3
”ڇا ٿيو آهي، امان؟“ شيام ماءُ وٽ پهچي چيو.
”سهڻيءَ رات زهر کائي آپگهات ڪيو آهي. هوءَ مري ويئي!“
شيام اُتي ئي بت بڻجي بيٺو رهيو. سندس دل جي ڌڙڪن جنسي بند ٿي ويئي. آڱوٺي مان نڪرندڙ رت جي ڳالهه ئي وسري ويس. اوچتو ماڻس جي نظر شيام جي منهن تي پيئي. ”اڙي تو کي ڇا ٿيو آهي. ڳاڙهيون اکيون، پيلو چهرو...“
شيام دروازي ڏانهن وڌندي چيو: ”اما، مان باغ مان ٿي اچان ٿو.“
ماڻس پٺيان سڏ ڪندي رهي، پر شيام جنسي ڊڪ پائيندو باغ ڏانهن ويو. باغ ۾ پهچي هن ڏٺو ته اتي بلڪل سانت لڳي پيئي هئي. صرف هڪ پوليس وارو جهوپڙيءَ ٻاهران بيٺو هو. جهوپڙيءَ ۾ اندر ڪير ڪو نه هو.
شيام جي پهچڻ تي پوليس واري ٻڌايس ته لاش کي چيرڻ لاءِ اسپتال کڻي ويا آهن ۽ سهڻي ءَ جي ماءُ ۽ پيءُ کي، ڌيءَ کي آپگهات ڪرڻ ۾ مدد ڪرڻ جي ڏوهه هيٺ گرفتار ڪري ويا آهن.
شيام جهوپڙيءَ اندر ويو. سهڻيءَ جي جيئري هو هن جهوپڙيءَ اندر ڪڏهن ڪو نه آيو هو. هڪ ڪنڊ کان ننڍڙي اڌ ڇنل پراڻي منجي پيئي هئي. ٻئي ڪنڊ ۾ مٽيءَ جي ٺهيل چلهه ڀرسان ٺڪر جا ٻه ٽي ٿانءَ پيا هئا. منجيءَ جي پاسي ۾ ٽين جي هڪ پراڻي ٽرنڪ پيئي هئي ۽ نوڙيءَ تي ٻه ٽي ڪپڙا ٽنگيل هئا. اُنهن ۾ سهڻيءَ جو هڪ پراڻو چولو به هو. شيام ان چولي کي سڃاتو ۽ جيئن ئي اهو چولو پهريل سهڻيءَ جو چتر کيس ياد آيو ته هو اوڇنگارن ۾ اچي پيو. پوليس وارو کيس هٿ کان جهلي ٻاهر وٺي آيو. شيام آلين اکين سان چوطرف نهاريو: ڪاڏي ويئي هئي اُها رات واري سونهن! چوطرف مٽي ۽ اُن مٿان سڪل پن ۽ ٽاريون پيل هئا. اَنبن جي وڻن ۾ به ڪا سونهن ڪا نه هئي، سندن سڪل ٻڍا ٿڙ ۽ مٽيءَ سان لٽيل پن به سونهن بنان هئا. شيام وڌي اچي ڪسيءَ جي پاسي ۾ هڪ دڙي تي ويٺو جتي اڪثر هو سهڻيءَ سان گڏ ويهندو هو. مٿو گوڏن تي رکي منهن ٻانهن ۾ لڪائي هو روئڻ لڳو- هو منجهند تائين اُتي ويٺو رهيو.
ٻن پهرن بعد جڏهن شيام گهر پهتو ته ماڻس سندس حالت ڏسي ڊڄي ويئي. شيام بخار جي مؤ ۾ تپي ڳاڙهو ٿي ويو هو. ماڻس هنڌ وڇائي هن کي سمهاريو ۽ ڊاڪٽر کي ماڻهو موڪليو ويو.
ٽن ڏينهن بعد شيام هلڻ چلڻ جهڙو ٿيو ۽ هو اسڪول ۾ به ويو.
