17
ٻيا ٻه ٽي ڏينهن شيام سڄو ڏينهن پيءُ ۽ گوبند رام سان رلندو رهيو. ڊرافٽ وٺڻا هئا، ٽڪيٽون وٺڻيون هيون، سامان ٻڌائڻو هو، ٻيا به ننڍا وڏا سوين ڪم هئا. وچ وچ ۾ شيام کي نوري ياد ايندي هئي ۽ سوچيندو هو ته اڄ سانجهيءَ جو هن وٽ ضرور ويندس، پر وري ڪو نه ڪو ڪم نڪري پوندو هو.
سڄي وايوُ منڊل ۾ ڄڻ انڌڪار ڇانئجي ويو هو. ڄڻ سج کي چوٽيءَ تي هوندي ڪنهن ڪاري ڪپڙي سان ڍڪي ڇڏيو هو ۽ چؤطرف اونده ۾ هاهاڪار مچي ويو هو. گهر گهر ۾ روئڻ جو آواز ٻڌبو هو. گهٽيءَ گهٽيءَ جي موڙ وٽ جتي به ماڻهن جو سامان گهر مان نڪرندو هو، ماڻهن جا ميڙاڪا مڙندا هئا ۽ انسان انسان سان کلي ملي روئي موڪلائيندا هئا. شيام کي ائين لڳي رهيو هو ته ڌيري ڌيري ڌرتيءَ ۾ خال ٿي رهيو آهي، جو وڃي ٿو وڏو ٿيندو ۽ سڀ انسان اُن ۾ غرق ٿيندا ٿا وڃن.
شيام جي ماءُ ۽ ڀيڻ سڄو ڏينهن سانت هونديون هيون. گوبند رام جي زال هر هر ڪمري ۾ وڃي روئي دل جو بار هلڪو ڪري، منهن ڌوئي وري اچي سامان ٻڌڻ کي لڳندي هئي.
ڪوشليا، جنهن جو سڄو ڏينهن ڪلبن ۽ ساهيڙين سان ڪٽبو هو، اُها به ڪجهه غمگين ۽ موڳي پيئي لڳندي هئي. هوءَ سوچيندي هئي: هيءُ ٿئي ڇا پيو، ڪهڙو راڪاس آيو جو جادوءَ جي لڪڙيءَ سان سندس سکه ڀري زندگيءَ کي هڪ کن ۾ ناس ڪري ويو. هوءَ جيڪا پاڻ کي دنيا جي جهيڙن جهٽن جي وير جي لهرن چڙهڻ کان مٿي سمجهندي هئي؛ اُهو سندس خيال ميسارجي ويو. سمنڊ جي کاري پاڻيءَ جي هڪ ئي لهر سندس سڀ ڪجهه ميڙي سمنڊ ڏانهن کڻي وئي. هوءَ پنهنجي ڪمري ۾ پلنگ تي ويٺي يڪ ٽڪ اُن گڏيءَ ڏانهن نهاري رهي هئي جا سندس پيءَ کيس جنم ڏينهن تي وٺي ڏني هئي- هڪ خوبصورت ٻه فوٽ اوچي گڏي، ريشمي زريءَ واري ساڙهي پيل. اُن گڏيءَ جي منهن تي هميشه هڪ عجيب مرڪ هوندي هئي ۽ جيئن ئي هيءُ بنگلو ٺهيو هو، تيئن ڪوشليا جي ڪمري ۾ شو ڪيس جي مٿان رکي هوندي هئي. هيءُ اها گڏي ڄڻ سندس ڏينهن رات گڏ رهندڙ ساهيڙي بڻجي پيئي هئي- پر سڀاڻي کان هوءَ ساڻس گڏ نه هوندي.
ڪوشليا ڪٻٽ مان پنهنجا گنگهروُ ڪڍيا ۽ پٽ تي ڦٽا ڪري ڇڏيائين. سندس ماءُ اهي کڻي پيتيءَ ۾ رکڻ لڳي، جو ڪوشليا اُهي ڦري کڻي پري ڪنڊ ۾ زور سان اُڇلايا ۽ هڪ مٺو، پر دل چيريندڙ آواز ڪمري ۾ ڀرجي ويو.
