12
”داديءَ جي گهر ويو هوس. اُتي ڳالهه ڪيائون ته تون هتي هاسٽل ۾ آهين، اچ يوسف!“
سندر پٺيان هڪ ٻيو ڇوڪرو بيٺو هو. اٽڪل شيام جي عمر جو ئي، يا کانئس ٿورو وڏو هو. هوُ به اندر گهڙي آيو سندر واقفيت ڪرائيندي چيو، ”شيام شاعر...يوسف چترڪار.“
ٻنهي جون اکيون مليون. سندر کلي ڏنو. چيائين، ”ٻئي ساڳيءَ مٽيءَ جا ٺهيل آهيو.“
سندر شيام جي ڪلهي تي هٿ رکي چيو: ”ڇو، شاعر ڪجهه موڳو ۽ غمگين پيو نظر اچي؟“
شيام هلڪو مشڪيو. هن ڏٺو ته يوسف ڏانهنس چتائي نهاري رهيو آهي.
”ڪلاڪار جي زندگي ڏاڍي ڏکي آهي. “ سندر آرام ڪرسيءَ تي ويهندي چيو. ”عام ماڻهن جيان هوُ هڪ دنيا ۾ ڪو نه ٿو رهي، پر ٻن دنيائن ۾- هڪ حقيقي دنيا، ٻي سپنن جي دنيا، هوُ گهڙيال جي لڏڪڻي جيان هنن ٻنهي دنيائن جي وچ ۾ لڏندو رهي ٿو، ان ڪري مڪمل طرح ڪنهن به هڪ دنيا جو نه آهي. هوُ ٻنهي کي پيار ڪري ٿو، ان ڪري ٻئي دنيائون کيس لڀائي سڪائينديون رهن ٿيون.“
يوسف مرڪي شيام جو هٿ پڪڙي چيو، ”مون تنهنجو ڪتاب پڙهيو آهي. مان ڄاڻان ٿو تنهنجي دل ۾ ڇا آهي. اچ ته اسين ٻئي دوست ٿيون.“
سندر چيو، ”سنڌ ۾ زمين گهڻيئي آهي، ٻج پوکيندا هلو، پاڻي ڏيندا رهو.“ پوءِ مرڪي چيائين، ”جڏهن ٻوٽا ۽ وڻ وڏا ٿيندا ته چؤطرف ڇانوَ ٿيندي، تيستائين بيوس جي مکڙيءَ جي بيتابي آهي.“
يوسف ۽ شيام هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو. سندر ڳنڀير ٿي چيو، ”چڱو، مان هلان ٿو. ڪياماڙيءَ تي مزدورن جي ميٽنگ آهي، مون کي اُتي پهچڻو آهي.“
سندر اُٿي کڙو ٿيو ۽ ٻنهي جي گڏيل هٿن کي پنهنجن ٻنهي هٿن سان دٻائي هليو ويو.
در بند ٿيڻ بعد يوسف چيو، ”سندر انسان آهي. انسان جنهن کي سچي معنيٰ ۾ انسان چئجي.“
”تون کيس گهڻي وقت کان سڃاڻين؟“
”گهڻي وقت کان، هوُ روشن منار آهي، جو لهرن ۾ لڏندڙ ٻيڙين کي سڏيندو ٿو رهي.“
اوچتو يوسف شيام جي هٿ دٻائي چيو، ”شيام، تون دکي آهين!“
”ها.“
”ڇو؟“
شيام مرڪي ڏنو. هن جي چپن جي ٻنهي پاسي دک ڀري ريکا هئي.
