8
اڳي اسين پاڻ ۾ ڳالهائيندا هئاسين ته فقط ڪاليج جي شين بابت، پر هاڻي شخصي سوال جواب به ٿيندا آهن. جڏهن مان پنهنجي ڪمري ۾ ويٺو پاسي واري ڪمري مان گنگهرن جي جهنڪار ٻڌندو آهيان ته منهنجا خيال به ٽٽل ڦٽل سُرن جيان ٽڙي پکڙي ويندا آهن. هڪڙا ٻه نچندڙ پير نچندا منهنجي سامهون ايندا آهن ۽ هاڻي جڏهن به ڪوشليا منهنجي ڀر ۾ ويٺي هوندي آهي ته ٻه نچندڙ پير جهن جهن ڪندا منهنجي چوڌاري ڦرڻ لڳندا آهن.
مون ڪٿي پڙهيو آهي ته عورت جو سڊول ۽ سٻل سرير سدائين مرد لاءِ ڪشش جو باعث بڻبو آهي. الائي! ليڪن اهو سچ آهي ته ڪوشليا جو هيءُ سرير ڪڏهن ڪڏهن مون کي چقمق جيان ڇڪيندو آهي. سندس ويڪري منهن ۾ ڪجل پيل وڏيون اکيون ڏاڍيون سٺيون لڳنديون آهن. سندس وار گهرا ڪارا ۽ تمام گهاٽا آهن. ڪڏهن ڪڏهن جڏهن هوءَ ڪجهه نئڙيل هوندي آهي يا ٽيڪ ڏيئي وهندي آهي ته سندس ڇاتي تمام وڏي ڏسڻ ۾ ايندي آهي. سانجهي جو هوءَ ٽائيٽ اَڇو فراڪ پائي ٽينس راند ڪرڻ ويندي آهي ته سندس انگ انگ ڦڙتيءَ ۾ اچي ويندو آهي.
اُن ڏينهن مون ڪمري ۾ ميز تي ويهي، ڇپجندڙ ڪتاب جا پروف ويٺي جاچيا. ڪوشليا ڪو ڪتاب کڻڻ لاءِ ڪمري ۾ لنگهي آئي. منهنجي هٿن مان پنا وٺي ڪجهه شعر پڙهيائين، پوءِ هڪ ڪرسي سوري اُن تي ويهي رهي. اُٻاسي ڏيندي چيائين ”تون هي شعر ڇو لکندو آهين؟ مون کي ته اِنهن جي معنيٰ به سمجهه ۾ ڪا نه ٿي اچي.“
مون کلي چيو، ”چڱي طرح پڙهي ڏس، تو کي سمجهه ۾ اچن ٿا يا نه؟“
ڪوشليا ٻي اُٻاسي ڏيئي چيو: ”مون کي ايترو وقت ڪٿي آهي؟“
مون ڪوشليا ڏانهن نهاريو. هوءَ ڄڻ اڌ چرچي، اڌ ساڀيا ۾ ڳالهائي رهي هئي. سندس اکيون به اڌوريون بند هيون.
”تون ڪلاس ۾ جيڪي انگريزي ڪويتائون پڙهندي آهين، ڇا اُهي ڪا نه سمجهندي آهين؟“
”اُنهن جي ڳالهه نرالي آهي؛ اُهي وڏا شاعر هئا.“
اوچتو هوءَ ٽپ ڏيئي اُٿي کڙي ٿي. منهنجي ڀرسان اچي چيائين، ”شيام، دل ۾ نه ڪج، مون هڪ ناول ۾ پڙهيو هو ته عورتون وڏن ماڻهن کان هميشه ڊڄنديون آهن. هو صرف پريتم کي سڃاڻن جو کين پيار ڏئي ۽ اولاد جي دل جي ڌڙڪن کي سمجهن، جن کي هو پيار ڏيئي سگهن. باقي ساڌو ۽ سنت، فيلسوف ۽ سائنسدان کان هو ڊڄڻ لڳنديون آهن. جڏهن مان تو کي شاعر جي روپ ۾ ڏسندي آهيان ته مان به تو کان ڊڄندي آهيان.“
ڪوشليا هلي ويئي. هوءَ منهنجي ڀر ۾ آئي هئي ۽ پٺيان عطر جي هلڪي خوشبوءَ ڇڏي هلي ويئي هئي. هوءَ جڏهن به ساڙهي پائيندي آهي ته هلڪي خوشبوءِ وارو اُچو فرينچ عطر بلائوز وٽ هڻندي آهي.
