2
شيام ٻالپڻ مان جوانيءَ ڏي تڪڙي وک کڻي وڌي رهيو هو. سندس مٺو ۽ نرم آواز کهرو ٿيڻ لڳو. چانڊوڪيءَ ۾ ترندڙ بادلن مثل سندس سپنا ڳنڀير خيالن جو روپ وٺڻ لڳا. هن ان وچ ۾ ڪيترا ڪتاب پڙهيا هئا. اسڪول جي لائبريري جا گهڻا سنڌي ڪتاب هو پڙهي چڪو هو ۽ دنيا جي اڻوڻندڙ حقيقتن کي ڪجهه ڪجهه پروڙڻ لڳو هو. هو هاڻي به هر رات جو کُڏِ تي اڪيلو ويٺو هوندو هو پر هاڻ هُنَ ۾ ٻالپڻ واري موج ۽ مستي ڪا نه هئي. هاڻي اُن ۾ تڙپ به شامل هئي. سندس بدن باروت جيان هو جنهن ۾ ٻرڻ ۽ ٻارڻ جي شڪتي هجي ۽ سندس ذهن ۾ هڪ عجيب تڙپ هئي. تارن ڏانهن نهاريندي هو چاهيندو هو ته سندس گهر به ڪنهن اهڙي تاري تي هجي. ٻنين جي ڪنارن وٽ بيهي سوچيندو هو ته دور دور هليو وڃي. پر ڪيڏانهن؟ ڪهڙي دنيا ۾؟ هنن ٻنين بعد ڇا هو؟ ان بعد ڪهڙي دنيا هئي؟
سهڻيءَ سان به سندس ناتو گهرو ٿيو هو. هوءَ صرف باغ جو سهڻو گل نه هئي، پري نه هئي، پر جيئرو جاڳندو انسان هئي. هوءَ مٽيءَ لپ جيان هئي جنهن مان زندگي اُپجندي آهي.
سهڻي هاڻ جوانيءَ ۾ هئي. سندس سونهن چوڏهين جي چنڊ کان به سرس هئي. هن جي سامهون بيهڻ سان ائين لڳندو هو ته سندس بدن بلور جيان پيو چمڪي ۽ اندران هڪ تيز روشني نڪري چوطرف پيئي ڦهلجي. سندس چمڙي اهڙي نفيس هئي، جو هن ڏانهن نهارڻ سان ائين محسوس ڪبو هو ته ان مان سندس ڳاڙهو رت پيو ڏسجي. ننڍڙيون گول ڇاتيون هئس ۽ هن جي اکين ۾ تلاءَ جهڙي شانتي نظر ايندي هئي.
هوءَ ۽ شيام ڪلاڪن جا ڪلاڪ پاڻ ۾ ڳالهيون ڪندا رهندا هئا. هوءَ شيام کي ٻڌائيندي هئي ته اَن ڪيئن پوکبو آهي، ان مان سلا ڪڏهن نڪرندا آهن، ڪيئن اُنهن جي سنڀال ڪبي آهي. ڪانا وڏا ٿيندا آهن ته اناج جا سونا داڻا سورج جي روشنيءَ ۾ ٻهڪڻ لڳندا آهن.
شيام گد گد ٿي چوندو هو: ”سهڻي، توهين مهان آهيو. توهين ئي دنيا کي جيئرو رکي ويٺا آهيو.“
سهڻي زور ڏيئي چوندي هئي: ”سڀ ڪوڙ. دنيا ۾ سچ هميشه پوريل رهندو آهي.“
”اهو ڪيئن؟“ شيام سهڻيءَ ڏانهن عجب وچان نهاريندي پڇيو.