”مون سمجهي ورتو. هر ڪلاڪار زندگيءَ ۾ هڪ دفعو باه مان لنگهي ٿو. پر شيام، اُن باه ۾ گهڻو وقت رهڻ نه کپي، نه ته اها انسان کي ۽ سندس ڪلا کي ڀسم ڪري ڇڏيندي آهي. مان به شايد هن باه ۾ ڀسم ٿي وڃان هان جيڪڏهن سندر مون کي راه نه ڏيکاري ها!“
”ڪهڙي راه؟“
”پورهيو، محنت، محنت سان ئي انسان پاڻ سڌاري ٿو، پاڻ کي بهتر بڻائي ٿو. اسان جي واقفيت تمام ٿوري آهي، شيام، پر مان تو کي دوست سمجهڻ لڳو آهيان. مان جڏهن ڪراچيءَ آيو هوس ته ماءُ پيءُ سان وڙهي آيو هوس. منهنجو پيءُ وڏو زميندار آهي، پر تمام پراڻن خيالن جو آهي. جڏهن مون هن کي ٻڌايو ته مان چترڪاري سکڻ چاهيان ٿو ته هوُ بگڙجي ويو. ان بعد گهر ۾ جيڪو جهڳڙو ٿيو، اُن مون کي ڏاڍو دُکي ڪيو. مان پنهنجي ڀيڻ کي وٺي ڪراچيءَ هليو آيس. مان هتي آيس ته، پر گهران جيڪي خط ايندا هئا، سي مون کي ڏاڍو دُکي ڪندا هئا. مان عجيب ڪشمڪش ۾ هوس. ڪم ڪرڻ بدارن سڄو وقت سوچيندو رهندو هوس، پوءِ سندر گڏيم. هن جي چوڻ تي مان خيالات کي ڇڏي چترن چٽڻ ۾ جنبي ويس ۽ هاڻي ڏس مان سکي آهيان.“ هوُ ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو ۽ هڪ سنڌي ڪافي ڳائڻ لڳو ٻه ٽي سٽون ڳائي، هن شيام ڏي نهاري چيو، ”گل بابت سوچڻ مان گل پئدا نه ٿيندو آهي، گل کي پوکڻو پوندو آهي.“ ٿورو ترسي چيائين، ”سندر کي ئي ڏس. سندس سڀاءُ ڪلاڪار جو آهي، پر ڪم ڪهڙو ٿو ڪري؟ سڄو ڏينهن مزدورن سان ڳالهيون ڪرڻ، فائيل رکڻ، سندن رپورٽون لکڻ. ڇا هيءُ ڪم سندر جي شان وٽان آهي؟ بلڪل نه. پر هن ڄاتو آهي ته سهڻو گل پيدا ڪرڻ لاءِ ڇيڻي ۾ هٿ وجهڻا ئي پوندا آهن.“
شيام ۽ يوسف ڪيترو وقت سانت ۾ ويٺا هئا. پوءِ يوسف واچ ڏسي چيو، ”منهنجي ڪلاس جو وقت ٿي ويو آهي. مون کي شرڻاگتي وڃڻو آهي. مان اتيئي پينٽنگ سکندو آهيان. تون هلندين؟ هل، گهمي اچ.“ ٻئي هٿ هٿ ۾ ڏيئي ٻاهر نڪتا.
اُن هڪڙي ڏينهن ۾ ئي شيام ۽ يوسف جي دوستي پڪي ٿي ويئي. يوسف به شيام واري ڪاليج ۾ ئي پڙهندو هو، شيام کان ٻه سال مٿي. پر ڪاليج جي ڪتابن کان وڌيڪ کيس رنگن جو شوق هو. هو چوندو هو ته رنگن ۾ جادو آهي، رنگن جي به هڪ ٻولي ٿيندي آهي. ڪڏهن ٻئي ڄڻا ڪاليج جي ڪمپائونڊ ۾ بيٺا هوندا هئا ته اوچتو وڏي واڪي چوندو هو، ”اڙي هوءَ ڇوڪري ڏس، بلائوز ۽ ساڙهيءَ جا رنگ ڪهڙو نه مئچ ڪندڙ اٿس! پر هيءُ سندس ربينن جا رنگ ته ڏس.... خانو خراب! ماڻهن کي آرٽسٽڪ دل ئي ڪانهي.“ يوسف ڪنهن جي پرواه ڪو نه ڪندو هو، ڇوڪري ٻڌي ته ڀلي ٻڌي..... ۽ ٻڌي ته پاڻ سٺو.
