14
اِنسانن جو اهو اڻ کٽ قافلو هلندو رهي ٿو. ڪٿان شروع ٿيو، ڪٿي ختم ٿيندو، ڪنهن کي خبر نه آهي. سڀ رستي ۾ ڄاوا آهن. رستي تي مري ويندا. هيءُ شاهي قافلو جو وڏن ميدانن تان هلندو پيو وڃي اُن ۾ ڪيئن اِنسان چلائين ٿا، روئن ٿا، کلن ٿا، ڪوڪون ڪن ٿا، پاڻ ۾ وڙهن ٿا ۽ پيار ڪن ٿا. ڪڏهن ڪڏهن مهاڀاري لڙايون لڳن ٿيون ۽ سڄا ميدان رت ۽ لاشن سان ڀرجي وڃن ٿا. ليڪن دور برهمانڊ جي چوٽيءَ تي وڃي ڏسجي ته شايد هي قافلو ڪِوِلين جي قافلي کان وڏو ڏسڻ ۾ نه ايندو- شايد اُن کان به ننڍو. ليڪن ڇا هن وسعت کي اِنسان سمجهي سگهي ٿو؟ نه، هو صرف محسوس ڪري سگهي ٿو.
نوري هئي جا اِن اَپار جي ڇهاو کي محسوس ڪندي هئي. هوءَ هڪ ننڍڙي نهر هئي جا پهاڙن ۽ ميدانن تان ڪل ڪل ڪندي ٿي وهي. هن منجهه خود غرضي ڪو نه هئي، هن ۾ صرف اڳتي وڌڻ جي تمنا هئي. سندس زندگي وهندڙ پاڻيءَ جيان شفاف هئي. هُن هن دنيا کان ڪجهه کسي پاڻ وٽ سانڍڻ، لڪائڻ نٿي چاهيو. پر هن دنيا ۾ چوطرف جيڪو هڪ هڳاءُ ڦهليل آهي، اُهو ئي نوريءَ جو کاڄ هو.
شيام ڏٺو هو ته هوءَ ڏاڍي سڪ سان ٻارن کي پاڙهيندي هئي. هوءَ کين پيار ڪندي هئي، گود ۾ ويهاريندي هئي، کين ڪهاڻيون ۽ گيت ٻڌائيندي هئي ۽ ٻار سندس ڀرسان اچي سان کلڻ لڳندا هئا. هو پنهنجي من جا در دريون کولي ڇڏيندا هئا.
شيام هڪ ڏينهن هن کي چيو هو، ”تون هيتري محنت ڪرين ٿي ليڪن تو کي اُجورو ڪيترو ٿو ملي...ايترو به نه جو هڪ اِنسان پيٽ پالي سگهي.“ نوريءَ چپن تي آڱر رکي چيو هو، ”هش! اهڙيون ڳالهيون نه ڪر. پئسن سان زندگي جي ڪاريه جي ماپ صرف اُهي اِنسان ڪندا آهن جن زندگيءَ جي گهرائي کي نه سڃاتو آهي. ٻڌاءِ، ماءُ جا ٻار لاءِ راتيون ننڊ ڦٽائيندي آهي، اُن کي ڪهڙو اُجورو ملندو آهي؟“
”ليڪن نفسيات جا ڄاڻُو چون ٿا ته ان ۾ به خود غرضي سمايل آهي. ماءُ آئينده جي اميد ۾....“
نوريءَ جملو ڪاٽي پوري اعتقاد سان چيو هو، ” بلڪل غلط ٿي سگهي ٿو اسان جو خود غرضيءَ وارو وايوُمنڊل ڪنهن حد تائين هن ڪمري ۾ به پهچي ويو هجي پر بيمار ٻار جنهن جي مرڻ جي پڪ آهي، ڇا تنهن جي ماءُ سندس شيوا نه ڪندي؟ جيڪڏهن دنيا ۾ ڪا اهڙي عورت آهي ته مان هن کي ماءُ نه چونديس، عورت به نه چونديس.“
ائين نوريءَ ۽ شيام جا انيڪ بحث ٿيندا هئا. هوءَ ڪؤشليا جيان بحثن کي ڌڪاريندي هئي ۽ نه ئي تنگ خيالن کان ڇرڪندي هئي. هوءَ به سهڻيءَ جيان سٻاجهي ۽ سادي هئي. ۽ اها سادگي ۽ سچائي سندس هر ڪاريه، هر خيال ۾ سمايل هئي، پر سهڻي هڪ جهنگلي گل هئي ۽ نوري باغ ۾ محنت سان پوکيل هڪ گل. سهڻيءَ جذبات سان ئي سچ کي سڃاتو هو. نوريءَ جي جيون-ٻيڙي به انهيءَ جذبات جي سڙه سان ئي هلندي هئي، پر مهاڻو نوريءَ جي دماغ جي ضابطي هيٺ هو؛ اُهو هوءَ ڪنهن به حالت ۾ ڪا نه ڇڏيندي هئي.
