.“
شيام سندر جي مٿي کي زور ڏيئي رهيو هو ۽ آهستي آهستي سندر جو ٿڪل بدن پنهنجي جاڳرتي کوهڻ لڳو. پر شيام جي ننڊ ڦٽي پيئي. سندس دماغ ۾ ڄڻ باه ٻري رهي هئي. هو ڪيترو وقت دريءَ وٽ بيٺو ٻاهر نهاريندو رهيو. آخر جڏهن ٽاور ٻن جا ٺڪاوَ هنيا ته هو ٿڪل بدن کڻي وڃي آرام ڪرسيءَ تي ليٽيو. صبح جو جڏهن هو جاڳيو تڏهن ڏٺائين ته چوطرف سج جي روشني پنهنجو ڌاڪو ڄمائي ويٺي آهي. اکيون کولڻ سان سندس پهريون خيال سندر ڏانهن ويو ۽ هن نگاهون پلنگ ڏانهن ڦيريون، ليڪن پلنگ خالي پيو هو. سندر رات جي بخار جو خيال نه ڪري صبح جو سويل ئي ڪم تي هليو ويو هو.