شيام کلي چوندو هو، ”پر تون پنهنجن ڪپڙن جي ته ذري به پرواه ڪو نه ڪندو آهين؟“
”اسين ته ٿياسين فقير ماڻهوُ- فقيرن کي ته چتيون لڳل ڪپڙا ئي سونهندا آهن.“
يوسف جو پيءُ وڏو زميندار ۽ ڪٽر مسلم ليگي هو، پر يوسف اُن جي بلڪل اُبتڙ هو. هوُ چترن ۾ هندو ديوتائن جون مورتون ڪڍندو هو ۽ ڳائڻ وقت شاه سان گڏ ميران ۽ ڪبير به ڳائيندو هو. ڪڏهن ڪاليج ۾ پريڊ شروع ٿيڻ کان ٻه ٽي منٽ اڳ شيام کي چوندو هو، ”هل ته گهمي اچون... هن قيد ۾ رکيو ڇا هي؟“
باغ ۾ گهمندي هوُ ڏک ڀرئي آواز ۾ چوندو هو، ”دل ته ٿئيم ٿي ته اڄ ئي ڪاليج ڇڏي هماليه ڏانهن ڀڄي وڃان.“
”هماليه وڃي ڇا ڪندين؟“
”الائي ڇو، هماليه سدائين مونکي ڇڪيندو ٿو رهي ۽ نيپال ۽ ٿٻيٽ وڃڻ تي به منهنجي ڏاڍي دل آهي. اُتي وڃي مان پينٽنگ سکڻ ٿو چاهيان.“
”پر تو هڪ مسلمان جي؛ ٿٻيٽ نواسي آجيان ڪندا؟“
يوسف ڪاوڙجي چوندو هو، ”شيام، ڇا تنهنجي نرڙ تي لکيل آهي ته تون هندو آهين. ڏيکار، ڏيکار، ڪٿي لکيل آهي؟ مان مسلمان ٿي به تو هڪ هندوءَ کي پيار ڪريان ٿو ته ڇا هوُ مون کي گلي لائي نٿا سگهن؟
ڪڏهن وري شيام پنهنجا گيت پڙهندو هو ۽ يوسف سانت ۾ اهي ٻڌندو رهندو هو، ائين ڄڻ هو پوڄا ڪري رهيو هجي.
هڪ ڏينهن شيام يوسف کان پڇيو، ”تنهنجو پيءُ هئڙو تنگ ۽ ڪٽر خيالن جو آهي، پوءِ تو هيءُ وشالتا جو سبق ڪٿان پرايو؟“
يوسف ڪجهه وقت سوچ ۾ پئجي ويو. پوءِ ڳنڀير ٿي چيائين، ”سچ ٻڌايانءِ، پنهنجي ننڍي ڀيڻ وٽان.“
”ها. “ يوسف تمام ڳنڀير هو. ”هوءَ ننڍي هوندي کان بيمار آهي، ان ڪري ڊاڪٽرن کيس گهڻي ڪم ڪرڻ کان روڪيو آهي. ماستر کيس گهر ۾ پاڙهڻ ايندا هئا ۽ هوءَ شام جو ڳوٺ جي ٻارن کي پاڙهيندي هئي. اُنهن ۾ ٻئي هندو مسلمان ٻار هوندا هئا. ٻار ڪڏهن گسائيندا هئا ته هوءَ انهن جي گهرن ۾ ويندي هئي، ۽ وڃي گهر جي زالن سان ڳالهيون ڪندي هئي. هوءَ ڏاڍي همٿ واري آهي، شيام، ابي کان اسين سڀ ڊڄندا هئاسين، خود منهنجو وڏو ڀاءُ به ڇرڪندو هو، پر هوءَ ڪا نه ڊڄي. جڏهن مان ڪراچي اچي رهيس ته هن به ضد ٻڌو ته مان به هلنديس. هن جي ارادي سامهون ڪير به بيهي نه سگهيو. هونءَ به بابا ۽ اما نُوريءَ جي سڀ مرضي رکڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، جو هوءَ بيمار رهندي آهي ۽ ڊاڪٽرن جو چوڻ آهي ته سندس دل ڏکوئڻ خطرناڪ ٿي سگهي ٿو.“
”توهان هتي رهندا ڪٿي آهيو؟“
”ايڪسٽينشن تي هڪ بنگلي ۾ ٽي چار ڪمرا آهن. منهنجو وڏو ڀاءُ هتي وڪيل آهي، پر سندر سان گڏ پارٽيءَ ۾ ڪم ڪندو آهي. سندر به اڄڪلهه اسان وٽ ئي رهندو آهي. ڪڏهن تون اُتي اچين ڇو نه ٿو؟“
يوسف ۽ سندر جي سنگ ۾ شيام هر آرتوار تي ليکڪن جي ميٽنگ ۾ وڃڻ شروع ڪيو. ميٽنگ ۾ ڏهه پندرهن نوجوان گڏ ٿيندا هئا. ڪو پنهنجو شعر پڙهندو هو، ڪو ڪهاڻي، اُن بعد اُنهن تي بحث ٿيندا هئا. شيام پهرئين ڏينهن ئي محسوس ڪيو ته هو انهن جي سنگ ۾ ويٺو هو، جيڪي ليکڪن جي حيثيت ۾ شايد گهڻو مشهور نه هجن پر هو ايماندار ۽ محنتي آهن. کين پنهنجي سنڌ لاءِ حب آهي ۽ اُنهن مان ڪن ۾ لياقت به آهي ۽ هو آئينده هلي نالو ڪڍندا.
