11
پر گوبند رام نه جو اکر واري ويٺو هو. سچي ڳالهه اها هئي ته ان وقت مسواڙون وڌيل هيون ۽ جيڪڏهن هيءَ زال گهر خالي ڪري ها ته ٻئي مسواڙيءَ وٽان گوبند رام کي ڏهه پندرهن رپيا وڌيڪ مسواڙ ملي ها ۽ ڪهڙي پڪ هئي ته هيءَ زال اڳتي هلي به مسواڙ ڀري سگهندي. زال آخر نراس ٿي اُٿي هلي ويئي.
زال جي وڃڻ بعد گوبند رام شيام ڏانهن منهن ڪري چيو، ”چئه، شيام!“
شيام ڪجهه هٽڪندي چيو، ”مون خيال ڪيو آهي ته مان هاسٽل ۾ وڃي رهان.“
”ڇو، ڇا جي ڪري؟“
”ائين ئي . هتي ايترو پڙهڻ نٿو ٿئي. ۽ هاسٽل ڪاليج جي ويجهو پڻ آهي.“
گوبند رام شيام کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هو دنيا ديده ماڻهو هو ۽ جلد ئي سمجهي ويو ته شيام پڪو ارادو ڪري آيو آهي. سچ ته شيام هاسٽل ۾ بندوبست به ڪري آيو هو. گوبند رام جون به هينئر شيام ۾ اُهي اُميدون ڪو نه رهيون هيون، جيڪي پهرين هن ۾ رکيون. تڏهن به شيام ڪافي پسند هوس. هن لاچار ٿي شيام کي موڪل ڏني، پر تاڪيد ڪيائينس ته جلد جلد منهن ڏيکاريندو ڪج ۽ جڏهن به چاهين تڏهن اچي گهر ۾ رهج.
هڪ ننڍي ڪمري جي دريءَ وٽ ويٺو شيام اڪثر ڪجهه سوچيندو رهندو هو. دريءَ مان هو ڏسندو هو ته سڀ ڇوڪرا پاڻ ۾ جهنڊ ٺاهي پيا کيلين ۽ محفلون ڪن. پاڻ ئي هو جو اڪيلو هوندو هو. هونءَ به شيام ڪاليج ۾ دوست تمام ٿورا ڪيا هئا. ڪي ته کيس مغرور به سمجهندا هئا.
شيام جي دل ۾ ڪيترا سوال جاڳيا هئا، جن جا جواب هو پائي نه سگهيو هو. ڪوشليا کي ته هو چئي آيو هو ته پاڻ هيءُ ننڍو جيون سجايو ڪرڻ ٿو چاهي، پر اُهو سجايو ڪيئن ڪري؟ هن زندگيءَ جو مقصد ڇا آهي؟ اسين هن دنيا ۾ ڇو آيا آهيون؟ هيءَ سڀ ڪنهن جي راند آهي؟ وقت ڇا آهي؟ اسين ٻڍا ٿي مري ڇو ٿا وڃون؟ مرڻ بعد ڪيڏانهن ٿا وڃون؟
هر سوال جي جواب پٺيان ٻيو سوال ڳنڍيل هوندو هو ۽ ائين سوالن جوابن جي ڪا پڇاڙي ڪا نه هئي. شيام ڪڪ ٿي اکيون بند ڪري آرام ڪرسيءَ تي ليٽي پوندو هو يا ڪاليج جا ڪتاب هڪ طرف ڦٽا ڪري اڪيلو پنڌ نڪري پوندو هو- ڪڏهن ڪلفٽن ڏانهن، ڪڏهن لورس برج لتاڙي سمنڊ ڪناري هليو ويندو هو. ڪڏهن وري ائين ئي گهٽيون ڪڇيندو رهندو هو. ڪڏهن اڌ رات جو اُٿي انگريزي شعرن جو ڪو ڪتاب ڪڍي پڙهندو هو ۽ پڙهندي پڙهندي ننڊ اچي ويندي هئيس. پر جڏهن به پنهنجو شعر لکڻ جي ڪوشش ڪندو هو ته ٻن ٽن سٽن کان وڌيڪ لکي نه سگهندو هو. سندس خيال ۽ جذبا ڇڻيل پنن وانگر هيڏانهن هوڏانهن اُڏامي ويندا هئا.
ڳوٺ مان ڪڏهن ڪڏهن خط ايندا هئس. سائين نُور الله اسڪول جي نوڪري ڇڏي ڏني هئي ۽ هاڻي ڀر واري ڳوٺ ۾ بالغ هارين کي وڻ هيٺان پاڙهيندو هو. سندس مالي حالت خراب هئي، ان ڪري شيام پنهنجي هٿ خرچيءَ مان هر مهيني ويهه روپيه کيس موڪليندو هو.
سندس پيءُ جو دنڌو ڪافي وڌيو هو. سڄي تر ۾ هاڻي هن جهڙي آسامي ڪا نه هئي. هن ٻيو باغ به ورتو هو ۽ زميندار کان قرض عيوض ڪي ٻنيون به مليون هئس.
