6
”اڄ ساوتري وري اسان وٽ آئي آهي. مان کيس اسٽيشن تي وٺڻ ويس. هڪ ننڍڙو ٻار سندس گود ۾ هو. هن ننڍي ٻار کي مون گود ۾ کڻي خوب کيلايو، ڪڏايو. هو وات ڦاڙي کلڻ لڳو. سندس اکيون بلڪل ساوتريءَ جهڙيون آهن، پر سندس چپ، ڳل، نرڙ ساوتريءَ تي نه آهن.
”ساوتريءَ کي الائي ڇا ٿي ويو آهي؟ مون ڪيرو کيس کلائڻ ۽ ريجهائڻ جي ڪوشش ڪئي پر هوءَ ڳنڀير جي گنڀير. ڪڏهين ڪڏهين هڪڙو کن پل هوءَ مرڪندي به آهي پر اُها مرڪ ايتري ته مختصر ۽ عجيب هوندي آهي جو اُها ڏسي مون کي خوشي نه، پر ڏک ٿيندو آهي.
”ڀيڻ کي خوش ڪرڻ لاءِ مان باغ مان ڪچا انب پٽي آيس، پر ڀيڻ ڪا به خوشي ڪا نه ڏيکاري. هن جي من تان ٻالپڻ جون سڀ يادگيريون ڄڻ مٽجي ويون آهن. سال ٻن ۾ ڄڻ هوءَ ٻُڍي ٿي ويئي آهي. منهن جو رنگ پيلو پيلو، اکيون اندر پيل، بدن ڍلو ڍلو. منهنجي ڀيڻ، تو کي ڇا ٿيو؟
”چون ٿا، ساوتريءَ جي گهوٽ کي سلهه آهي ۽ سندس سس ڏاڍي تکي آهي. پر اُن ۾ تنهنجو ڪهڙو ڏوهه ڀيڻ؟ تون ڇو ٿي سانجهيءَ جي گل جيان مرجهائجي وڃين؟ پر بابا، امان تنهنجي ڪنهن به طرح مدد ڪري نٿا سگهن. هو بيوس آهن. هو سمجهن ٿا تنهنجو نصيب ئي اهڙو هو.
”اڄ مون ڄاتو ته انسان جي عمر سندس جنم جي تاريخ سان گهڻو تعلق ڪو نه ٿي رکي. ڪي ٻڍا به جوان آهن ۽ ڪي جوان به ٻڍا.
”مون ساوتريءَ سان ڪيتريون ڳالهيون ڪرڻ چاهيون. مون کيس ڳوٺ جون سڀ خبرون ٻڌائڻ چاهيون، ڪتابن ۾ پڙهيل ڪهاڻيون ٻڌائڻ چاهيون، پر مان کيس اڳي جيان مگن بڻائي نه سگهيس. هوءَ ڪيترو وقت سانت ۾ مون ڏانهن نهاريندي رهي. پوءِ چيائين ڀائڙا، تون اهڙو جو اهڙو! مون کي اُميد هئي تون وڌي وڏو ٿيو هوندين ۽ دنيا جي ڳالهين کي سمجهڻ لڳو هوندين، پر تون ٻار جو ٻار!
”مون چيو: مان ته ٿيس ٻار، پر ڇا سڀ زالون شاديءَ بعد تو جيان گنڀير بڻجي پونديون آهن؟
ساوتريءَ غصي ۾ چيو: ”تون ڪهڙيون نه بيهوديون ڳالهيون ڪري رهيو آهين!“
”مون کي اعتبار نه آيو ۽ مان اکيون ڦاڙي هن ڏانهن نهاريندو رهيس.
”ساوتريءَ ٻار کي گود ۾ کنيو ۽ ننڍيءَ ڏاڪڻ رستي هيٺ هلي ويئي.“ مان سوچڻ لڳس: ” ڇا هيءَ منهنجي ساڳي ڀيڻ آهي؟“
”ريل سيٽي وڄائي ۽ ٽرين ڌيري ڌيري پلئٽفارم کان ٻاهر نڪرڻ لڳي. مون آخرين دفعو نيڻ مٿي ڪري ڳوٺ طرف نهاريو. ڳوٺ جون ڪچيون ڀتيون پراڻن وڏن وڻن پٺيان لڪل هيون، ڪڏهين ڪن وڻن جي وٿين منجهان اُنهن درشن ڏنو ٿي ۽ وري هلندڙ ٽرين مان انهن جو درشن گم ٿي ٿئي ويو.“
”ٽرين تڪڙو هلڻ لڳي، ڳوٺ پٺيان رهجي ويو، منهنجي دل ڀرجي آئي. مون زوريءَ لڙڪن کي روڪيو.