هنن ميڙن جو روح سندر ئي هو، شيام کي سندر جي گهرائيءَ جي اُتي ئي خبر پيئي، هو سچي معنيٰ ۾ ليکڪ ڪو نه هو. ڇاڪاڻ ته هو ورلي لکندو هو ۽ صرف شروع ۾ ڪي ڪهاڻيون لکيون هئائين. پر اوڀر ۽ اولهه جي ساهتيه ۽ اُنهن جي ويچار ڌارائن جو هن جو ڪافي گهرو اڀياس ڪيو هو. هن نه صرف انهن جو اڀياس ڪيو هو، پر هڪ سٺي ڪارڪن ۽ ڪم ڪندڙ جي حيثيت ۾ انهن مان ڪجهه پرائڻ جي به ڪوشش ڪئي هئائين. هو زبان جو به فصيح هوندو هو. جوش ۾ نه، پر ڳنڀير ۽ وشواس سان صاف آواز ۾ هو هر ڪنهن نقطي کي تمام چٽي نموني ۾ سلجهائيندو هو. هو هڪ نديءَ جيان هو.
پهرين ميٽنگ بعد شيام ۽ هو اڪيلي رستي تان پئي موٽيا. شيام چيو، ”ڇا توهان کي يقين آهي ته هن قسم جا ميڙ ليکڪ پيدا ڪندا يا ليکڪن کي اُسرڻ ۾ مددڪندا؟”
سندر چيو، ”اڄ ميٽنگ ۾ پنڌرهن سورهن ڄڻا ڏٺا. انهن مان سڀ ليکڪ ٿيڻ وارا نه آهن، پر هنن مان ٻه يا ٽي شايد ليکڪ ٿين يا شايد هڪڙو ئي مانجهي مڙس نڪري ۽ رڻ جيتي. پر لشڪر ۾ صرف مهندار ڪم نه ايندا آهن. هر هڪ ملڪ جي ماحول مطابق چوٽيءَ جي ليکڪن سان گڏ هڪ ٻيو به قافلو نڪرندو آهي. اُهي صرف ڪجهه وقت تائين، ڪجهه پنڌ تائين ساٿ ڏيندا آهن، پر ساهت جي ترقيءَ ۾ اُنهن جو به وڏو هٿ هوندو آهي.
” ۽ ٻي ڳالهه ته خود ليکڪ ههڙن ميڙن دوران پنهنجن بند محلن مان نڪري وچ بزار ۾ اچن ٿا. هُو پنهنجي تنگ مسئلن کان نڪري سماج جي وڏن مسئلن تي سوچين ٿا... اهو خود اڳتي قدم آهي.
”ڪنهن زماني ۾ ليکڪ صرف جذبات ذريعي پنهنجي قلم کي زنده رکي سگهندو هو، ڇاڪاڻ ته اُن وقت انسان ذات جا مسئلا سولا هئا ۽ انسانن جي زندگي سادي سُودي هئي، پر اڄ اسين هڪ پيچيدي سماج ۾ ر هون ٿا، جنهن جا انيڪ مسئلا آهن. اُنهن کي سمجهڻ سؤلو ڪم نه آهي. اُن لاءِ محنت ڪرڻي پوي ٿي، ڪتاب پڙهڻا پون ٿا، بحث ڪرڻا پون ٿا ۽ حالتن جو اڀياس ڪرڻو پوي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو اڄ جو هر وڏو ليکڪ هڪ اوچي درجي جو عالم پڻ آهي.“
”پر سندر، ليکڪ لاءِ صرف ٻاهرين دنيا ئي ته سڀ ڪجهه نه آهي. هن لاءِ هڪ اندرين دنيا پڻ آهي، جا هندن جي مندر جيان پوتر آهي، جنهن ۾ هُو سڀني انسانن کي اندر اچڻ نٿو ڏئي. ڪڏهن ڪڏهن ٻاهرين دنيا اُن اندرين دنيا تي اُلر ڪري ايندي آهي ۽ کيس ڊاهڻ جي ڪوشش ڪندي آهي. پر ليکڪ پنهنجي ان دنيا جي پوري طاقت سان بچاءُ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. مون کي ائين لڳو ته ههڙن ميڙن ۾ اسين اُن دنيا کي پوري اهميت نٿا ڏيون.“
سندر ڪجهه سوچ ۾ هو. ”پر هيءَ اندرين دنيا به ته ٻاهرين دنيا جو عڪس آهي، پاڇو آهي. انسان جن پيڙائن مان لنگهي ٿو، اُهي ئي ته هن دنيا کي بنائين ٿيون. ليڪن مون کي ٻڌي خوشي ٿي ته تون اندرين دنيا بابت سوچين ٿو. هر انسان جيڪو سنسار بابت گهرائيءَ سان سوچي ٿو، اهو پنهنجي هڪ دنيا اَڏي ٿو ۽ ڪلا دوران اُها دنيا سماج جي سامهون آڻي ٿو. اهي دنيائون آئينده جي دنيا ٺاهڻ ۾ وڏي مدد ڪن ٿيون.“