سندر دنيا کي بدلائڻ ٿي چاهيو. هُو به من سڀاءَ ڪري هڪ ڪلاڪار هو، پر سندس ڪاريه جو کيتر الڳ هو. ڪلاڪار پوري چانڊوڪي کي پنهنجي کيتر بڻائيندو آهي. جڏهن هو چنڊ بابت ڳائيندو آهي ته ائين ڪو نه سوچيندو آهي ته چنڊ سندس هٿ ايندو يا نه. ليڪن سندر هڪ زمين ٽڪر کي وٺي اُتي جهنگل ڪٽي اناج پوکڻ ٿي چاهيو. برپٽ ۾ باغ پوکڻ ٿي چاهيا. نور الله ۽ سندر ۾ به شيام کي اُهو ئي فرق نظرو آيو، جو سهڻيءَ ۽ نوريءَ وچ ۾ نظر آيو هوس. نور الله محسوس ڪيو ٿي، ليڪن سمجهڻ لاءِ کيس وايوُ منڊل ڪو نه مليو هو. سندر محسوس ڪيو ، ليڪن هن وقت هوُ جذباتي ڪو نه هو خيالات جي دنيا ۾ رهندو هو. پاڻ بابت بلڪل گهٽ ڳالهائيندو هو. هميشه سوچيندو رهندو هو، پر بنجهه جذبات کان عاري به ڪو نه هو. ڪڏهن ڪڏهن جذبات هن جي دماغ مٿان سوڀ پائيندي هئي ۽ هو ٻارن جيان مستيءَ ۾ اچي ويندو هو.
نوري هڪ ڏينهن شيام کي سندر جي ڪمري ۾ وٺي ويئي هئي. ڪمرو ڏسي شيام عجب ۾ پئجي ويو- ڪمري ۾ چئن ئي طرف ڪتاب ئي ڪتاب پيا هئا، هزارن جي تعداد ۾، ڪاٺ جي گهوڙن تي هڪ ميز رکي هئي، جا به سڄي ڪتابن سان ڀري پئي هئي. ان ميز اڳيان هڪ اسٽول رکيو هو. ڪمري ۾ ٻيو ڪو به فرنيچر ڪو نه هو. صاف پٽ تي هڪ تؤنري پيئي هئي. جنهن جي هڪ طرف کان وهاڻو پيو هو ۽ ان تؤنريءَ جي پاسي ۾ ئي ٽيبل لئمپ رکي هئي. ڪمري جي هڪ ڪنڊ ۾ ڪجهه ڪثرت ڪرڻ جو سامان پڻ پيو هو. ۽ اُن جي پاسي ۾ هڪ ننڍڙو بسترو رکيو هو.
