16
فسادن وڌيڪ ڀڙڪو کاڌو ۽ اُهي سنڌ تائين به آيا.شيام کي هڪ ڏينهن خط آيو: ”هڪدم ڳوٺ هليو اچ.“ پر وري ٻئي ڏينهن خط آيس: ”نه، هيڏانهن نه اچ. اسين پاڻ هتان نڪرڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا.“
پنجاب مان هندن جي لڏپلاڻ اڳيئي ٿي رهي هئي ۽ هاڻي سنڌ مان به ٿيڻ لڳي.
هڪ ڏينهن گوبند رام شيام کي پاڻ وٽ سڏائي سندس پيءُ وٽان آيل هڪ خط ڏيکاري چيو، ”هيءُ تنهنجي پيءُ جو خط آيل آهي. ڏاڍو منجهيل آهي. لکيو اٿس ته ٻنيون جي ڪجهه وقت اڳ نيڪال ڪيون هئم اُنهن جا پئسا مليل آهن. پر ٻيون هاڻي ڪير اڌ قيمت تي به وٺڻ لاءِ تيار نه آهي. هيءُ پنجويهن هزارن جو ڊرافٽ تنهنجي نالي موڪليو اٿس. ٻيا پئسا به جيئن ڪڍي سگهندو تيئن ڪڍندو ايندو. هو چاهي ٿو ته تون ڀيڻ ۽ ماءُ کي وٺي هندستان وڃ. جڏهن تنهنجو پيءُ ڪجهه وڌيڪ روڪڙ ڪڍي سگهندو، تڏهن هو به ايندو منهنجو پڻ اهو ئي رايو آهي. مان جيڪر چاهيان ته تون ماءُ ۽ ڀيڻ سان گڏ ڪوشليا ۽ سندس ماءُ کي به ساڻ وٺي وڃ. اسين پوءِ پهچي وينداسين.“
شيام ڪجهه عجب ۾ چيو، ”ليڪن مهاتما گانڌيءَ ته اعلان ڪيو آهي ته پاڪستان مان ڪنهن به هندوءَ کي نڪرڻ نه کپي. جيڪڏهن توهان به پنهنجو ڪٽنب موڪليندا ته ٻين عام هندن تي ڪهڙو اثر پوندو؟“
گوبند رام چيو، ”آدرش هڪ ڳالهه آهي، حقيقت کي منهن ڏيڻ ٻي. حالتون اهڙيون آهن، جو اسان کي هتان ڪوُچ ڪرڻو ئي پوندو.“
شيام جو سڄو بدن ڏڪي اُٿيو. سندس دماغ چڪر کائڻ لڳو.
گوبند رام چيو، ”بردبار ٿيءُ. ڪنهن به ڏينهن تنهنجي ماءُ ۽ ڀيڻ مامهن سان هتي اچي پهچن. هتي تياري ڪرڻ ۾ هفتو به نه لڳندو.“
ڪوشليا بابت پڇا ڪرڻ تي ماڻس شيام کي ٻڌايو ته هوءَ پڪچر ڏسڻ ويئي هئي.
ٿورن ڏينهن بعد شيام کي ڳوٺ مان ٻيو به هڪ خط مليو. اهو خط فاطما لکيو هو- ”تنهنجي سائينءَ کي پوليس گرفتار ڪري ويئي. هو ڪن ڏينهن کان بيمار هو، تڏهن به گهر گهر ويندو هو ۽ هندن کي منٿون ڪندو هو ته ملڪ ڇڏي نه وڃو؛ توهان جو پنهنجو ئي گهر آهي- پنهنجي ديس جي پڻي به پياري. مسلمانن جي گهر وڃي، کين خدا جو قسم وجهي چوندو هو- الله ائين نه ٿو چاهي. الله جي نظرن ۾ ته سڀ ڀائر آهن. اڄ توهين انڌا ٿي پنهنجن ڀائرن کي لوڌي ڪڍي رهيا آهيو،سڀاڻي پڇتائيندا. پوءِ ڌاريا اچي اِنهن جا گهر ڀريندا. پنهنجا پنهنجا آهن، ڌاريا ڌاريا.
”هت پنجاب جو هڪ وڏو ليڊر آيو هو. چونٿا هن سنڌ جي هڪ وزير کي تنهنجي ماستر جي خلاف خط لکيو. ٻه ٽي ڏينهن اڳ پوليس کيس گرفتار ڪري ويئي ۽ ماڻهن کي فسادن لاءِ ڀڙڪائڻ جي الزام هيٺ کيس سکر جيل ۾ رکيو ويو آهي.