هڪ ڏينهن شيام يوسف جي ڏنل پتي تي سندس گهر وڃي پهتو، در يوسف جي ڀاڄائيءَ کوليو. چيائين، ”يوسف گهر ۾ ڪونهي، پر ڏهن پنڌرهن منٽن ۾ اچي ويندو.“ شيام کي ڊرائنگ روم ۾ ويهاري هوءَ اندر هلي ويئي. اهو روم تمام سادو پر سهڻي نموني سجايل هو. هر شيءِ کي ڪلا جا هٿ لڳل هئا. ڀتين تي هٿ جا پينٽ ٿيل چتر چيني نموني ۾ ٽنگيل هئا. وچ ۾ هٿ جي ٺهيل غاليچي تي لڪڙيءَ جو سادو صوفا سيٽ پيل هو، جنهن تي رکيل وهاڻن تي سهڻو ڀرت ڀريل هو. ڀت سان لڳل ڪتابن جو هڪ شيلف رکيل هو، جنهن جي مٿان ناريل جي کوپي مان ٺهيل هڪ گلدستو رکيو هو. ان مان هڪڙو گلابي گل ۽ سائو پن اُڀري بيٺا هئا. ٻيو سڄو ڪمرو خالي هو.
پاسي واري ڪمري مان ڪجهه آواز اچي رهيا هئا. ڄڻ اَٺ ڏهه ننڍڙا ٻار ويٺا هئا ۽ ڪا عورت مٺي آواز ۾ کين ڪهاڻي ٻڌائي رهي هئي. اٽڪل ڏهن منٽن بعد يوسف اچي ويو. هو شيام کي ڀاڪر پائي ائين چنبڙيو ڄڻ سالن جو سڪايل گڏيو هو.
شيام عجب ۾ پئجي ويو، ”ڇا توهان جي گهر ۾ اسڪول به هلندو آهي؟“
يوسف کلي چيو، ”ائين پڇ ته ڇا نه ٿيندو آهي. مون تو کي ٻڌايو هو ته ابي سان اسان جو جهڳڙو آهي، سو پيٽ پالڻ لاءِ اسان کي پاڻ محنت ڪرڻي پوندي آهي. اسان مان ڪير به ايترو نه ڪمائيندو آهي جو سڄي گهر جو بوجو سهاري سگهي، ان ڪري سڀ محنت ڪندا آهن. هيءَ مانٽيسوري ڪلاس منهنجي ڀيڻ نوري هلائيندي آهي. پاڙي جا اَٺ ڏهه ٻار ايندا آهن. منهنجو وڏو ڀاءُ وڪالت ڪندو آهي، پر سندس اَڌ ڪيس بنا اُجوري هوندا آهن. منهنجي ڀاڄائي پرائمري اسڪول ۾ ماستري ڪندي آهي، مان رات جو ٻه ٽيوشن ڏيندو آهيان. سندر جي ته تو کي خبر آهي، هو ٽريڊ يونين آفيس ۾ پگهار دار آهي. ائين هن گهر جو چرخو هلندو آهي.“
اوچتو هو چپ ٿي ويو. نوري ٻارن کي لولي گائي ٻڌائي رهي هئي. تمام چٽا لفظ مٺي سر تي ترندا پئي آيا. شيام به هلڪو ڇرڪ ڀريو. سڄو وايو منڊل ئي بدلجي ويو. ٻئي سانت رهيا. جڏهن لولي ختم ٿي ته يوسف چيو، ”منهنجي ڀيڻ ٻارن جي جهڙي سنڀال لهندي آهي، اهڙي سنڀال مائرون پنهنجن ٻارن جي نه لهنديون هونديون.“
شيام اکيون مٿي کڻي يوسف ڏانهن نهاريو. پوءِ سندس نگاهون دروازي طرف وريون. دروازي تي هڪ ڇوڪري بيٺي هئي- سنهڙي ڪڻڪ رنگي. هوءَ شايد اندر اچي رهي هئي جو هڪ اوپري شخص کي ڏسي هٽڪي بيهي رهي هئي. سندس مک گنڀير، اچل ۽ سانت هو. شيام جون اکيون اُتي اٽڪي بيهي رهيون. هوءَ ڌيري بنان آواز جي اندر آئي ۽ هٿ ۾ جهليل ڪتاب اچي شيلف تي رکيائين. پوءِ شيام سامهون اچي هٿ جوڙي چيائين، ”نمستي.“
يوسف پنهنجن خيالن ۾ ويٺو هو. اوچتو آواز ٻڌي چيائين، ”اڙي، اچي ويئينءَ نوري؟“
پر شيام اڳيئي اُٿي بيٺو هو ۽ ٻه هٿ گڏي نمستي ڪيائين.