مون هڪ ڏينهن ڪوشليا کان پڇيو، ”جڏهن تون ڊانس مهل پاڻ وساريندي آهين ته ڇا پاڻ کي ٻيو اِنسان محسوس نه ڪندي آهين؟“
”ٿوريءَ دير لاءِ، پر مان جلد ئي پنهنجي دنيا ۾ واپس موٽي ايندي آهيان. پر تو اهو سوال ڇو پڇيو؟“
مون هٽڪندي چيو، ”جڏهن تون ناچ ۾ محو هوندي آهين، تڏهن مون کي ڏاڍي وڻندي آهين،“
ڪوشليا کن پل مون ڏانهن يڪ ٽڪ نهاريندي رهي. پوءِ اوچتو هڪ عجيب آواز ۾ چيائين، ”ڇا اهو سچ آهي ته شاعر هميشه پاڇي پٺيان ئي ڊڪندا رهن ٿا. حقيقت سندن لاءِ ڪا ڪشش ڪا نه ٿي رکي؟“
”الائي. پر هو شايد مڪمل روپ کي ئي ڏسڻ چاهين ٿا. هيءُ جيڪو اسان جي سامهون آهي، سو اڌورو آهي، اپورڻ آهي. انسان جا ڀاوَ ڪئميرا سان نڪتل فوٽي ۾ به ڏسڻ ۾ اچن ٿا، ڪلاميه چتر ۾ ئي اُهي پوري ريت ظاهر ٿين ٿا.“
ڪوشليا ذرا جهنجهلائيندي چيو، ” سدائين اهو بحث ته شاعر جي لاءِ هيءَ دنيا اڻمڪمل آهي. پر مان چوان ٿي جيڪي آهي سوئي آهي، هيءُ ئي سڀ ڪجهه آهي. هن ۾ ئي سڀ ڪجهه آهي. مان ڪوشليا آهيان. نچندڙ ناري نه.“
سندس اکين ۾ ڪجهه غصو هو ۽ ناراضپو پڻ.
مون ڪوشليا ۾ ڇا ڏسڻ ٿي چاهيو ۽ ڪوشليا مونکي ڇا ڏيکارڻ ۽ ڇا لڪائڻ ٿي چاهيو، سو مان پورو سمجهي نه سگهيو آهيان. پر منهنجا شعر لکڻ گهڻي قدر بند ٿي ويا آهن. ۽ مان هاڻي ڳوٺ بابت به گهڻو ڪو نه سوچيندو آهيان. ڪڏهن ڪڏهن اُتان خط ايندا آهن ۽ مان به ماستر کي خط لکندو آهيان. پر اُهي بلڪل مختصر هوندا آهن.
شام جي چانهه ڪوشليا ۽ مان باغ ۾ گڏ ويهي پيئندا آهيون. هنکي اولهه جون سڀ شيون پسند آهن. هندوستاني تهذيب کي هوءَ اڻ سڌريلن جي سڀيتا ڪري سمجهندي آهي، ان ڪري چانهه سان گڏ سئنڊوچ ۽ پيسٽريون هونديون هن؛ هندستاني مٺائيءَ کي هوءَ ڇهندي به نه آهي. چانهه به سندس مرضيءَ مطابق ٺهندي آهي.