”ڀاءُ هت ڳوٺ جو وايو منڊل نه سهڻ جهڙو ٿي پيو آهي. جيئن کير ۾ کنڊ بدران لوڻ وجهجي ۽ کير ڦٽي پوي، اسان جي ڳوٺ جو به اهڙو ئي حال آهي.“
نور الله جي گرفتاريءَ جو پڙهي شيام کي يڪدم سندر جو خيال آيو. ڇا سندر کي به پوليس گرفتار ڪري ويئي هوندي؟ شيام خط کڻي يوسف جي گهر پهتو. هو گهر ۾ ڪو نه هو. نوريءَ فاطما جو خط پڙهي شيام کي واپس ڏنو. چيائين، ”شيام، تو وٽ ڪجهه پئسا هوندا؟“
شيام عجب ۾ چيو، ”گهڻا کپني؟“
”جيترا به-ٻه ٽي سؤ.“
”تو کي کپن، نوري؟“
نوري ڪجهه دير سانت رهي چيو، ”کپن ته مون کي ئي تو اڄ سندر جي ڳالهه ڪئي. مان به سڄو ڏينهن هن بابت ئي سوچي رهي هئس. خبر نه آهي ويچارو ڪٿي ڪٿي ڀٽڪندو هوندو. نور الله کي پوليس پڪڙي ويئي. سندر جي پٺيان به پوليس آهي ۽ هو روپوش ٿي ويو آهي.“ اوچتو نوريءَ جو آواز گهگهو ٿي ويو، ڄڻ هوءَ لڙڪن کي زوري روڪي ويٺي هئي. ”سندر، ڪهڙي به سخت حياتيءَ جو هيراڪ آهي، تڏهن به پئسي بنا هن سماج ۾ هڪ پل به گهارڻ ڏکيو آهي، خاص ڪري جڏهن هر وقت ظاهر ٿيڻ جو ڊپ آهي. پر هو الائي ٻه ويلا کائيندو به هوندو يا نه، ۽ رات جو سمهندو به الائي ڪٿي هوندو. سمهڻ کان اڳ ڪلاڪ ٻه هو هميشه ڪتاب پڙهندو هو، اُن بنا کيس ننڊ ڪا نه ايندي آهي. پاڻ تمام ٿڪل هوندو هو ته مون کي سڏ ڪندو هو ۽ مان پڙهندي رهندي هئس جيستائين هو ننڊاکڙو ٿيندو هو.“
نوريءَ جي دل ڀرجي آئي. ”شيام، مون کي خبر آهي ته سندر جو کيسو خالي هوندو. هو ڪڏهن به پئسا ميڙڻ ڪو نه سکيو هو ۽ نه ئي ڪنهن کان گهري سگهندو.“
شيام ياد ڪري ڏٺو ته وٽس پئسا ته گهڻا ڪو نه هئا پر هڪ هيري جي منڊي، جا کيس جڻيا پائڻ وقت پيءُ ٺهرائي ڏني هئي، اُها سندس پيتيءَ ۾ پيئي هئي. شيام ڪڏهن به اُها منڊي ڪا نه پاتي هئي، پر جڏهن ڪراچيءَ ٿي آيو ته ماڻس اها منڊي پيتيءَ ۾ ڪري وڌي هئي.
ٻئي ڏينهن شيام اُها منڊي وڪڻي ٻه سؤ رپيه نوريءَ جي گهر کڻي ويو.
جڏهن شيام نوٽ نوريءَ جي هٿ ۾ ڏنا ته اوچتو هن ڏٺو ته نوريءَ جي اکين ۾ ٻه آنسوُ چمڪيا.
شيام نوريءَ جي هٿ کي پڪڙي چيو، ”نوري.....!“
نوريءَ چيو، ”سنڌ مان ڪيترا هندو لڏي وڃي رهيا آهن. هيءُ سڀ ڇو ٿي رهيو آهي؟ ڇا سچ پچ هندو ۽ مسلمان ٻه جدا قومون آهن؟ ڇا ٻه انسان ڌرم جدا هئڻ ڪري گڏ رهي نٿا سگهن؟“
”اسان جي عوام جي صدين لاڪر جهالت، ڌاريءَ سرڪار جو ڄاڻي واڻي ڌرمي جذبن کي ڀڙڪائڻ، ۽ اسان جي تاريخ، سڀ اسان جي خلاف آهن. جنهن ديس ۾ نوي سيڪڙو ماڻهو لکي پڙهي نه ڄاڻن، جو صدين کان غلاميءَ جي چنبي ۾ آهي، اُتي سڀ ڪجهه ٿي سگهي ٿو.“
”ليڪن انسان ته تاريخ کي ڦيرڻ لاءِ ئي ڄائو آهي.“
”ها، پر تاريخ جو گاڏو تمام ڀاري آهي، نوري. هيءُ ڪن ٿورن انسانن جي زور سان ڪو نه ٿو چري سگهي.“
نوري کير جو گلاس کڻي آئي.