يوسف چيو، ”نوري، هي اٿيئي شيام. شيام هيءَ نوري منهنجي ننڍي ڀيڻ.“
نوري ڀاءُ جي ڀر ۾ صوفا تي ويٺي. سندس منهن تي هڪ اَڻلکي مرڪ ظاهر ٿي ۽ اکيون کن پل لاءِ چنچل بڻجي وري سانت ٿي ويون. يوسف چيو، ”شيام، منهنجي توسان واقفيت ٿي تنهن کان اڳ ئي نوري تو کي سڃاڻندي هئي.“
شيام ڪجهه به نه سمجهي نوريءَ طرف نهاريو. نوريءَ مرڪي چيو، ”مون توهان جو ڪتاب پڙهيو هو. ڪي شعر مون کي تمام سٺا لڳا هئا.“
يوسف وچ ۾ چيو، ”۽ ڪي شعر سٺا نه لڳا.... جملو پورو ڇو نه ٿي ڪرين.“ پوءِ شيام ڏي مڙي چيائين، ”تو ٻين جون تنقيدون به پڙهيون هونديون، پر جي نوريءَ جي پنهنجي ڪتاب بابت تنقيد ٻڌين ته بلڪل نئين لڳندءِ ۽ مان سچ ٿو چوان ته تنهنجي ڪتاب جون خوبيون ۽ خاميون نروار ٿي بيهنديون.“
شيام چيو، ”ڪهڙيون ڪويتائون توکي سٺيون لڳيون ۽ ڪهڙيون خراب؟“
نوري ڪجهه دير سانت ۾ شيام ڏانهن نهاريندي رهي. پوءِ چيائين، ”اڄ نه، ٻئي ڪنهن ڏينهن ٻڌائينديسانءِ“ پوءِ ڀاءُ طرف مڙي چيائين،
”چانهه کڻي اچان؟“
”ها، ۽ پنهنجي فيورٽ Favourite مٺائي به کڻي اچجانءِ؟“
نوري وري به آهستي ۽ سانت ۾ ڪمري مان نڪري ويئي. يوسف چيو، ”ههڙي ڀيڻ ڪنهن ورلي کي نصيب ٿيندي. پر ڀاڳ نه ڀلايس.“
شيام عجب مان پڇيو، ”ڇا ٿيو؟“
”هن کي ننڍي هوندي کان ڦڦڙن جي اهڙي بيماري آهي، جنهن جو علاج ئي ڪونهي. ڊاڪٽرن جي چوڻ موجب نه هن کي گهڻو پورهيو ڪرڻ گهرجي، نه ٿڌي هوا ۾ ٻاهر گهمڻ ڦرڻ گهرجي.“
نوري جڏهن چانهه جي ٽري کڻي ڪمري ۾ واپس آئي ته يوسف ڪمري ۾ ڪو نه هو. هو اندر پنهنجا چتر کڻڻ ويو هو. نوريءَ شيام جي ڀر واري ڪوچ تي ويهي چيو، ”يوسف تنهنجون ڪيتريون ڳالهيون ڪندو آهي. مون کي پڪ هئي ته هڪ ڏينهن تون هتي ايندين؟“
شيام چيو، ” ۽ يوسف به تنهنجي ڏاڍي ساراه ڪندو آهي؟
”اِهو ته ڀاءُ جو ڀيڻ لاءِ قرب آهي.“
”تون شايد ڪتابن پڙهڻ جي شؤقين آهين؟“
”جڏهن من اُداس ٿيندو آهي ته شعرن جا ڪتاب پڙهندي آهيان.