سڄي ڳوٺ ۾ ان ڳالهه جو چرچو هو. چونڪ ۾، دڪانن تي، ڀاڄي بازار ۾، شاگردن جي جُهنڊن ۾، اسڪولن ۾، ماسترن ۾ ان ڳالهه تي ئي چرچا هلي رهي هئي. شيام ٻڌو ته ڪيترا شاگرد سهڻيءَ جو مذاق اُڏائي رهيا هئا. ٻڍا ۽ دنيا وارا کيس بيوقوف ۽ ڇسيءَ جا لقب ڏيئي رهيا هئا: ”ٻڍو ٿيو ته ڇا ٿيو؟ هئي ته هڪ رواجي ڪڙميءَ جي ڌيءُ نه. حويليءَ ۾ وڃي عيش ڪري ها!“ ٻئي چيو: ؟پنهنجي سونهن جو نشو هوس.“ ٽئين ٻوليو: ضرور ڪنهن ٻئي هاريءَ سان ٺهيل هوندي، نه ته جان ڏيڻ ڇا اهڙي سولي ڳالهه آهي!“
اِهو سڀ ٻڌي شيام جو رت ٽهڪڻ لڳو. پر هو بيوس هو. دنيا جا ٻوٿ به ڪڏهن بند ٿيا آهن!
پوليس قاسم ۽ سندس زال سميءَ کي گرفتار ڪيو هو، انهيءَ ڏوهه هيٺ ته هنن سهڻيءَ کي آتم هتيا ڪرڻ ۾ مدد ڪئي هئي. هو ٻئي ويچارا اڳ ۾ ئي دک ۾ اڌ مئا ٿي پيا هئا ۽ مٿان وري هيءَ آفت.
پوليس آفيسر کي پڻ هنن جي حالت تي قياس اچي رهيو هو. پر زميندار خود پوليس ڪمانيءَ سان ڳالهايو هو ۽ پوليس ڪمانيءَ جو حڪم هو ته قاسم کي ثابتيءَ يا بنا ثابتيءَ سزا ملڻ گهرجي. هن زميندار جي بيعزتي ڪئي هئي. ڇا اهو گهٽ جرم هو؟ قاسم پوليس حوالات ۾ هو ته ڄاڃيمل سندس زال کان زوريءَ جهوپڙي خالي ڪرائي.
آخر شيام کان جڏهن وڌيڪ سٺو نه ويو ته هو پيءُ وٽ لنگهي ويو. پڻس پهرين ته سڀ کل چرچي ۾ اُڏائڻ چاهيو، پر جڏهن ڏٺائين ته شيام گنڀير نوع ۾ آهي ته ڪاوڙجي چيائينس، ”شيام، تون هيءُ ڳالهيون سمجهي نٿو سگهين. ڌنڌي ۾ رحم ۽ قياس کي ڪا به جڳهه نه آهي. اڄ زميندار کي ناراض ڪرڻ سان سڀاڻي مون کي گهڻو نقصان پهچي سگهي ٿو. ڇا تون ان جو خيال ڪري سگهين ٿو؟ تون اڃا ٻار آهين، دنيا کي سمجهڻ ۾ تو کي اڃا وقت لڳندو.“
شيام ماٺ ٿي ويو. ليڪن سندس دل ماٺ نه ٿي: اها ٻيڻي رفتار سان ڌڙڪڻ لڳي. هو اڪثر سانت سانت رهڻ لڳو. شيام اسڪول جي ميدان تي وڃڻ بدران ٻنين ڏي نڪري ويندو هو. ڪلاڪن جا ڪلاڪ دور اُفق ڏانهن نهاريندو رهندو هو. قدرت جي گود ۾ اَجهو وٺڻ سان هو ڪجهه شانتي پائيندو هو، پر ڳوٺ ۾ موٽڻ تي سڄي ڳوٺ لاءِ ڄڻ سندس من ۾ نفرت اُڀري ايندي هئي. هو سوچيندو هو: ”هن دنيا ۾ ڪيتري نه سونهن آهي! اُها چوطرف هيرن موتين جيان پکڙي پيئي آهي. پر هي انسان گند جا ڍير ميڙي ويٺا آهن. ڪهڙي نه بيڪار آهي اُنهن جي زندگي! جهڙي حالت ۾ ڄاوا آهن اهڙيءَ حالت ۾ ئي مري ويندا. مٽيءَ مان گلُ ٻن گهڙين لاءِ اُڀرندو آهي ته ڪيئن نه ٽڙندو آهي، سونهن سان ٻهڪندو آهي ۽ سرهاڻ ڦهلائيندو آهي! پر هيءُ صدين کان اُپجيل اِنسان بنا سونهن بنا سرهاڻ ڏيڻ جي مٽيءَ ۾ ملي ٿا وڃن! هو اڪثر هنن جي ڀيٽ سهڻيءَ سان ڪندو هو. ”ذلت ڀري زندگي گذارڻ کان مرڻ بهتر آهي.“ اهو ئي ته سبق هو سهڻيءَ جي زندگيءَ جو.