گوبندرام ٻئي ڏينهن جون جهاز جون ٽڪيٽون وٺي سڄي ڪئبن رزرو ڪرائي آيو. جڏهن اهي ٽڪيٽون شيام جي هٿ ۾ ڏنائين. تڏهن شيام جو سڄو بدن ڪنبي اُٿيو. هيلتائين تيار ڪندي به سندس من جي ڪنهن ڪنڊ ۾ اها اُميد لڪل هئي ته شايد پڇاڙيءَ جي وقت سڀ ڪجهه پلٽجي ويندو. ليڪن سفر جي وقت اچي مٿان پيو ۽ هو پنهنجي ڪنهن به جگري دوست سان گڏجي نه سگهيو هو. هنن سان موڪلائڻ بنا هو ڪيئن وڃي سگهندو؟ هن ڪوشليا وٽ وڃي چيو، ”ڪوشي، هڪ ڪم ڪندينءَ؟“
ڪوشليا عجب ۾ پيئي. ههڙي نيزاري شيام جي سڀاءُ جي بلڪل اُبتڙ هئي. ڪيترا مهينا گهر جو هڪ ڀاتي ٿي رهڻ وقت به شيام ڪوشليا جو ڪو ٿورو کڻڻ نه چاهيندو هو.
شيام سندس ڀر ۾ ويهي چيو، ”ٿوري وقت لاءِ ڪار کپي.“
ڪوشليا پنهنجون وڏيون اکيون سندس منهن ۾ کپائي چيو، ”تون ڪار هلائڻ ڪڏهن سکئين؟“
”سکيو ڪو نه آهيان. هڪ ضروري ڪم اٿم- تو کي به گڏ هلڻو پوندو.“
ڪوشليا ٽپ ڏيئي اُٿي.
ڪار هوا کي چيريندي تيز رفتار سان هلڻ لڳي. ڪوشليا جا وار اُڏامي شيام جي ويجهو آيا. شيام کي اڳيون يادگيريون آيون. هن پڇيو، ”ڪوشي، تون اڃا ڊانس سکڻ ويندين آهين.؟“
ڪوشليا چيو، ” تو کي منهنجي ڊانس وڻندي هئي نه؟“
”ها، ڊانس ڪرڻ وقت تون ٻي ڪوشليا هوندي آهين.“
”اهو ڪيئن؟ ڪوشليا ته هڪ آهي. ٻي ڪوشليا ڪٿان آئي؟“
ڪوشليا آرسيءَ ۾ شيام ڏانهن نهاريو. سندس چپن تي وڻندڙ مرڪ هئي.
شيام دريءَ کان ٻاهر نهاري رهيو هو. ”الائي، پر شايد هر انسان کي ٻه روپ ٿين ٿا.“
ڪار اچي يوسف جي گهر وٽ بيٺي. در يوسف جي ڀاڄائيءَ کوليو ۽ هوءَ کين اندر وٺي ويئي. ”يوسف ۽ نوري ڪٿي آهن، ڀاڀي؟“ يوسف جي ڀاڄائي ڪجهه دير ٽڪٽڪي لڳائي شيام ڏانهن نهاريندي رهي. پوءِ چيائين، ”هو ڪالهه نوابشاهه ويا. سندن وڏو ڀاءُ به ويو آهي. نوريءَ جي والد جون ٻه تارون آيون هيون، هو سخت بيمار آهي هو وڃڻا ٽيون ڏينهن هئا، پر هڪ ڏينهن وڌيڪ ترسيا ته متان تون اچين. يوسف تو کي هاسٽل ۾ به ڳولهي آيو پر تنهنجو ڪٿي پتو ڪو نه پيو.“
شيام جي هٿن مان ڄڻ ڪجهه ڪري پيو. هو ڪجهه دير سانت ۾ ويٺو دريءَ تي رکيل ڪونڊيءَ ڏي نهاريندو رهيو. ٺڪر جي اُن ڪونڊيءَ تي جڏهن نوري چٽسالي ڪري رهي هئي، تڏهن شيام به سندس ڀر ۾ بيٺو هو.