منهنجن شعرن جو ڪتاب ڇپجي آيو ته هڪ رات هوءَ منهنجي ڪمري ۾ آئي. سندس هٿ ۾ اُهو ڪتاب هو . مون کي ڪتاب هٿ ۾ ڏيئي چيائين، ”تون شعر پڙهه، مان ٻڌنديس.“
مان شعر پڙهڻ لڳس. هوءَ منهنجي پلنگ تي ليٽي پيئي. هڪ شعر مون سهڻيءَ کي مخاطب ٿي لکيو هو. اهو ٻڌندي اوچتو ڪوشليا مون کي اڌ ۾ روڪي چيو، ”سچ ٻڌائجانءِ، اهو شعر تو ڪنهن کي ڏسي لکيو هو؟“
شعر پڙهڻ وقت سهڻي منهنجي اکين اڳيان ڦرڻ لڳي هئي. مون چيو، ”ڳوٺ ۾ هڪ ڇوڪري هئي. هوءَ مري ويئي.“
”ڇا هوءَ ڏاڍي سهڻي هئي؟“
”ها.“
ڪوشليا وهاڻي تي مٿو رکي ليٽي پيئي هئي. اوچتو هن ڪنڌ مٿي کڻي چيو، ”تون جيڪر مون تي شعر لکي سگهين؟“
”ڇو نه. مون کي ائين پيو لڳي ته اِن شعر جو اڌ منهنجي دل ۾ اڳيئي رچجي چڪو آهي. جڏهن اهو مڪمل ٿيندو ته مان پني ته اُتاريندس.“
پر ڪوشليا کي ان تي ڄڻ اعتبار ڪو نه آيو، هوءَ وري ليٽي پيئي. هن کي ڪيڏي مهل ننڊ کڻي ويئي اها پروڙ ئي ڪا نه پيم. مون ڪتاب بند ڪيو، اُن وقت اڌ رات ٿي ويئي هئي. مون ڪوشليا جي ڀر ۾ وڃي سندس ڪن وٽ وات آڻي آهستي سڏ ڪيو، ”ڪوشي!“ هن آهستي اکيون کوليون ۽ ڪجهه وقت مڌ ڀريل نگاهن سان مون ڏانهن نهاريندي رهي. سندس اکيون ڳاڙهيون هيون، ڄڻ ڪو نشو پيتو هئائين. هن اشاري سان مون کي سهارو ڏيڻ لاءِ چيو. منهنجي ٻانهن جي سهاري هوءَ اُٿي ۽ ڪجهه وقت منهنجي ڇاتيءَ سان مٿو لڳائي ويٺي رهي. پوءِ ننڊ اکڙي آواز ۾ چيائين: ”گهڻو وقت ٿيو آهي؟“
”اڌ رات آهي.“
هوءَ اُٿي کڙي ٿي. ”مون کي منهنجي ڪمري تائين نه ڇڏي ايندين!“ هن منهنجو هٿ پڪڙيو. مان کيس سندس ڪمري جي در تائين ڇڏي آيس.
مون جو سمجهيو هو ته منهنجن شعرن جي ڪتاب ڇپجڻ سان سنڌي ساهتيه (ادب) ۾ ڪو ٿرٿلو مچي ويندو سو اهڙو ڪجهه ڪو نه ٿيو. مون هڪ ڪاپي ماستر نور الله کي به موڪلي.
ائين نه هو ته مون پنهنجن شعرن کي ڪو تمام اوچي درجي جو سمجهيو هو . پر مون پنهنجن شعرن ۾ هڪ نواڻ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي هئي جا سنڌي شعر ۾ تمام گهٽ هئي. شاهه، سچل ۽ سامي اوچي درجي جا شاعر هئا ۽ شاه ته دنيا جي وڏن شاعرن مان هڪ آهي. پر اُن بعد سنڌي ساهتيه ۾ ڄڻ هڪ موڳائي اچي ويئي هئي. ڪشنچند ’بيوس‘ هڪ موڙ ڏيڻ چاهيو ۽ هو ڪنهن حد تائين سڦل به ٿيو، ليڪن بيوس لاءِ ڪي شخصي ۽ ڪي سماجڪ دائرا هئا، جنهن ڪري جيڪو ڪم هن شروع ڪيو هو سو پورو ڪري نه سگهيو هو. ساهتيه ۾ جيڪو انقلاب بنگاليءَ ۾ ٽئگور ۽ شرت ڏه سال اڳ آندو هو، سو سنڌي ساهتيه ۾ شروع ئي مس ٿيو هو.
هڪ ٻن روزانين ۽ هفتيوار اخبارن ڪتاب تي تبصرو ڇپيو هو، ليڪن اُنکي تبصرو نه چئجي ته بهتر آهي. اخبار وارن جو ڪتابن ۾ چاه ايترو ته سطحي ٿيندو آهي جو هو صرف اهو ڏيکارڻ لاءِ ته هو ڪتابن ۾ چاه وٺندا آهن، تبصرو شاريع ڪن ٿا.