جڏهن دنيا جي ماڻهن سان ناتا جوڙڻ تي دل ٿيندي اٿم ته ناول پڙهندي آهيان. هڪ قيديءَ لاءِ اهو ئي رستو آهي دنيا کي ڄاڻڻ جو.“
”قيدي ڇو؟“
”بيماريءَ ڪري ٻاهر گهڻو نڪري ڪو نه سگهان. گهڻو تڻو باغ ۾ ويهي گلن ۽ پوپٽن سان رانديون ڪندي آهيان. ننڍي هوندي کان نوان نوان شهر ۽ ڳوٺ ڏسڻ جي من ۾ تمنا هئي پر شايد قدرت کي اهو منظور نه هو.“
”پر هتي شهر ۾ ته نڪري سگهين ٿي...“
”نڪرڻ ۾ مزو ڪهڙو، جڏهن بند گاڏيءِ يا موٽر ۾ نڪرڻو پوي. مون لاءِ نه گهڻي ٿڌ سٺي آهي نه گهڻو ٿڪ. مان قدرت جي ماٽيلي ڌيءَ آهيان. سندس گود ۾ ويهڻ لاءِ سڪندي آهيان.“ اوچتو نورُيءَ کلي چيو، ”تون اڪيلائيءَ ۾ ڪهڙا ويچار ڪندو آهين؟“
شيام نُوريءَ ڏانهن نهاريندو ئي رهيو. هن جهڙي مرڪ هن ڪٿي ڪا نه ڏٺي هئي. نُوريءَ جي چهري جي معصوميت بلڪل ٻارن جهڙي هئي. سندس انگ انگ مان سٻاجهائي، پوترتا ۽ سادگي ظاهر ٿي رهيون هيون. شيام سندس هٿن ڏي نهاريو. جي به ننڍڙا ۽ گول هئا. هڪ وڏي چوٽي هن جي پٺيءَ تي لٽڪي رهي هئي ۽ سندس نرم وار ٻارن جيان مٿي تي سنوان سڌا ليٽيا پيا هئا.
شيام نوريءَ جي اکين ڏي نهاريو ۽ هن محسوس ڪيو ته هن ڇوڪريءَ جي آتما ۾ اهڙي ڪا مڌرتا ۽ سادگي آهي جو ڪير به هن ڏانهن ڇڪجڻ کانسواءِ رهي نه سگهندو. سوين ڇوڪرين ۾ به هوءَ بلڪل الڳ ٿي بيهندي. جنهن سان ڳالهائيندي تنهن کي ٻن منٽن ۾ پنهنجو ڪري ڇڏيندي.
نوريءَ مٺي آواز ۾ چيو، ”تو منهنجي سوال جو جواب ڪو نه ڏنو؟“
شيام نوريءَ جي مشڪندڙ منهن ڏي نهاري، مرڪي چيو، ”مان تو بابت سوچي رهيو هوس.“
”ڇا؟“
”تون بلڪل عجيب ڇوڪري آهين.... ڄڻ مان تو کي سالن کان سڃاڻان؛ جيتوڻيڪ تو جهڙيءَ ڇوڪريءَ کي مان پهريون دفعو گڏيو آهيان.“
”عجب آهي. مون تنهنجي ڪتاب پڙهندي جهڙو تو کي سمجهيو هو، تون اهڙو ئي آهين.“
”تو مون کي ڇا سمجهيو هو؟“
”هڪ انسان، جنهن جي دل ۾ تڙپ هجي، جو ڪنهن جي ڳولا ۾ ڀٽڪي رهيو هجي، جو سدا تڪميل جي پٺيان ڊوڙندو رهي.“
”ڇا تون سمجهين ٿي ته مان اهڙو انسان آهيان؟“
”بيشڪ، جڏهن تون راهه تي پنڌ ڪندي ٿڪجي پوندين، تڏهن ئي پنهنجي اندر جهاتي پائڻ جو موقعو ملندءِ. انسان ڪلا ۽ ساهتيه ۾ ئي پنهنجو روپ ظاهر ڪري ٿو. روز مره جي دُنيوي ڪمن ڪارين ۾ هُو خود به پنهنجي روپ کي نٿو سڃاڻي.“