”ڏس، ٻج جيڪو حقيقت آهي سو ڌرتيءَ ۾ پوريو پيو آهي ۽ گل هوا ۾ اُڏامي جهومي رهيا آهن. ڪڙمي جو اَن ۽ ميوا اُپائي ٿو، تنهن کي ان جي سواد جي به خبر نه آهي ۽ شاهوڪار جنهن کي خبر نه آهي ته اهي ڪيئن پوکبا آهن، تنهن کي اُن جي سواد جي پوري ڄاڻ آهي.“
شيام سانت ۾ ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيندو هو: ڇا هيءُ طعنو مٿس ته نه آهي؟
پر نه، سهڻي اهڙي نه هئي. هن کي ڪنهن سان به حسد ڪو نه هو، ڪنهن لاءِ به شڪايت ڪا نه هئي. هن جون ڳالهيون ته خود شيام جي ڳالهين جو پڙاڏو هيون. نه ته هوءَ ويچاري ڇا ڄاڻي اهڙين ڳوڙهين ڳالهين مان!
ليڪن زندگيءَ ۾ هڪڙو سچ آهي، جو انسان ڪتابن مان پائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ ٻيو سچ آهي جو انسان مٽيءَ جي خوشبوءِ مان پائي ٿو. شيام پهرئين ستيه کي ڳولهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو ۽ سهڻيءَ ٻئي ستيه کي ڄاتو هو؛ ۽ جڏهن انهن ٻنهي جو ٽڪر ٿيندو هو ته سهڻيءَ جو سچ ئي سوڀ پائيندو هو.
هڪ ڏينهن شيام باغ ۾ ويو ته سهڻي اُتي ڪا نه هئي. هو سڄو باغ ڳوليندو آخر جهوپڙيءَ ٻاهران پهتو. ٿوري دير بعد سهڻي ٻاهر آئي. سندس منهن سڄيل هو، اکيون ڳاڙهيون هئس- ڄڻ هن سڄي رات ننڊ ڪا نه ڪئي هئي ۽ رئندي رهي هئي.
شيام عجب ۾ سهڻيءَ ڏانهن نهاريندو رهيو. ٿوري دير بعد ٻئي اچي انب جي پراڻي وڻ هيٺان ويٺا. ڪيتري دير سهڻي سڏڪا ڀريندي رهي. پوءِ چيائين: ”مان مرڻ ٿي چاهيان.“
شيام سهڻيءَ جي ڪلهي تي هٿ رکي چيو: ”پڳلي ٿي آهين؟“
”مان مرڻ چاهيان ٿي، پر مرنديس ڪا نه“. سهڻيءَ ڪنڌ ڌوڻيندي چيو. سندس وار پريشان ٿيل هئا.
شيام ڪجهه جهنجهلائيندي چيو: ”آخر ڳالهه ڇا آهي، سهڻي؟“
”منهنجي شادي ٿيڻ واري آهي.“ سهڻيءَ پَلؤ سان پنهنجا لڙڪ اُگهندي چيو.
”پر شاديءَ تي ته ڇوڪريون خوش ٿينديون آهن! پاڳل، اُٿ؛ تو کي ته نچڻ کپي. کلڻ کپي!“
پر سهڻي اٿي ڪا نه. هوءَ سانت ۾ ويٺي رهي. شيام مڌر آواز ۾ پڪاريو: ”سهڻي!“ سهڻيءَ رکي آواز ۾ چيو، ”تو زميندار کي ڏٺو آهي؟“ ”ڪئين ڀيرا.“
”سندس وار ۽ ڏاڙهي اَڇي آهي نه؟ سندس عمر گهڻي ٿيندي؟“
شيام عجب ۾ چيو: ”مون کي ڪهڙي خبر، سهڻي. پر سندس ننڍو پٽ منهنجي ڪلاس ۾ پڙهندو آهي. وڏي پٽ جي ته اڳئين سال شادي ٿي هيس. ڇا تو کي ياد نه آهي؟“
”انهيءَ ٻڍي زميندار سان ئي منهنجي نڪاح جون ڳالهيون ٿي رهيون آهن.“
اوچتو سهڻيءَ شيام جي ٻنهي ٻانهن کي زور سان پڪڙيندي چيو: ”ڇا مان تمام سهڻي آهيان، شيام؟ تمام سهڻي؟ هان وٺ، منهنجي ڳل کي اهڙو ته زور سان چڪ پاءِ جو نشان ٿي وڃي ۽ منهنجي سونهن ختم ٿي وڃي. منهنجي سونهن ئي منهنجي آڏو آئي آهي.“
شيام عجب ۾ سهڻيءَ ڏانهن نهاريندو رهيو. پوءِ چيائين ”پر هيءَ شادي ڪا نه ٿيندي.“
”ڇو نه ٿيندي؟ ٻڌاءِ!“
”تون پنهنجي بابا کي چؤ ته هو زميندار کي انڪار ڪري.“
سهڻيءَ جي مرضي ٿي ته هوءَ شيام کي چماٽ وهائي ڪڍي، پر هن پاڻ روڪي ورتو. ”هو زميندار آهي، ۽ بابا رواجي ڪڙمي. ڪير به زميندار کي انڪار ڪري نٿو سگهي.“
”ته زميندار ڪجهه به ڪري سگهي ٿو؟“
”ها، ڪجهه به.“
ٻئي منجهائيندڙ سانت ۾ ڪيترو وقت ويٺا هئا. پوءِ سهڻيءَ چيو: ”تون وڃ، شيام.“
شيام ويٺو رهيو ۽ ڪجهه سوچيندو رهيو.