هڪ ڏينهن شيام جيئن ڪاليج کان موٽيو، تيئن پٽ تي هڪ لفافو پيل ڏٺائين گهران هميشه پوسٽ ڪارڊ ايندا هئا، سو لفافو کڻندي ئي الائي ڇو هٿ ڏڪڻ لڳس. خط پڙهندي ئي هن جي منهن تي هيڊ هارجي ويئي- ساوتريءَ جو گهوٽ گذاري ويو هو.
اُن رات شيام پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکيو: ”منهنجي ڀيڻ، تو کي زندگيءَ مان ڇا مليو؟ ڪجهه به نه. تون راند ڪرڻ جيڏي ٿينءَ مس جو سماج تو کي گهر جي چؤديواريءَ اندر بند ڪري ڇڏيو ۽ هڪ ڏينهن تو کان پڇڻ بنا تو کي ڳوڻ ۾ بند ڪري اُن گهر ۾ موڪلي ڇڏيو، جتي ڪير به تنهنجو ڄاتل سڃاتل ڪو نه هو ۽ نه ڪنهن تو کي سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪئي. تون ڄڻ ڪا گانءِ هئينءَ جنهن مان کير ڏهڻو هو ۽ کيس کاڌو کارائڻو هو.“
”پر ان لاءِ ذميوار ڪير آهي؟ سماج، ۽ تنهنجو ماءُ پيءُ پڻ. هنن ڪڏهن به گنڀيرتا سان اهو ڪو نه سوچيو ته تون به هڪ انسان آهين ۽ تو کي پنهنجو رايو رکڻ جو حق آهي. صدين کان عورت کي هڪ خريد و فروخت جي شيءِ سمجهيو پئي ويو آهي. شايد هڪ ٻي ضروري چيز، جنهن جو ڪو ملهه ڪونهي.
۽ ساوتريءَ جو آئيندو؟ هن جو ڪو به آئيندو ڪونهي. هوءَ جيئري ئي مري ويئي. کيس زنده رهڻ جو حق آهي، پر زندگي ماڻڻ جو نه. هوءَ ڪنهن ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ ويهي پنهنجي زندگيءَ جا ڏينهن ڳڻيندي رهندي هوءَ وري شادي ڪري نٿي سگهي،....ان لاءِ جيڪي سماجڪ ٻنڌڻ آهن. تن کي ساوتريءَ جهڙي عورت ٽوڙي نٿي سگهي. هوءَ ڪمائي پنهنجي پيرن تي به بيهي نٿي سگهي، ڇاڪاڻ جو هوءِ پڙهيل نه آهي.“
شيام ڊائري بند ڪئي ۽ اُڀو ساه کڻي ليٽي پيو.
هڪ ڏينهن عورت جي سماجڪ حالت تي ڪوشليا سان سندس بحث ٿيو هو. شيام چيو هو، ”عورت جيستائين پنهنجي پيرن تي نه بيٺي آهي. تيستائين هوءَ سماج ۾ عزت حاصل ڪري نٿي سگهي. مرد سدائين کيس پنهنجي تابع رکڻ جي ڪوشش ڪندو.“
ڪوشليا مرڪي ڏنو. ”مان اِن راءِ جي نه آهيان.هر انسان هن دنيا ۾ ڪو ڪم ڪري ٿو، جنهن جي بدلي ۾ کيس جيئڻ جو حق ملي ٿو. غريب گهر جي عورت گهر جو پورهيو ڪري ٿي، جنهن جي بدلي کيس جيئڻ جا حق ملن ٿا. شاهوڪار گهر جي عورت مرد جي من کي موهي هن کي زندگي بخشي ٿي.... ڇا اهو پورهيو گهٽ آهي؟“
”تون جيڪر ڇا پسند ڪرين، ڪوشليا؟“
ڪوشليا کلي چيو هو، ”مونکي عورت جو موهڻو روپ ئي پسند آهي ۽ منهنجي خيال ۾ اهو ئي عورت جو سچو روپ آهي.“
”تون پاڻ کي دوکو ڏيئي رهي آهين، ڪوشي. اهو ڀرم مرد ئي عورت ۾ وڌو آهي. تون اهي ڳالهيون ڪري رهي آهين، جي ڪنهن بادشاه جي حرم خاني جي ناچڻي ڪندي آهي. مان سمجهان ٿو ته ڪنهن به معزز عورت کي اهو درجو قبول ڪرڻ نه کپي.“
ڪوشليا ڪاوڙجي ٻئي ڪمري ۾ هلي ويئي هئي.
شيام ڀيڻ کي هڪ ننڍو خط لکيو ۽ سڄي رات جاڳي هڪ شعر رچيائين. شعر لکي پورو ڪيائين ته ڏٺائين ته سندس اکين ۾ لڙڪ مڙي آيا هئا.