شيام اُن وقت چيو هو، ”نوري هيءَ ڪونڊي ته ٿوري ٺوڪر لڳڻ سان ئي ڀڄي پوندي، تون هيتري محنت ڇو ٿي ڪرين؟“
نوريءَ مرڪي وراڻيو هو، ”اِنساني بدن به ته ٽاڪئون آهي- اڄ آهي سڀاڻي نه آهي. تڏهن به زندگيءَ کي سندر بنائڻ لاءِ اِنسان ڏينهن رات ڪيئن نه پگهر وهائين ٿا.“
شيام واپس حقيقت ۾ اچي چيو، ”۽ سندر؟“
”سندر جو پتو ڪونهي. ٻه چار ڏينهن اڳ پوليس سندس ڪمري جي تلاشي وٺڻ آئي هئي.“ هن مرڪي چيو، ”پر هو جوان مڙس آهي، پوليس جي هٿ اهڙو سولو نه ايندو.“
ڪوشليا چيو، ”هلون؟“
شيام چيو، ”ڀاڀي، اسين بمبئي وڃي رهيا آهيون. نوريءَ جي ڀاڀيءَ چيو، ”ترسو....“ هوءَ وڃي چانهه جي ٽري کڻي آئي. ”شيام. نوري تنهنجي لاءِ پنهنجي ڪمري ۾ ڪجهه رکي ويئي آهي، هل ته کڻي اچون.“
شيام نوريءَ جي ڪمري م گهڙيو ته اهڙو ڳنڀير ٿي ويو جيئن شرڌالو مندر ۾ گهڙڻ سان ٿيندو آهي. صاف وڏي ڪمري ۾ نوري بيٺي هئي. سندس سوکيم سرير هر هر ٽپو ڏيئي اچي ٿي شيام جي سامهون بيٺو. جارن تي موتئي جون ڪونڊيون رکيون هيون، جن ۾ ڪجهه گل بيٺا هئا ۽ اُنهن جي سرهاڻ ڪمري ۾ ڦهليل هئي.
ڀاڀيءَ ڪٻٽ کوليو. هٿ سان ڀريل هڪ رومال ۾ هڪ ڪتاب پيو هو. رومال تي تمام سهڻو ڀرت ٿيل هو. شيام جيئن رومال جا تهه کوليا تيئن اندر هڪ ڪاپي ڏسڻ ۾ آيس ۽ هڪ چٺي اچي پٽ تي پيئي.
شيام نيئڙي پنو هٿ ۾ کنيو. سندس هٿ ڏڪي رهيو هو.
نوريءَ جي هيءُ ڏانهنس پهرين چٺي هئي.
”شيام،
الائي ڇو منهنجي دل چئي رهي آهي ته تون وڃي رهيو آهين. مان ڪيترو دل کي سمجهايان پيئي، پر دل مڃيئي نٿي.
هن سان گڏ منهنجي ڊائري اٿيئي. گهڻن سالن کان مون هيءُ ڪاپي پاڻ سان گڏ رکي آهي. جڏهن به دل ۾ جذبات جي وير چڙهندي آهي ته هن ۾ ڪجهه نه ڪجهه لکي ڇڏيندي آهيان. تنهنجو ڪتاب پڙهڻ وقت به من ۾ جيڪي خيال جاڳيا هئا اُهي هن ڊائريءَ ۾ درج ڪيا اٿم. ان ڪري هيءُ ڊائري منهنجي دل جي آرسي اٿيئي، اُن کي سنڀالي رکج.