سهڻي وڌي آئي، شيام جو هٿ پڪڙي چيائين: ”مون کي ياد ڪندين؟“
ٻنهي جون اکيون مليون. شيام ڏڪي ويو.
سهڻيءَ مرڪي چيو: ”تو ئي ته هڪ ڏينهن چيو هو ته انسان مٽيءَ کي ڏاڍو پيار ڪندو آهي.“
شيام اُتي ئي بت بڻيو ويٺو رهيو. هن ائين محسوس ڪيو ڄڻ سهڻيءَ جو بدن چقمق جيان کيس جهلي بيٺو آهي. سهڻي سندس منهن جا ڀاوَ جاچي رهي هئي. هوءَ خود به بيمعنيٰ هئي. هن اڪيلو رهڻ ٿي چاهيو، بلڪل اڪيلو، پر شيام جي شڪل ڏسندي سندس دل چاهيو ته هو سندس پاسي ۾ ويٺو هجي. هن شيام جي دل کي ڄاتو ٿي. هن کي خبر هئي ته هن ننڍڙيءَ دل کيس پيار ڪيو ٿي.
اوچتو سهڻيءَ سانت کي ٽوڙيندي چيو: ”شيام، اڄ چوڏهين جي رات آهي، هتي ٻنين ۾ ڏاڍو مزو لڳندو آهي. تون ايندين؟“
شيام ڪو به جواب ڪو نه ڏنو. سهڻيءَ چيو: ”تون اچجانءِ شيام!“
ائين چئي سهڻيءَ وڃڻ لاءِ وڌي، پر وري بيهي رهي. ”ضرور اچجان شيام، چانڊوڪي رات دنيا جي سهڻي ۾ سهڻي پري اٿئي.“
رات جو جڏهن سڀ گهر ۾ سمهي پيا ته شيام کٽ تان اُٿيو. هُو جيئن کٽ تي ليٽيو هو تيئن اکيون ڦاڙي آڪاس ڏانهن نهاري رهيو هو ڌيري ڌيري آڪاس روشن ٿيندو ويو، ڄڻ تپسويءَ جي دل ۾ ڌيري ڌير تيج وڌڻ لڳو. ان سندر آڪاس کي ڏسي سندس من لڇڻ لڳو.
خاموش قدمن سان هو گهر کان ٻاهر آيو، ٻاهرين در وٽ هڪ نوڪر سمهيو پيو هو. شيام هن کي ڌونڌاڙي چيو: ”جيڪڏهن ڪير پڇيئي ته چئجانس مان باغ ۾ ويو آهيان. جلد ئي موٽي ايندس.“
نوڪر ننڊاکڙو هو ۽ جلد ئي وري سمهي پيو.
شيام ۽ سهڻي هٿ هٿ ۾ ڏيئي باغ مان هلندا رهيا. سڪل پنن مٿان هلڻ ڪري ائين ٿي لڳو ڄڻ ڌرتي سندن استقبال ۾ جهنجهڻو وڄائي رهي آهي. هو باغ ۾ ٺهيل هڪ ڪچي جاءِ جي کڏ تي اچي ويٺا. اُتان باغ کان ٻاهر دور دور تائين نظر پهچي ٿي سگهي. ٻنهي مان ڪنهن به حرف ڪو نه ٻوليو هو. شيام ڪڏهن ڪڏهن ڪجهه چوڻ ٿي چاهيو پر سهڻيءَ جي منهن ڏانهن نهاريندي سانت ٿي ٿئي ويو.