شيام نوريءَ ڏانهن نهاريندو ئي رهيو. هن محسوس ڪيو ته نوريءَ جي آتما چقمق جيان سندس روح کي پاڻ ڏانهن ڇڪي رهي آهي. سندس دل چيو، ’دنيا ۾ ڪي اهڙا انسان به آهن، جي شاعرن جي شاهڪارن جيان مڌر ۽ ڳنڀير آهن. هو چتر آهن انهن جذبن ۽ آدرشن جا، جن کي سڀيتا هزارين سالن ۾ پالي پوشي وڏي ڪيو آهي.‘
شيام، تون ڇا پيو سوچين؟“
شيام ڇرڪ ڀريو، پر سندس دل پنهنجي وهڪري ۾ وهندي رهي، سندس دل چيو، ”شل تون سدا پوتر ۽ پاڪ رهين.... شل سدا گلاب جي گل جيان ٻهڪندي رهين!“
اُن وقت يوسف اندر گهڙندي چيو، ”ڏس، مان پنهنجن چترن سان گڏ نوريءَ جا چتر به کڻي آيو آهيان. تون ئي ڀيٽ ڪري ڏس ته ڪنهن ۾ اندروني سوجهه وڌيڪ آهي.“
نوري صرف مرڪي رهي هئي.
يوسف جا ڏهه ٻارهن چتر هئا ۽ نوريءَ جا صرف ٻه ٽي. پريان ڏسڻ سان ئي فرق ظاهر ٿي پئي پيو. يوسف جي چترن ۾ فن زياده هو، ليڪُن جي پختائي ۽ انساني بدن جون ماپون ۽ بيهڪ اصليت تي ٻڌل هيون، پر رنگن جو ميلاپ نوريءَ جي چترن ۾ وڌيڪ ڪشش ڪندڙ هو. نوريءَ جي هڪ چتر ۾ ٽڙيل گلاب مٿان پوپٽ رانديون ڪري رهيا هئا. ٻئي هڪ چتر ۾ هڪ نوجوان عورت دريءَ وٽ بيٺي ٻاهر نهاري رهي هئي. دريءَ مان هڪ سهڻو نظارو ڏسڻ ۾ پئي آيو. عورت جو منهن ٻاهر ڏانهن هو، صرف سندس پٺيون پاسو نظر اچي رهيو هو.
ڪمري ۾ اندر اونده هئي ۽ ٻاهر سج جي لهڻ واري لالائي.
يوسف چيو، ” جيڪڏهن نوري پينٽنگ سکي ته تمام سٺي ڪلاڪار بڻجي سگهي ٿي.“
نوريءَ مرڪي چيو، ”گرو هميشه چيلي کي ساراهيندو آهي.“
نوريءَ ٻنهي کي چانهه ٺاهي ڏني. شيام سوال ڀريل نگاهن سان نوريءَ ڏي نهاريندي چيو، ”۽ تون.“
”مان چانهه ڪا نه پيئندي آهيان.“
يوسف کلي چيو، ”اَڙي هيءَ ته اڃا ٻار آهي... کير پي ڪجهه وڏي ته ٿئي.“
شيام ڪوپ مان اکيون ڪڍي چوريءَ نوريءَ ڏانهن نهاريو.
هن جي دل ٿي ته هوءَ هميشه ائين سندس سامهون ويٺي هجي- هڪ سنگمرمر جي بوتي جيان. جو هن هڪ ميوزم ۾ ڏٺو هو. يوناني آرٽ جي ان شاهڪار کي هُو جڏهن به ڏسندو هو ته ڪلاڪن جا ڪلاڪ اُن اڳيان سانت ۾ بيٺو هوندو هو. هو سوچيندو هو ته انسان برهما کان به گوءِ کڻي ويو. هڏ ماس جي انساني چهري تي هڪ ئي وقت اهي ريکائون. اظهار ۽ رونق ڪٿي ملندا جي سنگتراش هن بت ۾ آندا آهن. درد ڀري مشڪ، غرور ۾ مسرور اکيون، اوچي ڳاٽ سماج کي للڪاريندڙ اها عورت دنيا جي انت تائين انسان جي مهانتا جي آرسي بڻي رهندي ۽ انسان کي ياد ڏياريندي رهندي ته انسان تون گهڻو اوچو ۽ اونهو آهين، اُن کان جيترو تون پاڻ کي سمجهين ٿو.