جيترو وڌيڪ هو سوچيندو هو، اوترو وڌيڪ اڪيلو ٿيندو هو ۽ اوترو ئي هو پڙهڻ ۽ ٻين ڪمن ڪارين ڏي گهٽ ڌيان ڏيڻ لڳندو هو. ڪڏهن ڪڏهن هو اهڙي ساٿيءَ لاءِ تڙپي اُٿندو هو جنهن سان ويهي ٻه گهڙيون ڳالهيون ڪري دل جو حال واري، پر اهڙو ساٿي هن ڳوٺ ۾ ڪٿان اچي؟
هڪ ڏينهن اسڪول ۾ رسيس وقت سنڌيءَ جي ماستر شيام کي سڏ ڪري چيو: ”شيام تو کي ٿي ڇا ويو آهي؟ مان تو کي ڪلاس جو سٺي ۾ سٺو شاگرد ڪري سمجهندو هوس. پر اڄ ڪالهه تون ڏاڍو بي پرواه ٿي پيو آهين.“
شيام هڪ ڏوهاريءَ جيان ڪنڌ هيٺ ڪري بيٺو رهيو. هن ڪو به جواب ڪو نه ڏنو.
ماستر شيام جي ڪلهي تي هٿ رکي چيو: ”شيام، مان تو کي ڪيترن سالن کان جاچيندو آيو آهيان. مون تنهنجي سنڌيءَ جي ڪاپيءَ ۾ تنهنجيون لکيل ڪويتائون به پڙهيون آهن. مان تو ۾ وڏي اُميد رکي ويٺو هوس. ٻڌاءِ شيام، تو کي ڪهڙو ڏک آهي؟“
شيام جي دل ڀرجي آئي. هن ماستر لاءِ نه رڳو شيام کي، پر سڄي اسڪول جي سڀني شاگردن ۽ ماسترن کي خاص عزت هئي. سڀني ماسترن کان نيارو هو هيءُ ماستر. تمام سانتيڪو، پر ڪلاس ۾ پاڙهڻ وقت ڄڻ بود ۾ ڀرجي ويندو هو. پهاڙي نديءَ جي تيزيءَ جيان لفظ سندس وات مان نڪرندا هئا ۽ سڄو ڪلاس چپ چاپ اُن وهڪري ۾ وهي ويندو هو. خاص ڪري شاه پاڙهڻ وقت ته هو پاڻ وساري وهندو هو. ماستر ۽ شاگرد ٻئي شعرن جي مڌرتا ۽ گهرائيءَ ۾ گم ٿي ويندا هئا.
”مان.....مان ڏسان ٿو....“ شام هٽڪندي چيو: ”هن دنيا ۾ ظلم وڌيڪ آهي، انصاف گهٽ. گند گهڻو آهي، سونهن ٿوري.“
ماستر عجب ۾ ٻه منٽ سانت رهيو. ”تون ڀليل آهين، شيام! تون جذبي ۾ وهي ويو آهين. ظلم جڏهن ٿيندو آهي ته ڏاڍي ڪڙڪي ۽ ڌڪاءَ سان ٿيندو آهي، ۽ انصاف ٿيندو آهي سانت ۾. خالي برتن گهڻو آواز ڪندو آهي ۽ ڀريل برتن ٿورو. دنيا ۾ اڪثر ائين ٿيندو آهي. ظالم مارڻ وقت به گوڙ ڪندو آهي ۽ شهيد مرڻ وقت به سانت رهندو آهي. هيءُ دنيا جو ٻاهريون ڍانچو ڏسي ڀلجي نه وڃ. دنيا سدائين اڳتي وڌندي رهي آهي، اهو ئي ثابت ٿو ڪري ته دنيا ۾ سٺائي گهڻي آهي ۽ خرابي ٿوري.“
رسيس پوري ٿيڻ جو گهنڊ وڳو، اُن وقت ته ٻئي ڪلاسن ڏانهن ويا، ليڪن اُن ڏينهن هنن وچ ۾ جيڪو سٻنڌ جڙيو هو سو روز بروز گهرو ٿيندو ويو.