”سندر هن تؤنريءَ تي ئي سمهندو آهي ۽ هي سندس ڪتاب ڏسين ٿو نه، اهي سندر جو کاڌو آهن. کيس پؤڻا ٻه سؤ پگهار ملندو آهي، جنهن مان گهٽ ۾ گهٽ منو سؤ رپيا هوُ ڪتابن ۽ اخبارن تي خرچ ڪندو هوندو.“
نوري شيام کي ڪتاب ڏيکارڻ لڳي. سائنس ۽ فيلسفي تي ڪئين ڪتاب رکيا هئا. سياست ۽ راڄنيتي جي ڪتابن سان ته سڄو شيلف ڀريو پيو هو. ڌرم کي به ڪو نه ڇڏيو ويو هو. گيتا ۽ بائيبل هڪ ٻئي جي ڀر ۾ ويٺا هئا ته قرآن وري ڪنڊ ۾ پيو هو. نفسيات جي پستڪن سان به سڄو ڪٻٽ ڀريو پيو هو. آخري ۾ نوري هڪ ڪٻٽ وٽ پهتي. چيائين، ” ۽ هيءُ منهنجي دل وٽان ڪتاب آهن، جي مان هر هر پڙهندي آهيان.“ نوري هڪ هڪ ڪتاب ڪڍي ميز تي رکڻ لڳي. شيام ڏٺو ته شيڪسپيئر جو پورو سيٽ هو. ورڊس ورٿ هو. گيٽي هو، ٽالسٽاءِ جو جنگ ۽ صلح (War Peace) هو، رومين رولنڊ جو Jean Cristophee جين ڪرسٽوفي، شيلي ۽ ڪيٽس، ٽئگور جا ڪجهه ڪتاب، خليل جبران جو Prophet هو.
شيام مرڪي چيو، ”هيءُ سڀ ڪتاب تو پڙهيا آهن؟“
”هڪ دفعو نه، پر ڪيئن دفعا.“
”سنڌي ڪتاب ڪو نه پڙهندي آهين؟“
”پڙهندي آهيان، پر گهڻو ڪري شعر شاه، سچل، سامي، بيدل. سنڌي نظم گهڻو ڪري ترجمو ئي آهي، پر تمام خراب ترجمو. ٽئگور جا ڪتاب سنڌيءَ ۾ پڙهي مان عجب کائيندي آهيان ته جيڪڏهن ٽئگور ههڙا ڪتاب لکيا آهن ته هو مهاڪوي ڪيئن ٿيو. هر هڪ وڏي ليکڪ جي سٽ سٽ هڪ هڪ لفظ ۾ جادو هوندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن سندر ٽئگور بينگاليءَ ۾ پڙهي ٻڌائيندو آهي ۽ سنڌيءَ ۾ اُنهن جي ترجمي کي پڙهي مان سوچيندي آهيان ته جن ليکڪن هي ترجما ڪيا آهن، تن ساهت جو مطلب ئي ڪو نه سمجهيو آهي. منهنجو اشارو نثر جي ترجمن ڏانهن آهي.“
شيام چيو، ”هنن مان گهڻا ڪتاب مون پڙهيا آهن مان به گهڻو ڪري شعر پڙهندو آهيان. سنڌي شعر لاءِ مون کي پڻ شڪايت آهي- ان ۾ نواڻ نه آهي. ليکڪ جي پنهنجي دلي جذبات جو سچو ترجمو نه آهي. پر اسين وڌي رهيا آهيون، تڪڙي وک کڻي رهيا آهيون. ڪجهه وقت بعد شايد اسان جي سنڌ به هندستان جي ٻين پرڳڻن سان ڪلهو ملائي سگهي.“
نوريءَ چيو هو، ”منهنجو ڪمرو ڏسندين؟“
شيام کلي ڏنو. سندس دل ٿي ته نوريءَ کي چوٽي کان ڇڪي پنهنجي ڀر ۾ ڪري بيهاري. نوريءَ جو ڪمرو بلڪل سادو هو. هڪ پلنگ هو، هڪ ميز ۽ ٻه ڪرسيون. ميز تي ٺڪر جي پينٽ ٿيل ٿانوَ ۾ موتئي جا گل پيا هئا. ڀت تي صرف هڪ فوٽو ٽنگيل هو نوريءَ جي ماءُ جو، جنهن تي تازن گلن جو هار چڙهيل هو. شيام دريءَ کان ٻاهر باغ ڏي نهاري رهيو هو، جو نوريءَ اچي سندر جي کيسي ۾ ڪجهه وڌو. شيام کيسي ۾ هٿ وجهڻ تي هو ته نوريءَ کلندي چيس، ”قسم اٿيئي جي هينئر هٿ وڌو اٿيئي. گهر وڃي ڪڍجاءِ.“