چنڊ چڱو مٿي چڙهي آيو هو. چوطرف بلڪل سانت هئي. صرف دور کان واه جي وهڻ جو ڪل ڪل جو ڌيمو آواز اچي رهيو هو. سهڻي شيام جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ مضبوطيءَ سان جهلي ويٺي هئي. اونهاري جي اِن سيتل رات ۾ رکي رکي شيام الائي ڇو ڏڪي ٿي اُٿيو. سهڻيءَ کيس پاڻ ڏانهن ڇڪيندي چيو: ”تون ڏڪي رهيو آهين، شيام. تو کي ڇا جو ڀؤ آهي؟“
شيام ڪو به جواب ڪو نه ڏنو. هو چنڊ ڏانهن نهارڻ لڳو. ڪيترو دور آهي چنڊ، پر سندس چانڊوڪي ڪيتري نه ويجهي آهي! سهڻي به سندس لاءِ سدائين دور جي ستاري جيان رهي هئي، جنهن کي هو سمجهي ڪو نه سگهيو هو. ليڪن هن جو پيار سدائين کيس چاندنيءَ جيان گهيري ويٺو هو. آخر شيام وڌيڪ وقت سانت رهي نه سگهيو. هن محسوس ڪيو ته وڌيڪ دير سانت رهڻ سان هو اوڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳندو.
”سهڻي، تون ڇا سوچي رهي آهين؟“
سهڻيءَ ڇرڪ ڀريو. هن شيام ڏانهن نهاري مرڪي ڏنو. اها مرڪ بلڪل انوکي هئي. اهڙي مرڪ شيام هيل تائين ڪنهن به اِنسان ۾ ڪا نه ڏٺي هئي، سهڻيءَ ۾ به نه. سهڻيءَ هڪ ٻانهن ورائي شيام جي ڪلهي تي رکي.
”ننڍڙا ڀاءُ، مون سوچيو هو اڄ رات مان هڪڙو لفظ به نه ڳالهائينديس. هن دنيا کي چونديس: چئو جيڪي تو کي چوڻو آهي. تو کي چونديس، تون پنهنجون ڳالهيون ٻڌاءِ. ڪڏهن ڪڏهن صرف ٻڌڻ ۾ مزو آهي. مون هن ننڍي زندگيءَ ۾ ڪيڏو نه پيار ڪيو آهي چانڊوڪين راتين کي، هن باغ کي، وسيع آسمان کي، شايد تون به اهو سمجهي نه سگهين! اڄ سڄو ڏينهن مان سوچيندي رهيس ته هيءُ سنسار ڪيترو نه مڌر آهي....
”ها ڀاءُ، تون وچ ۾ نه ڳالهاءِ. ڳالهائڻ ڏي مون کي اڄ. مون کي جيڪي چوڻو آهي مون کي چوڻ ڏي. ڪڏهن ڪڏهن دل کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري اُڇلائڻ ۾ به مزو آهي.....
”ٻڌاءِ شيام، اگر منهنجي دل ٽڪرا ٽڪرا ٿي ڌرتيءَ تي پيئي هجي ته تون ڇا اُن کي ڳنڍي سگهندين؟ نه، شيام نه. هيءَ دنيا به هڪ سپنو آهي...“
شيام ڏٺو، سهڻي ڏڪي رهي هئي. سندس ڇاتي زر سان هيٺ مٿي ٿي رهي هئي. هن سهڻيءَ جي منهن ڏانهن نهاريو. جئن ڪنول جي پنن تي ماڪ جا ڦڙا لڏندا آهن، تيئن سندس منهن به لرزي رهيو هو. هن جي اکين ۾ اُلجهن هئي؛ پر سهڻيءَ پاڻ سنڀالي ورتو. سندس ڏڪڻ بند ٿي ويو ۽ سندس منهن تي مرڪ جي هلڪي ريکا آئي. هيءَ مرڪ اُها نه هئي جيڪا شيام ڪجهه دير اڳ ڏٺي هئي. پهرينءَ ۾ اُٿل پٿل هئي، ٻيءَ ۾ شانتي.