هڪ ٻي ڳالهه. مون تو کي پنهنجي شاه جو رسالو ڏنو هو. اڪيلائيءَ ۾ منهنجو اهو ئي ساٿي هو. اڪيلائيءَ ۾ مان هن ساٿيءَ جي ضرورت هاڻي به محسوس ڪندي آهيان. مان بازار مان ههڙو ساٿي ڳنهڻ نٿي چاهيان. تون هڪ ڪاپي وٺي اُن تي پنهنجو دستخط ڪري منهنجي لاءِ ڇڏي وڃج ۽ منهنجو ڏنل رسالو سدا پنهنجي ڀر ۾ رکج ۽ انجام ياد رکج ته تو کي شاه جي سڳنڌ دور تائين ڦهلائڻي آهي.
شل سائين تنهنجو ڀلو ڪندو
نوري.“
شيام خط مان اکيون ڪڍيون-ڀاڀي ڪمري ۾ ڪا نه هئي.
شيام ڪٻٽ کي ٽيڪ ڏيو ڪيتري دير بيٺو هو. هيءُ ڪنهن جو ڪمرو هو؟ هوءَ ڪير هئي؟ هن ڪمري جو هر چيز ۾ هوءَ سمايل هئي، پر هوءَ هتي ڪا نه هئي. هوءَ هتي ڪا نه هوندي تڏهن به موتئي جا گل اُڀرندا. مان هن ڪمري ۾ ڪو نه ايندس تڏهن به هي گل روز اُڀرندا ۽ سرهاڻ ڦهلائيندا. تڏهن هوءَ اڪيلي ڇا ڪندي؟ ڇا هوءَ دريءَ وٽ بيهي دور نهاريندي رهندي؟
شيام ڪمري کان ٻاهر آيو ته سامهون ڀاڀي گڏيس. هن جي هٿ ۾ شربت جو گلاس هو. ڀاڀيءَ چيو، ”تون چانهه نه پيءُ،شيام. نوريءَ هيءُ شربت گهر ۾ ٺاهيو هو. سندس خيال هو ته هيءُ شيشو تو کي هاسٽل ۾ کڻي وڃڻ لاءِ ڏيندي، گرمي آهي نه.“
شيام ۽ ڪوشليا ٻاهر نڪتا. شيام چيو، ”ڪوشي، گاڏي کاتي هل، مون کي هڪ ڪتاب وٺڻو آهي.“
”ضروري کپيئي؟ ڪافي دير ٿي چڪي آهي ۽ اڃا سامان ٻڌڻو آهي.“
”ضروري کپي، ڪوشي.“
ڪار ۾ ڪيترو وقت بلڪل سانت رهي.
ڪوشيءَ پڇيو. ”هيءَ نوري ڪير آهي؟“
شيام آرسيءَ ۾ ڪوشليا جي منهن ڏانهن نهاريو. ”هوءَ الائي ڪير آهي، ڪوشي. پر مان ائين پيو سمجهان ته هوءَ منهنجي چؤطرف ڦهليل هوا ۾ حاضر آهي ۽ سدائين حاضر رهندي. هوءَ سدائين مون سان رهندي. مان جيڪو به ساهه کڻندس، هوءَ اُن ساه سان اندر ايندي..“
جهاز پاڻيءَ ۾ ٿپڪيون هڻي ڌيري ڌيري هلي رهيو هو. جيئن ٻار پاڻيءَ جي گينڊيءَ ۾ ٿپڪيون هڻي آواز ڪندو آهي، تيئن جهاز به راند ڪري رهيو هو. جهاز سانت هو، پر جهاز ۾ چڙهيل انسانن جون دليون دانهون ڪري رهيون هيون.سڀ اُداس هئا، سڀني جا منهن لٿل هئا. قدرت جي وشال گود ۾ به اهي انسان اُن ماءُ لاءِ تڙڦي رهياهئا، جا کانئن وڇڙي چڪي هئي.