”هيءَ ڳاڙهي ڀوري رنگ جي زمين، جنهن تي ڪٿي ڪٿي ٻوٽا بيٺا هئا، پري پري تائين ٻنيون هيون ۽ ڪن هنڌ ساوا باغ ائين بيٺا هئا ڄڻ ميلي تي ماڻهن جو ميڙاڪو بيٺو آهي- هن ڌرتيءَ مون کي سيني سان پاليو آهي، مون کي پالي وڏو ڪيو آهي، ۽ اڄ مان وڃي رهيو آهيان دور. دنيا ۾ مان ڪٿي ۽ ڪهڙو گهر ٺاهيندس سان پروڙ نه اٿم!“
”هيءَ ڳاڙهي ڀوري رنگ جي زمين، جنهن تي ڪٿي ڪٿي ٻوٽا بيٺا هئا، پري پري تائين ٻنيون هيون ۽ ڪن هنڌ ساوا باغ ائين بيٺا هئا ڄڻ ميلي تي ماڻهن جو ميڙاڪو بيٺو آهي. هن ڌرتيءَ مون کي سيني سان پاليو آهي، مون کي پالي وڏو ڪيو آهي، ۽ اڄ مان وڃي رهيو آهيان دور. دنيا ۾ مان ڪٿي ۽ ڪهڙو گهر ٺاهيندس سا پروڙ نه اٿم!“
”منهنجو من خالي خالي پيو لڳي. دل جي حالت اُن مڇيءَ جيان آهي، جا تانگهي مان گهري پاڻيءَ ۾ آئي هجي. مون ڪو ڪتاب ڪڍي پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي. هڪ ناول ڪڍيم، پر وري رکي ڇڏيم. ان بعد شعرن جو ڪتاب ڪڍيم، پر اُن ۾ به من نه لڳو ۽ پوءِ مون شاه جو رسالو ڪڍيو. سوچيم، شاه سدائين دل کي ڀاڪڙي پائي آٿت ڏيندو آهي. دک ۾ هوندو آهيان ته به شاه کوليندو آهيان. خوشي هوندي آهي تڏهين پڻ شاه جي ويجهو ويهڻ تي دل ٿيندي آهي. پر اڄ شاه جا ڪجهه بيت پڙهي وري رسالو رکي ڇڏيم. پٺيان ڊوڙندڙ پيلي زمين مون کي سڏي رهي هئي. هوءَ سانت هئي سچي پريتما جيان. پر سندس اکيون، ڪن، نڪ، هر هڪ عضوو ڪجهه نه ڪجهه چئي رهيو هو. پنهنجي خاموشي ٻوليءَ ۾ هوءَ ڪئين ڪهاڻيون، ڪئين راڳ ٻڌائي رهي هئي. مان دريءَ تي ٺونٺيون رکيون ۽ کاڏيءَ کي ٽرين جو سهارو ڏيئي ٻاهر نهارڻ لڳس.“
”مٽيءَ مان اُڀريل سائي گاه جي ننڍي سلي کي به ڪيڏي نه وڏي ڪهاڻي آهي. اسين روز هن کي پيرن هيٺان لتاڙيون ٿا، پر اُهو مري روز نئون جنم وٺي ٿو. او مٽيءَ جا دڙا! ڪنهن وقت سسئي شايد پيرين اُگهاڙي تنهنجي ئي سهاري اڳتي وڌي هئي. تنهن وقت تو بيدل انسان جيان پنهنجن ڦوڙهن کي ڪو نه لڪايو هو ۽ نه ئي پنهنجي تتل هنئين کي ٿڌو ڪري سسئيءَ کي آرام ڏنو. پر مان ڪيئن مڃان ته تو سسئيءَ کي پيار ڪو نه ڪيو. تون ته امڙ جيان پنهنجي هر اولاد کي ڀائيندو ۽ پيار ڪندو آهين.“
”ريل تمام تڪڙي وڃي رهي هئي. هوءَ شايد شراب پي آئي آهي. پاڳل استريءَ جيان دين دنيا جا ناتا توڙي پنهنجي پريتم ڏانهن ڀڄندي پئي وڃي. پر منهنجي دل هر جي گهوٻي جيان آهي، منهنجي دل جي ڇهاءُ سان ڌرتي پنهنجو هنيانءُ کولي ٿي ۽ منهنجي دل ۾ ڪتڪتائي ٿئي ٿي.“
”مان اڄ اهو سڀ ڇو ياد ڪري رهيو آهيان. منهنجو ماضي ريل جي ٻنهي طرف پکڙيل زمين ۾ پوريو پيو آهي. آڪاس ۾ ٽڙيل پکڙيل ننڍڙا بادل پڻ منهنجي ئي ماضيءَ جي ٻج جي ڳولها ۾ آهن.“
”ڪڏهن ڪڏهن کجيءَ جا وڻ اچن ٿا- جهڳٽن جا جهڳٽا. اُهي ڊگهين ڪارين ڇوڪرين جيان اُڀا آهن، جن پنهنجن ڪنن وٽ چوٽين ۾ پيليون ربينون ٻڌيون آهن. پيلا کارڪن جا جهڳٽا ربينن جي گلن جيان پيا لڳن.“