موڪل ملڻ وقت اُن ماستر شيام کي سڏ ڪري چيو: ”جذبن وهيڻو ٿيڻ نه کپي. جذباتي بڻجي دنيا ۾ هلڻ ڏاڍو ڪٺن آهي. جيئن رڳي سمجهه دنيا ۾ وناش ڪري شڪتيون پيدا ڪرڻ لاءِ جوابدار آهي، تيئن رڳي جذبات اِنسان کي پورو ڏيک ڏيکاري نٿي سگهي.
منهنجي زندگيءَ مون کي اهو ئي سيکاريو آهي ته صرف جذبا اِنسان کي گهڻو دور وٺي وڃي نٿا سگهن.“
شيام سانت ۾ سڀ ڪجهه ٻڌندو رهيو.
”شيام، مان چاهيان ٿو ته تون اوچو ۽ اعليٰ بنجين. جيتوڻيڪ پهاڙ تي چڙهڻ لاءِ گهڻو ڪشالو ڪڍڻو پوندو آهي. ٻڌ، تون ڪڏهن ڪڏهن مونوٽ گهر اچ. مون وٽ اُڙدو ۽ انگريزيءَ جا گهڻيئي ڪتاب آهن جي شايد تو کي ڪجهه رستو ڏيکاري سگهن.“
هن ماستر جو نالو هو نور الله. ڪجهه سال ٿيا جو هو هن ڳوٺ ۾ آيو هو. اُن کان اڳ هو ڪٿي هو سا ڪنهن کي خبر ڪا نه هئي. جڏهن هو آيو هو تڏهن تمام سنهو هو، ڄڻ بيماريءَ جي بستري تان اُٿي آيو هو. پر هاڻي ڪي قدر پاڻ کنيو هئائين.
قد جو بندرو ۽ سنهو- رنگ ڪارو، اکيون وڏيون ۽ نڪ ڊگهو. هن کي دور کان ڏسڻ سان ئي لڳندو هو ته عام ماڻهو نه آهي. جڏهن آيو هو تڏهن گهڻو وقت سنڌ کان ٻاهر رهڻ ڪري پوري سنڌي به ڳالهائڻ ڪا نه ايندي هئس، پر ڪن مهينن اندر ئي اهڙي سنڌي سکي ويو جو شاه ۽ سچل کي سمجهڻ لاءِ اسڪول جو هيڊماستر به هن وٽ ويندو هو.
هو رهندو ڳوٺ کان ڪجهه ٻاهر ڀرو هڪ جهوپڙيءَ ۾ هو جنهن جي چوڌاري ڪنڊن جو لوڙهو هو. سندس زال پنجابڻ هئي جا آس پاس جي گهرن ۾ تمام ٿورو ايندي ويندي هئي. ماستر جي گهر ۾ به تمام ٿورا ماڻهو آيا ويا هئا. ايندڙن ويندڙن کي ٻاهر جهنگلي ۾ هڪ ٻڪري ٻڌل ڏسڻ ۾ ايندي هئي. سانجهيءَ جو آرام ڪرسيءَ تي ويٺو نور الله ڪو ڪتاب پڙهندو رهندو هو ۽ فاطما سندس زال صندل تي ويٺي ڀاڄي وڍيندي هئي يا ٻي ڪا هاج ڪندي هئي. ان ڪري ڳوٺ ۾ جيترا هئا منهن، اوتريون هيون هن ماستر بابت ڳالهيون.
ٻئي ڏينهن شيام جڏهن ماستر جي گهر ڏانهن اُسهيو ته اڃا ڍور جهنگ مان واپس ڪو نه آيا هئا، پر وڻن جا پاڇا ڊگها ٿي رهيا هئا. پکي جي ڌرتيءَ جو وڻن تي سانت ڪيو سمهي پيا هئا، سي وري جاڳيا هئا ۽ پنهنجون پنهنجون ٻوليون ٻولي رهيا هئا.