”هيءَ زندگي هڪ سپنو ئي آهي، شيام.... تون ڇا ٿو چوين. ڏس، چنڊ به ته صبح جو گم ٿي ويندو آهي. چمبيليءَ جو گل به ته مرجهائجي ويندو آهي. انب به رکئي رکئي بانس وارو ٿي ويندو آهي. سڀ شيون مرنديون آهن. صرف هيءَ هوا سدائين قائم آهي. خبر اٿيئي ڇو، شيام؟ ڇاڪاڻ ته هن کي بدن نه آهي. هن کي به اگر تو ۽ مون جهڙو بدن هجي ها ته هوءَ به مري وڃي ها!
”ڪيڏي نه وڏي آهي هيءَ عمر! ننڍڙو ننڍڙو ٻار، ڪٿي ڪيڏو نه ننڍو ٻار آهي. اگر زميندار مون کي ماءُ جي هنج ۾ ڏسي ها ته ڇا مون سان شادي ڪرڻ بابت سوچي ها. هن بدن کي ڇا ٿو ٿئي؟ هي بدن وڻ جان وڌي ٿو وڃي. وڻ ۾ ميوا ڇو ٿا ٿين؟ برسات بنان زمين سڪي ڇو ٿي وڃي؟
”مان پاڳل نه آهيان، شيام! مان پاڳل نه آهيان. پر الائي ڇو، مان اڄ سڄو ڏينهن ڪجهه نه ڪجهه سوچيندي رهي آهيان. ٻڌاءِ شيام، اگر هينئر هيءُ چنڊ گم ٿي وڃي، تارا گم ٿي وڃن، چو طرف اونده انڌڪار ٿي وڃي، دنيا جون سڀ بتيون، سڀ ڏيئا هميشه لاءِ گل ٿي وڃن، سورج ٻاهر نڪرڻ کان نابري واري ته پوءِ هيءَ دنيا ڪهڙي هوندي؟ هيءَ دنيا ئي ڪا نه رهندي نه! پوءِ زميندار منهنجي سونهن ڪيئن ڏسندو؟ منهنجي ماءُ منهنجو ڏک ڪيئن ڏسندي؟“
سهڻي سانت ٿي ويئي. شيام جي دل نه معلوم ڪهڙي ڏک کان روئي رهي هئي- ڄڻ سچ پچ هيءُ چنڊ هميشه لاءِ گم ٿي ويو. پر هيءُ چنڊ لڪي ڪيڏانهن ويندو؟ هو رسي ڪهڙي ديس ويندو، جتي ماڻهو کيس پيار ڪن؟
ڪيتري دير شانت هئي. سهڻي الائي ڇا سوچي رهي هئي ۽ شيام چنڊ ڏانهن نهاري رهيو هو. اوچتو سهڻيءَ منهن ورائي عجيب آواز ۾ پڇيو: ”پرين جو ديس ڪٿي آهي، شهزادا؟“
شيام نگاهون چنڊ تان هٽائي سهڻيءَ طرف ڪيون. سندس منهن ۽ ڊگهي ڳچيءَ تي چانڊوڪي نچي رهي هئي. سهڻيءَ جا وار صبح وانگر اُلجهيل ڪو نه هئا پر سنواريل ۽ پٺيان ڊگهي چوٽيءَ ۾ مضبوط ٿيل هئا، ڄڻ اُهي ننڍڙا ٻار هئا جي هر هر لچائيءَ تي هريل هئا ۽ ماءُ هنن کي نوڙيءَ سان ٻڌي ڇڏيو هو. شيام سهڻيءَ جي نيرين اکين ڏانهن ۽ گول ڪلهن ڏانهن نهاريو. سندس سندر گگهي تي هڪ ڪلهي وٽ هڪ وڏي چتي لڳي هئي. سهڻيءَ مان هڪ پريءَ کي ان ڪري نيڪالي ڏني ويئي ڇاڪاڻ جو هوءَ غريب هئي.“