شيام موٽي رهيو هو پر وري دروازي تان موٽي آيو. ميز ۾ رکيل ٿانؤ مان ٻه گل کڻي هن نوريءَ جي ٻنهي چوٽين ۾ هنيا. ائين ڪندي هن جي نظر نوريءَ جي پلنگ تي پيئي. صاف اوجل چادر تي وهاڻي ڀرسان هڪ ڪتاب رکيو هو. جنهن جو جلد تمام سهڻو هو. شيام ڪتاب کڻي ڏٺو ته شاه جو رسالو هو، جنهن جو جلد نوريءَ پاڻ پينٽ (Paint) ڪيو هو. شيام ڪتاب جا پنا اُٿلائيندي ڏٺو ته اندر به ڪيترن هنڌ پاسن کان قسمين قسمين تصويرون نڪتل هيون. اهي خاڪا تمام سهڻا هئا ۽ اُهي شعرن جي مطلب سان مليا ٿي.
شيام نوريءَ ڏانهن نهاريو. هوءَ ٻه وڏيون اکيون کولي يڪ ٽڪ ڏانهس ئي نهاري رهي هئي. اُن ڏينهن نوري اکين ۾ سرمو شايد وڌيڪ پائي ويٺي هئي ۽ شيام کي ائين لڳو ڄڻ ڪنهن مٿس جادو پڙهيو. نوريءَ چيو، ”هيءُ ساڳيو ڪتاب آهي جو منهنجي امڙ پڙهندي هئي ۽ مون سان گڏ ٻالپڻ کان وٺي رهيو آهي. منهنجي زندگيءَ جي ڪيترن ڏينهن جون قبرون هنن پنن منجهه آهن.“
اوچتو هوءَ اڳيان وڌي آئي ۽ شيام جي لڳو لڳ اچي بيٺي. شيام هڪ عجيب هڳاءُ محسوس ڪيو. شيام ڪتاب ڇاتيءَ سان لائي بيٺو هو. نوريءَ شيام جي هٿ مٿان پنهنجو هٿ رکيو. ”جيڪڏهن مان تو کي هيءُ ڪتاب سوکڙي ڪري ڏيان ته...“ هوءَ کن پل هٽڪي، ”پر هڪ شرط تي. يوسف چوندو آهي. تو کي هندي سٺي ايندي آهي. تون هن جو هنديءَ ۾ ترجمو ڪندين؟ اسان جي شاه کي هندستان جا ٻيا ماڻهو نٿا سڃاڻن، اها ڪيتري نه شرم جي ڳالهه آهي!“ اوچتو هن کلي چيو، ”شيام، مان تو کي پنهنجي پياري ۾ پياري چيز ڏيئي رهي آهيان.“
شيام نوريءَ جي مٿي تي هٿ رکي کيس ٿورو اوڏو ڪيو ۽ پوءِ نوريءَ جي منهن کي پنهنجي ويجهو آندائين. شيام کي ائين لڳو ته پاڻ سج هو ۽ نوري ڌرتي. ٻئي هڪ ٻئي جي ڪشش ۾ سرگردان هئا، ليڪن هڪ ٻئي کان دور. نوري شيام جي ڀر ۾ بيٺي هئي پر پوءِ به ايترو دور هئي جو پاڻ هن تائين پهچي ڪو نه ٿي سگهيو.
بس ۾ گهر موٽندي شيام کيسي ۾ هٿ وڌو. موتئي جااڇا گل پيا هئا... شيام هر هر گلن ڏانهن نهارڻ لڳو. آخر کيس ڊپ ٿيو ته پاسي ۾ ويٺل ائين نه سمجهڻ لڳن ته هو ڪو پاڳل آهي، هن گل کيسي ۾ وجهي ڇڏيا. اڄ شيام جي دل ڳائي رهي هئي.