شيام ڌيري ڌيري هلندو اچي لوڙهي وٽ پهتو. ماستر جي آرام ڪرسي ٻاهر خالي پيئي هئي ۽ فاطما صندل تي ويٺي ڪنهن پراڻي ڪپڙي کي ٽوپو ڏيئي رهي هئي، شيام کن پلڪ هٽڪيو، پوءِ ويجهو وڃي پڇيائين:”ماستر صاحب آهي؟“
فاطما منهن مٿي کنيو. شيام کي جاچيندي اوچتو مرڪي ڏنائين. ”تون شيام آهين نه؟ اچ ويهه. تنهنجو ماستر اندر آهي. سڏ ڪيانس ٿي.“
ايتري ۾ ماستر ڪمري مان ٻاهر نڪتو. کيس ڪوٽ پيل هو ۽ هٿ ۾ لڪڙي هئي جنهن مان ظاهر هو ته ڪٿي ٻاهر نڪرڻ جي تياري هيس. شيام کي ڏسي مرڪي چيائين: ”شيام. آهين! مان هينئر پنڌ ڪرڻ ٿي ويس. هل ته ٿورو پنڌ ڪري اچون.“
ٻئي ميدان لتاڙي ٻنين جي وچ مان لنگهندا ڪيترو دور وڃي پهتا. ڪجهه پرڀرو شمشان هو. هتي هڪ دڙو ٺهيل هو جنهن جي ڀر ۾ هڪ وڏو بڙ جو وڻ هو. وڻ جون پاڙون دور تائين ڦهليل هيون. دڙي تي ٻه ٽي اَڻ گهڙيل پٿر رکيا هئا. جي ائين پيا هئا ڄڻ ڪرسيون ٺهيون رکيون هيون.
ماستر هڪ پٿر تي ويهندي چيو: ”شيام، ويهه.“
رستي تي ٻنهي مان ڪنهن به ڪو نه ڳالهايو هو. ٻئي سنجها جي ٿڌي هير ۾ پاڻ کي تازو توانو محسوس ڪري رهيا هئا ۽ پکين جون لاتيون ٻڌندا پئي آيا.
”ڪيڏي نه سانت آهي هتي! هئڙي سانت ۾ اِنسانن جون آتمائون ننڊ مان جاڳي اُٿنديون آهن. چڱو، شيام ٻڌاءِ، تون شعر ڇو لکندو آهين؟“
اهو سوال ماستر اڌ ساڀيا ۽ اڌ چرچي ۾ ڪيو. تڏهن به سوال هلڪڙائيءَ سان ڪيل ڪو نه هو، ان ڪري شيام ڪجهه منجهي پيو. ماستر چيو، ”شيام، هت اسين ٻه دوست ويٺا آهيون. مان تنهنجو ماستر نه آهيان. منهنجو عقيدو آهي ته پيءُ کي به پاڻ جيڏي قد واري پٽ کي دوست سمجهڻ گهرجي ۽ نه پٽ.“
شيام ڪيتري دير چپ چاپ لهندڙ سج ڏانهن نهاريندو رهيو. سامهون وڻ جي ٿڙ جي هڪ پؤنر ۾ طوطن پنهنجو آکيڙو ٺاهيو هو، جتان هو هر هر منهن ڪڍي سانت ۾ ويٺل هنن ٻن جيون ڏانهن نهاري رهيا هئا.