شيام ڪو به جواب ڪو نه ڏنو. هن جهنجهلائيندي چيو: ”سهڻي، تون اڄ ڪهڙيون ڳالهيون پيئي ڪرين!“
”ٺيڪ ته چوان ٿي، شيام، تنهنجي پرين جي ڪتاب ۾ ضرور اهڙي هڪ ڪهاڻي هوندي!“
”مون کي ڊپ ٿو ٿئي، سهڻي، اڄ مان تو کي اڪيلو مورڪين ڇڏيندس. مان تنهنجي پاسي ۾ ويٺو هوندس، صبح تائين.“
سهڻي کلڻ لڳي. ”اگر تنهنجا ڪلها منهنجي ڪلهن کان ڪجهه مٿڀرا هجن ها، ته مان تنهنجو هٿ پڪڙي دور هلي هلان ها. هو رستو ڏسين ٿو، ان رستي تان. پوءِ تو کي ڪو به ڊپ ڪو نه ٿئي ها ۽ نه مان هي ڳالهيون ڪريان ها. پر شيام، پاڻيءَ جو وهڪرو به ڪڏهن بيٺو آهي؟ يا ٻه وڻ هڪ ٻئي سان گڏ اُسري سگهيا آهن؟ ها، لتا شايد وڻ تي سمهي سگهي ٿي.“ سهڻي کلڻ لڳي. هوءَ ڪپڙا ڇنڊي اُٿي کڙي ٿي ”شيام تون گهر وڃ. ڏاڍي دير ٿي ويئي آهي رات اڌ کان مٿي گذري چڪي آهي.“
”تون ڪيڏانهن ويندينءَ.“
سهڻي وري کلڻ لڳي. ”پرينِ جي ديس ۾.“ پر جلدئي ڳنڀير ٿي چيائين، ”مان پنهنجي جهوپڙيءَ ڏي وينديس. تون پنهنجي گهر وڃ.“
”مان به تو سان گڏ هلندس.“
سهڻيءَ ڪو به جواب ڪو نه ڏنو.
هو هٿ هٿ ۾ ڏيئي هيٺ لٿا ۽ باغ مان ڌيري ڌيري هلندا جهوپڙيءَ ڏانهن وڌيا. چوطرف بلڪل سانت هئي. شيام ۽ سهڻي ٻنهي جي دل سسي رهي هئي. جهوپڙيءَ جي ڀرسان اچي سهڻي بيهي رهي، هن شيام ڏانهن نهاريو. پوءِ هن شيام جي مٿي تي هٿ رکي شيام جي اکين کي چميو ته ٻه لڙڪ اچي شيام جي ڳلن تي پيا. شيام روئندڙ دل کي مضبوط ڪري سهڻي جي ڪرائيءَ کي پڪڙڻ چاهيو ته سهڻيءَ جي ڪرائي ۾ پيل شيشي جي چوڙي ڀڄي پيئي. سهڻيءَ پاڻ ڇڏائي ورتو ۽ جهوپڙيءَ جو در کولي تڪڙي اندر هلي ويئي.
شيام عجب ۾ چوطرف نهاريندو رهيو. ڄڻ هڪ پاڇو سندس پاسي مان تڪڙو تڪڙو لنگهي ويو هو. هو سڃاڻي ڪو نه سگهيو هو ته اُهو ڪنهن جو هو. هن چنڊ ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ انبن جي وڻن ڏانهن، جهوپڙي ڏانهن نهاريو- سڀ سانت هئا. سندس دل جي ڌڙڪڻ کان بيخبر؛ هن ڄڻ نشي ۾ مٽيءَ ۾ هٿوراڙيون هڻي ڀڳل چوڙيءَ جا ٽڪرا ڳولهيا ۽ انهن کي کيسي ۾ وجهي گهر ڏانهن هليو.
اُن رات چنڊ اهڙو ته سهڻو هو جو ڌرتي اُنتي عاشق بڻجي تڙپڻ لڳي.