شيام-ماءُ کي اُلٽيون ٿي پيون هيون ۽ ڪوشليا جي ماءُ سندس ڀر ۾ ويهي کيس آٿت ڏيئي رهي هئي. سرلا پنهنجي بيمار ٻار جي پر گهور لهڻ ۾ پوري هئي. ڪوشليا ٻه ٽي انگريزي ناول ساڻ آندا هئا. جي سندس وهاڻي جي ڀر ۾ رکيل هئا. شيام اڪثر ڊيڪ تي ويٺو لهرن ڏي نهاريندو رهندو هو. سندس وار اڀوڳا هئا، منهن مرجهايل، ۽ هن جا چپ ڄڻ ڪنهن سبي ڇڏيا هئا. نوريءَ چيو هو، ”شيام، هڪ ڏينهن اسين پاڻيءَ جي جهاز ۾ دور دور هلنداسين، سمنڊ جي ڇولين تي ناچ ڪندا. سمنڊ تي صبح جو سج اُڀرڻ ۾ شام جو سج لهڻ ڪيترو نه سندر هوندو!“ ۽ شيام اڄ اڪيلو وڃي رهيو هو. سانجهيءَ جو هو دور اولهه ڏانهن نهاريندو هو، ليڪن سندس دل جي مکڙي ڪڏهن ٽڙي نه سگهي.
ڪنهن وقت ڪوشليا به شيام جي پاسي ۾ ڊيڪ تي اچي بيهندي هئي ۽ ٻئي سانت ۾ دور اُفق ڏانهن نهاريندا هئا. سمنڊ ۽ آڪاس هڪ ٻئي کي ڀاڪر پائي هڪ ٿي ويندا هئا ۽ کاري پاڻيءَ جون ٿڌيون ڦينگون اُڏامي اچي سندن مٿان پونديون هيون. ڪڏهن هوُ ڊيڪ ڏي نهاريندا هئا، جتي سامان ۽ مسافر ڳاهٽ ٿيا پيا هئا. گهٽ روشنيءَ ۾ اها پروڙ ڪا نه پوندي هئي ته ڪهڙا ماڻهو آهن ۽ ڪهڙو سامان آهي. ڪڏهن ڪڏهن اتان روئڻ جو آواز ايندو هو– ٻارن جو روئڻ نه، بالغن جو روئڻ. ۽ بالغن جو روئڻ سڄي وايو منڊل کي روئاري ڇڏيندو آهي. هيٺ به هڪ کي ٻڌي ڏهه ڄڻا روئي ويهندا هئا ۽ باقي بچيل به سڏڪا ڀرڻ لڳندا هئا. چؤ طرف روڄ هوا ۾ چيڪليون پائيندو هو.
گهري اونداهي رات هئي. شيام ڊيڪ تي ڪرسيءَ تي ويٺو تارن ڏانهن نهاريندي ڪجهه سوچي رهيو هو. گذري ويل ڏينهن جون يادگيريون تازيون ٿي سندس اَندرين اَک اڳيان سنيما وانگر لنگهي رهيون هيون. شيام ڏٺو: هڪ سندر وادي آهي، جنهن جي ٻن طرفن کان پهاڙ آهن ۽ وچ ۾ نهر جي ڀر ۾ سايون ٻنيون آهن. چؤطرف روشني ڦهليل آهي، ڇاڪاڻ ته مٿي سج چمڪي رهيو آهي. شيام ڏٺو ته اهو سورج سندر جو روپ آهي. هن جي اندر واري چيو، ”سندر، تنهنجي قرباني، تنهنجي دماغي ۽ آتمڪ جرئت، تنهنجي محنت ۽ تنهنجا آدرش صرف تنهنجا نه آهن. اُهي چؤطرف ڦهلجندا ۽ منهنجا به آدرش ٿي رهندا. تو پنهنجي زندگي ارپي آهي ٻين لاءِ. تون سج آهين جو سڀني کي روشني ڏين ٿو. گرمي ڏين ٿو جيئن سڀ گرم رهن، پر پاڻ جلندو رهين ٿو.“