شيام چيو. ”ڪڏهن ڪڏهن مان من ۾ خوشي پائيندو آهيان ۽ ڪڏهن ڪڏهن پيڙيندڙ ڏک. انهن ٻنهي حالتن ۾ مان پاڻ ظاهر ڪري ڏک سک ونڊڻ چاهيندو آهيان، پر ڪو ساٿي نزديڪ نه هئڻ ڪري قلم ذريعي دل جا اُڌما ظاهر ڪندو آهيان، ليڪن چين ڪٿي آهي! هڪ ڏک جي لهر بعد ٻي لهر اچي ٿي، ۽ من هندوري وانگر لڏندو رهي ٿو. مان ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته جي اُڌما ۽ خيال منهنجي من ۾ ٽانڊو ناچ نچن ٿا، سي ڇا سڀني جي من ۾ اُٿندا آهن؟ پر ان جو خاطر خواه جواب پائي نه سگهندو آهيان.“
”شيام، دنيا ۾ دک سک سڀني جو در کڙڪائيندو آهي. ائين نه هجي ته عام ماڻهو ڪلاڪار جي ڪلا کي سمجهي نه سگهن. ليڪن انداز جو گهڻو فرق آهي، شيام! شاعر وٽ جذبات ٿئي ٿي ۽ تصور ٿئي ٿو ان ذريعي هو پنهنجي دک کي عالمي- ڏک جو روپ ڏئي ٿو. مثال طور گهر جي هڪ ڀاتيءَ جي موت تي عام انسان روئي هنج ڀري ٿو، هو محسوس ڪري ٿو ته هن ڪجهه وڃايو آهي. ليڪن ڪلاڪار لاءِ جڏهن هيءُ ڏک اچي ٿو ته هو صرف پنهنجي شخصي صدمي جو ڪو نه ٿو سوچي. هن کي خيال اچي ٿو ته هن دنيا مان سڀني کي هلڻو آهي. هن زندگيءَ جي ٻئي طرف موت آهي ۽ هو موت کي آرٽسٽڪ روپ ڏيئي زندگيءَ جو هڪ جزو بنائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو.“
شيام سانت ۾ رهيو. هو ڪجهه سوچي رهيو هو.
ماستر وري چيو، ”ليڪن اِهو ڪلاڪار جو پهريون دؤر آهي. ان بعد ٻيو تمام ڏکيو دور هن لاءِ اچي ٿو. شيام هن دنيا ۾ خود غرضي چوطرف ڦهليل آهي. سڀ ڪو خود غرضيءَ ۾ ٽمٽار ۽ ’مان مان‘ جي گيت ڳائڻ ۾ پورو آهي. سچي ڪلاڪار جو پهريون اُصول آهي ته هو خود غرضي ۽ پاڻپڻو تياڳي- اُن بعد سندس من هڪ آرسيءَ جيان ٿيو پوي، جنهن مان سڄو سنسار پيو لياڪا پائي. ليڪن اهو تمام ڏکيو آهي، شيام، تمام ڏکيو. ٻالپڻ ۾ سڀ ڪو فرشتن جيان رهي ٿو. ليڪن جيئن وڏو ٿيندو وڃي ٿو تيئن خود غرضيءَ جي گپ ۾ ڦاسندو وڃي ٿو.
”۽ ڪلاڪار بڻجڻ لاءِ ڪيتري نه جاکوڙ ڪرڻي پوي ٿي! شعر چوڻ سولو آهي، پر اهو شعر چوڻ جنهن ۾ زندگيءَ جي ڌڙڪڻ ۽ تابش هجي سو چوڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. ان لاءِ پاڻ جلائڻو پوي ٿو. باه جي کوري ۾ پاڻ پچائڻو پوي ٿو. جيئن ڏڌ کي ولوڙي مکڻ ڪڍبو آهي تيئن زندگيءَ کي ولوڙي ان مان ڪلا ڪڍجي ٿي. ڪلا زندگيءَ جو نچوڙ ۽ تت آهي.“
شيام تڏهن به سانت ۾ ويٺو رهيو. لهندڙ سج جا ڪرڻا سندس منهن تي پئجي رهيا هئا.