”اڄ چانهه بدران کير ڇو، نوري؟“
”امان چوندي هئي، مزمان جو آدر سدا کير جي پيالي سان ئي ٿيڻ کپي، ۽ مان به ته صرف کير ئي پيئندي آهيان.“
اُن وقت نوري ۽ شيام هڪ ٻئي ڏانهن نهارڻ سان ڪنبي ويا. شيام پيءُ جي خطن ۾ گوبند رام سان هليل ڳالهين جو ذڪر ڪيو. نوري سانت ۾ ٻڌندي رهي. جڏهن شيام ڳالهه ختم ڪئي ته نوري اُٿي هلي ويئي. ڪجهه دير بعد جڏهن هوءَ واپس آئي ته سندس وار آلا هئا، سندس ڳل ۽ نڪ ڪجهه ڳاڙها هئا. هن شايد رنو هو ۽ پوءِ سنان ڪري آئي هئي. هن اچڻ سان ڀرت هٿ ۾ کنيو ۽ پلنگ جي ڪنڊ تي ويهي رهي. پوءِ اکيون مٿي کڻڻ بنا چيائين. ”شيام. تو کي اڄ ڪم ته ڪونهي؟ سڄو ڏينهن هتي ترسي سگهندين؟“
شيام گلدستي مان هڪ گل کنيو ۽ نوريءَ جي آلن وارن ۾ اٽڪايائين.
نوريءَ چيو، ”تو ڪڏهن منهنجي هٿن جو رڌل کاڌو ڪو نه کاڌو- اڄ مان روٽي تيار ڪنديس.“ پوءِ هن اچتو ڪنڌ مٿي کڻي چيو، ”تو او- هينريءَ جي ’سوکڙي‘ ”Gift of Magi“ ڪهاڻي پڙهي آهي؟ شيام، ڇا دنيا ۾ سچ پچ اهڙا اتفاق ٿيندا آهن؟“
”دنيا ۾ ڇا ممڪن نه آهي نوري؟ هڪ ڏينهن تي تو ئي ته چيو هو ته اسين پاڻيءَ جي جهاز ۾ مسافريءَ تي هلنداسين- تمام دور، بنان منزل سوچڻ جي.“
نوريءَ ڪنڌ مٿي کڻڻ بنان چيو، ”شيام، ماضيءَ ۽ مستقبل ۾ تمام گهڻو ويڇو آهي. کين ڳنڍيندڙ آهي حال. جڏهن حال ئي پنهنجو نه رهيو ته انهن ٻنهي کي ڪير ڳنڍيندو؟“
شيام نوريءَ کان ڏر (اهو ڪپڙو جنهن تي ڀريو وڃي.) وٺي پاسيرو ڪري رکيو. سندس کاڏي مٿي ڪري پنهنجون اکيون هن جي اکين ۾ کپائي چيائين، ”ڇا ايتري ۾ تون هار قبول ڪري ويٺينءَ، نوري؟“
نوريءَ جي اکين مان آنسن جي برسات وهي نڪتي، پر وري هوءَ مرڪڻ لڳي. مرڪ ۾ آنسن جو سيلاب ائين هو جيئن انڊلٺ نڪرڻ وقت سورج جي روشني ۽ بادل. پوءِ اوچتو نوريءَ ٽهڪ ڏيئي کلي ڏنو.
هوءَ شاه جو بيت ڳائڻ لڳي:
اڄ رسيلا رنگ، بادل ڪڍيا برجن سين،
ساز سارنگيون سرندا، وڄائي برچنگ،
صراحيون سارنگ، پلٽيون رات پڌام تي.
مند ٿي منڊل منڊيا؛ تاڙي ڪي تنوار،
هارين هر سنباهيا، سرها ٿيا سنگهار،
اڄ پڻ منهنجي يار، وسڻ جا ويس ڪيا.
”نوري، ڳائڻ بند ڇو ڪيئه؟ ڳائيندي وڃ، جيئن ساوڻيءَ جي برسات وسندي آهي.“
”نه، هينئر نه. هينئر مان وڃي ٿي روٽي ڪريان. اگر تون رات هت رهئين ته سڄي رات منهنجا گيت ٻڌندين. تنهنجي ڪن گيتن کي به مون سر ڏنو آهي.“
شيام احسان مند اکيون مٿي کنيون. نوريءَ مرڪي اکيون ڇنڀيون ۽ ويئي هلي.