ٻه ٽي خط پڙهندڙن وٽان به آيا هئا. هڪ خط تمام دل ڀڄائيندڙ هو. هڪ ننڍي ڳوٺ مان هڪ غريب ماستر خط لکيو هو، ”اسين سڀ هڪ ئي مقصد لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهيون- اهو آهي ’نئين سنڌ‘ اڏڻ. توهان جي شعرن ۾ مون کي سچائي نظر آئي. اسان جي ساهتيه ۾ اها وڏي ڪمزوري آهي، جو اسين دل جي سچن جذبن کي ظاهر ڪرڻ بدران ادبي روايتن کي وڌيڪ مان ڏيون ٿا. مون کي اُميد آهي ته هڪ ڏينهن هي مکڙيون گل بڻجي سرهاڻ ڦهلائينديون.“
سائين نور الله هڪ لنبو خط لکيو هو، پر ان جو پڇاڙيءَ واريون سٽون مون ٻه ٽي دفعا پڙهيون. لکيو هئائين، ”ڀاءُ، شاعر ڇپيل شعرن جي ساک تي سانت ڪري ويهي نه ٿو سگهي. جو ڇپجي ظاهر ٿيو آهي ته عوام جي ملڪيت ٿي چڪي . شاعر اُهو آهي جنهن جي پل پل تي زماني جون تحريرون ڇاپ هڻن ٿيون ۽ هن جي دل صدائون ڪرڻ لڳي ٿي.
”مان هيءَ ڳالهه ان ڪري ٿو چوان جو تنهنجن پوين شعرن ۾ جيڪي تو ڪراچي ۾ لکيا آهن، تن ۾ مون کي هڪ خاموشي نظر آئي، عادت انوسار ۽ وزن قافيي تي ٻڌل شعر ته ڪيترا ٻڍاپي ۾ به لکندا آهن، پر اُن ۾ تڙپ گهٽ هوندي آهي ۽ صدا ڪا نه هوندي آهي. اها محنت اجائي آهي. ڇا ڪراچيءَ جو وايو منڊل تو کي لولي ڏيئي سمهاري ته نه رهيو آهي؟“
شايد اهو سچ آهي ته منهنجو تڙپندڙ من خاموش ٿي رهيو آهي. مان ڪيترن ڏينهن کان شعر نه لکي سگهيو آهيان. ان ڪري پنهنجن خيالن کي ظاهر ڪرڻ لاءِ مون پڪو ارادو ڪيو آهي ته مان روز پنهنجي ڊائري لکندس.
ته ڇا ڪوشليا جو سنگ مون کي نشو پياري، سمهاري رهيو آهي؟ هڪ ڏينهن ڪوشليا چيو، ”تون به عجيب آهين. جيستائين تو دنيا ڏٺي ڪا نه آهي تيستائين تون سنسار جي اونهاين کي ظاهر ڪيئن ڪري سگهندين؟“
شايد سچ ٿي چوي ڪوشليا. ڪڏهن ڪڏهن هوءَ مون کي بلڪل بي هٿيار بڻائي ڇڏيندي آهي، پر بحث ڪرڻ کان کيس نفرت آهي. جڏهن به مان کيس ڪجهه سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان ته هوءَ منهنجي منهن ڏي نهاري کلي ڏيندي آهي يا ٽپ ڏيئي اُٿي چوندي آهي، ”اڙي مون کي ته اڃا ڪپڙا مٽائڻا آهن.“
دادا هڪ ڏينهن مون کي سڏائي چيو، ”شيام، مون تنهنجي ڪتاب جي ڇپجڻ جي خوشيءَ ۾ آرتوار ڏينهن پارٽي ڏني آهي. اِن لاءِ مون ڪراچيءَ جي سڀني مشهور ليڊرن کي نينڍ ڏني آهي. ڪي اخبارن جا ايڊيٽر به ايندا. مان چاهيان ٿو ته تنهنجي ساڻن واقفيت وڌي؛ ههڙو موقعو هٿان نه وڃائج.“
مان دادا جون ڳالهيون ڪجهه سمجهي سگهيس، ڪجهه نه. ليڪن مان اُن ڏينهن لاءِ چاه سان نهارڻ لڳس، جڏهن وڏا ليڊر منهنجي ڪتاب بابت رايو ڏيندا. هو ڪهڙو رايو ڏيندا. اهو ڄاڻڻ لاءِ منهنجي من ۾ اڻتڻ جاڳڻ لڳي. مقرر ڏينهن تي ڊائيننگ ۽ ڊرائنگ رومس کي سجايو ويو. ڊائيننگ روم ۾ به وڏيون ميزون گڏي اُنهن جي چؤڌاري پنجويهه ٽيهه ڪرسيون وڌيون ويون. ڀاڀي صبح کان وٺي ٻن نوڪرن سان گڏ رنڌڻي ۾ مشغول هئي. صبح جو مٺاين ۽ ميون سان ڪار ڀرجي آئي هئي.