”شيام، تون اُها جاکوڙ ڪرڻ لاءِ تيار ٿيندين؟“
شيام جي اکين ۾ لڙڪ ڀرجي آيا. سندس منهن ڳاڙهو ٿي ويو. ”چئي نٿو سگهان؛ ليڪن اِها خبر اٿم ته منهنجي من ۾ سمنڊ پيو ڇوليون ماري، جو مون کي سک سمهڻ ڪو نه ٿو ڏئي. ڪڏهن دل ٿيندي اَٿم ته زمين جي مٽيءَ سان پاڻ ملي مان به مٽي بڻجي پوان؛ يا هيءُ پيچرو وٺي هليو وڃان ۽ اُفق ۾ گم ٿي وڃان. پاڻ کي ناس ڪرڻ ۾ ئي مزو آهي. زندگيءَ مان ڪجهه سرجڻ ۾ ئي آنند آهي، اهو پتو اٿم، مان ڪجهه سندر سرجڻ چاهيان ٿو ۽ هن دنيا کي سندر ڏسڻ جي آس رکان ٿو.“
ٻئي ڄڻا ڪيترو وقت سانت ۾ ويٺا رهيا. سج ٿورو ٿورو ٿي لڪندو ويو- ڄڻ اسٽيج تان نرتيه راڻي قدم کڻي پردي اندر لڪندي ٿي ويئي. اوڀر ۾ اونده پنهنجا پر ڦهلائڻ لڳي. هتان هتان ننڍڙا تارا جهاتيون پائڻ لڳا.
ماستر چيو، ”هيءَ اسان جي سنڌ جي ڳاڙهي زمين، هيءُ کليل آسمان، ڪيترا نه سهڻا آهن! مان جڏهن سنڌ کان ٻاهر هوس ته هيءَ مون کي سدائين سڏيندي رهندي هئي. ڏاڍي پياري ٿئي ٿي پَڻي (مٽي) پنهنجي وطن جي . اها لکا تڏهن ئي پوي ٿي جڏهن وطن کان وڇڙجي ٿو. مان موٽي آيس پنهنجي وطن، پر هت به من ۾ ماٺ نه ٿي. هڪ لوڇ ۽ تڙڦ سدا تڙپائيندي رهي. ملڪ سائو آهي پر ماڻهو غريب. سڀ زميندار کنيو وڃن، سڀ واپاري ۽ سيٺيون ڦريو وڃن ۽ ان اُپائيندڙ هاريءَ کي پورو ويلو به پلئه نٿو پوي.“
”پوءِ ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ شيام کي سهڻي ياد اچي رهي هئي.
”خبر نه اٿم.“ ماستر چيو: ”منهنجي دل ۾ درد آهي پر رستي جي پروڙ نه اٿم. شيام، مان ٿڪل انسان آهيان، بيحد ٿڪل! آرام ڪرڻ لاءِ مان پنهنجي ڳوٺ ۾ موٽي آيس، پر ڪن اِنسانن کي شايد ڪٿي به آرام نصيب نه ٿيندو آهي. مونکي سڀ کان وڌيڪ ڏک ان ڳالهه جو ٿيندو آهي ته جن شاگردن کي مان شاه، سچل ۽ سامي پڙهائيندو آهيان سي به وڏي هوندي هن چڪر ۾ ڦاسجي ويندا. ڪي ڌنڌي واپار ۾ ڌن ڪٺو ڪندا، ڪي منشي ٿي ڪاغذن تي جوڙون ۽ ڪٽون ڪندا، پر شيام تون هڪڙو ئي اگر جيون جي ڳجهه جي ڳولا ۾ پنڌ پئين ته مان پنهنجي ماستريءَ واري عرصي جي محنت سڦل سمجهندس.“
ماستر اُٿي کڙو ٿيو ۽ شيام به. تارا آڪاس ۾ چوطرف ڦهلجي چڪا هئا. اونده زمين تي ليٽي ريڙهيون پائي رهي هئي، پيچري جي ٻنهي پاسي ٻنيون هيون. نالين ۾ ڏيڏر ٽان ٽان ڪري رهيا هئا. ماستر شايد پنهنجي ماضيءَ جي زندگيءَ بابت سوچي رهيو هو. ۽ شيام سوچي رهيو هو: ”هئڙي راتين ۾ سمهڻ پاڻ سان ڏوجهرو ڪرڻو آهي. چوطرف شانت جو گيت آهي ۽ اِن گيت ۾ ڪيتري نه شانتي آهي!“
اُن وقت دور ڪنهن ٻنيءَ ۾ ڪو هاري گيت ڳائي رهيو هو:
ملجانءِ ملجانءِ چوري چوري
ڪنهن صوفي فقير جو گيت هو اهو. ڪڏهن ڪڏهن هنن جي قدمن جو آواز آيو ٿي ۽ وري سانت ٿي ٿئي ويئي.