ڏينهن ويو، رات آئي، واديءَ مٿان اولهه ۾ شام جو تارو چمڪڻ لڳو. تاري منجهان نوري ليئا پائڻ لڳي. شيام جي دل چيو، ”نوري، تون ڪيتري دور آهين، پر تڏهن به هميشه منهنجي ڀر ۾ رهندينءِ. تنهنجي ياد سدا مون کي ڏکن ۽ ڪشالن ويل سر اوچو جهلڻ لاءِ آماده ڪندي رهندي. جڏهن به مان رستو ڀلجندس ته تون تاري جيان مون کي صحيح رستو ٻڌائيندينءَ. جڏهن مان نا اُميدي جي سمنڊ ۾ غوطا کائڻ لڳندس، تڏهن تنهنجي مرڪ مون کي ياد ڏياريندي ته انسان ۽ انسان جو پورهيو ناس نٿو ٿئي. انسان سدا زنده آهي، هو انسانيت جي روپ ۾ امر رهندو. تنهنجون پوتر نگاهون ۽ ٻالو ڀولو چهرو سدا منهنجي دل جي گل کي پاڻي ڏيندا رهندا ۽ مون کي اتساه ڏياريندا ته مان به هن دنيا ۾ پوتر رهان. گند جي تلاءَ ۾ رهندي به ڪنول جيان مٿي هجان.“
اوچتو هڪ وڏي لهر آئي. کاري پاڻيءَ جون بوندون شيام جي منهن ۽ ڪپڙن تي اچي پيون. شيام اکيون کوليون ته ڏٺائين ته سندس ڪرسيءَ پٺيان ڪير شال اوڍي کڙو آهي. شيام نگاهون مٿي ڪيون-ڪوشليا بيٺي هئي.
ڪوشيءَ چيو، ”شيام. رات ڪهڙي نه ڀيانڪ آهي!“ هوءَ ڦري اچي سندس ڀر ۾ ويٺي. ”ڇا، اسين وري موٽي سنڌ نه هلنداسين؟“
شيام چيو، ”منهنجي دل کي نااميدي آنڌيءَ جيان گهيري رهي آهي.“
ڪوشليا شيام جي گوڏن تي ڪنڌ رکي آڪاس طرف نهارڻ لڳي. شيام ڏٺو، هوءَ تمام اُداس آهي ۽ سندس سرير ڪنبي رهيو آهي. شيام سندس وارن ۾ آڱريون ڦيرڻ لڳو ۽ ڪوشيءَ کي اُتيئي ننڊ اچي ويئي.
سمنڊ گجي رهيو هو. آڪاس ڪاري چادر اوڍي هئي. شيام جي قميص ڪيترن هنڌان سمنڊ جي پاڻيءَ آلي ڪري ڇڏي هئي.شيام محسوس ڪيو ته ٻين ماڻهن جيان هوُ به ڪي ملڪيتون سنڌ ۾ ڇڏي آيو هو، پر اهي ملڪيتون ڌن نه هو، زمين ۽ جايون هيون. سهڻي، نور الله، سندر، يوسف ۽ نوري هيءُ سڀ ڪير هئا؟ هوُ سڀ سندس زندگيءَ ۾ ڪيئن آيا ۽ ڪيڏانهن ويا؟ ڇا هوُ اُنهن کي ڪڏهن وساري سگهندو؟ هو ڄڻ پنهنجي دل جا ٽڪرا ڪپي هنن کي ڏيئي آيو هو ۽ اُن جي بدلي هنن جي دلين جا ڪپيل ٽڪرا کڻي هن پنهنجي دل سان ڳنڍيا هئا. هوُ اُهو ساڳيو شيام نه هو، جو سندس ماءُ-پيءُ ڄڻيو هو. ۽ اڄ هوُ ماءُ کي ڇڏي دور وڃي رهيو هو.
شيام ڄڻ خواب ۾ ڳالهائيندي چيو، ”مان توهان وٽ موٽي ايندس، موٽي ايندس، موٽي ايندس.“