هڪ دفعو ڪوشي منهن سامهون گڏيم. مرڪي منهنجي اکين ۾ اکيون وڌائين، ”هيءُ سڀ تنهنجي لاءِ ٿي رهيو آهي، شاعر! ائين پيو لڳي ته بابو تو کي مون کان وڌيڪ ڀانئڻ لڳو آهي.“ ڪوشيءَ جي شرارت تي مون کي به کل اچي ويئي. مون کيس چيڙائڻ سانگي چيو،
”دادا چوندو آهي ته تنهنجي شاديءَ تي هو سڄي هندوستان جي ليڊرن کي گهرائيندو. شايد مهاتما گانڌي ۽ جواهر لال نهرو به اچن.“
ڪوشيءَ معنيٰ ڀريل شوخ نگاهون مونڏانهن اُڇليون ۽ ڀڄي ويئي.
سانجهيءَ ڌاري مزمان اچڻ لڳا. دادا ۽ مان سندن استقبال لاءِ ڊرائننگ روم جي در تي بيٺا هئاسين. جلد ئي سڄي گهٽي ڪارين سان ڀرجي ويئي. هنن مهمانن وچ ۾ مان پاڻ کي ڄڻ ٻلين وچ ۾ ڪوُئو سمجهڻ لڳس. اڇن، کير ڌوتل کاڌيءَ جي ڪپڙن ۾ گهڻو ڪري سڀ ٿلها متارا مڙس هئا؛ ڪو هڪ ٻه مزمان مون وانگر سنهو سپڪ هو.کاڌي جي روم ۾ دادا منهنجي واقفيت ڪرائيندي ٻه ٽي لفظ چيا، پنهنجي ساراه ٻڌي مان چاهڻ لڳس ته ڌرتيءَ اندر گم ٿي وڃان. ٻن ٽن ليڊرن منهنجي پٺي ٺپري ۽ حوصلي افزائيءَ جا ٻه ٽي لفظ چيائون. پوءِ کاڌو شروع ٿيو ۽ هو پنهنجن سياسي بحثن ۾ وڃي پيا. ڪڏهن ڪڏهن سوادي کاڌو کائيندي ڪنهن زور دار ٽهڪ ٿي ڏنا، ته ڪڏهن ڪنهن ليڊر جو ڪڙڪيدار آواز جوش سان ڀرجي ٿي ويو. هڪ ٻه ايڊيٽر، جن بابت مون سمجهيو هو ته هنن شايد منهنجو ڪتاب پڙهيو هوندو ۽ اُن بابت مون سان ڪجهه ڳالهائيندا، سي ليڊرن جي خوشامد ڪرڻ ۾ ئي مشغول هئا. مان ڪنڊ ۾ هڪ طرف اڪيلو رهجي ويس ۽ سانت ۾ کاڌو کائڻ لڳس. کاڌي جو سواد ته مون لاءِ اڳ ۾ ئي گم ٿي ويو هو. مان صرف هٿ هلائي رهيو هوس ۽ بيوقوفن جيان چؤڌاري نهاري رهيو هوس. هڪ ٻه دفعا دادا مون کي ڳالهين ۾ آڻڻ چاهيو، ليڪن شيئر مارڪيٽ ۽ راڄنيتي ڊراما جي گرين روم جون ڳالهيون مان ڪٿي ٿي سمجهي سگهيس. منهنجي منهن ۾ رت اچي رهيو هو ۽ تمام مشڪلات سان پنهنجي لڙڪن کي روڪي ويٺو هوس.
جڏهن کاڌو پورو ٿيو ۽ مٺاين ۽ ميون جو وارو آيو ته مان موقعو پائي اُتان نڪري آيس. مون سوچيو ته ٻه منٽ ٻاهر رهي تازي هوا کائي مان اندر ويندس، ليڪن ڪمري مان ٻاهر نڪرڻ سان اندر جا سڀ اُڌما اُٿلي ٻاهر آيا ۽ پنهنجي بي عزتيءَ ڪنان منهن لال ٿي ويم. مان پنهنجي ڪمري ۾ اچي منهن وهاڻي ۾ دٻائي ليٽي پيس.
ڀاڀيءَ کي الائي ڪنهن وڃي اها خبر ڏني ۽ هوءَ ڊڪندي آئي. هن منهنجي نرڙ تي هٿ گهمائيندي چيو، ”ڇو شيام، طبيعت ته ٺيڪ اٿيئي نه؟“
ڀاڀيءَ جو مٺو آواز ٻڌي مون پنهنجو مٿو سندس گوڏن تي ڪري رکيو ۽ اکيون بند ڪري ڇڏيم. ڀاڀي پيار سان منهنجي پٺيءَ تي هٿ ڦيرڻ لڳي.