”ڪڏهن وري باغ اچن ٿا. باغن جي وڻن ۾ ڪچا ۽ پڪا انب لٽڪي رهيا آهن. ڪن ساون انبن تي پيلا نشان آهن. اهي ڏاڍا سهڻا لڳي رهيا آهن. ڪنهن ڪنهن وڻ ۾ انب ايترا ته گهڻا آهن. جو وڻ اُميدوار عورت جيان ڳؤرا پيا لڳن.“
”ڪٿي ڪٿي خالي ميدان پکڙيل آهن، خالي ڪاپين جيان جي آئيندي جي شاعري کي سڏ پيا ڪن ته اچي اُن تي گيت لک.“
”اڄ منهنجي زندگيءَ ۾ موڙ آيو آهي. مان شايد بدلجندس. جيڪا زندگي ڪنهن وقت مون سان هئي، سا هاڻ ماضيءَ جو هڪ انگ بڻجي چڪي آهي ۽ شايد اهڙو به وقت ايندو جڏهن منهنجي اُها ٻالپڻ هڪ رانديڪي جيان شيشي جي ڪٻٽ ۾ رکيل هوندي.“
”هڪ وڏو بنگلو، بنگلي جي چوڌاري باغ، باغ ۾ قسمين قسمين گل، گلن ۾ ننڍڙا سنهڙا ٻج. هوا ۾ وڻن جو لڏڻ، سان سان ڪري وري چپ ٿي وڃڻ. ڪڏهن گيت ڳائڻ، ڪڏهين روئڻ يا کلڻ. بنگلي جي مٿين ماڙ تي ڏائي پاسي هڪ ڪمرو ٻن طرفن کان کليل مون کي مليو آهي.“
”ڪراچيءَ ۽ خدا بخش جي ڳوٺ ۾ ڪيڏو نه فرق آهي. ڳوٺ ڌڌڙيل پيچري جيان هو ۽ هيءُ ڏامر جو شاهي رستو آهي. ڳوٺن ۾ سڀيتائون سمهيون پيون آهن، بيمار ۽ سست اِنسان جيان. شهر چست اِنسان جيان آهن. پر اُهي اِنسان مشين جيان آهن، جن جي اندر دل ڪو نه آهي. هڪ ئي ملڪ جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ ڪيترو نه فرق آهي! جيستائين ڳوٺن ۽ شهرن جو هيءُ ويڇو دوُر نه ٿيو آهي، تيستائين ملڪ ترقي ڪيئن ڪري سگهندو.“
”بابا پنهنجي دوست ڏانهن هڪ خط لکيو هو. ٽرين ۾ جڏهين مون پيتيءَ مان هڪ ڪتاب ٿي ڪڍيو ته اهو خط هيٺ ڪري پيو. خط هٿ ۾ کڻڻ سان مان ان کي پڙهڻ جي ڇڪ کي دٻائي نه سگهيس. ان ۾ گهڻيون ئي ڳالهيون لکيل هيون، پر هڪ ڳالهه منهنجي من تي اڃا به تازي آهي.“
”بابا لکيو هو:......... ۽ ٻي ڳالهه ته شيام ڪجهه شاعراڻي ۽ لڄاري سڀاءَ جو آهي. سندس شعر پڙهي هيڊ ماستر چيو هو ته شيام ۾ سٺي شاعر بڻجڻ جون خصلتون آهن.“
”مان ته ٿيس هڪ ڳوٺاڻو، پر تون سنڌ جي مڃيل مدبرن مان هڪ آهين. تون ادب جي ڪٿ به ڪري سگهين ٿو، ۽ پڪ اَٿم ته شيام کي تو کان بهتر رهنما ملڻ مشڪل آهي. پر منهنجو اهو رايو آهي ته اِنسان کي شاعريءَ ۽ ٻين اهڙن شغلن ۾ صرف اُهو وقت ڏيڻ گهرجي جيڪو هو واندو هجي جيئن اِنسان وڌي لائق ٿئي تيئن کيس دُنيوي معاملا سنڀالڻ گهرجن. هن زماني ۾ پئسو ئي زندگيءَ جو آڌار ۽ کاڄ آهي.“
”مان اهو ٽڪرو پڙهي ڪيترو وقت ٽرين ۾ سوچيندو رهيس، الائي ڇو مون کي دُنيوي هوشياريءَ کان نفرت آهي. اُن مان خود مطلبيءَ جي بوءِ ايندي آهي ۽ مان سوچيندو آهيان ته خود مطلبيءَ جهڙي ٻي بيماري ڪانهي.“
”ماستر نور الله هڪ دفعي هڪ انگريزي ڪتاب پڙهڻ لاءِ ڏنو هوم. ڪتاب جو نالو هو، ‘Ariel’ شيليءَ جي جيون ڪهاڻي هئي. جڏهن شيلي جوان هو ته ڪاليج جا ڇوڪرا سندس ڇوڪرين جهڙي روش ۽ شاعراڻو سڀاءُ ڏسي کيس تنگ ڪندا هئا. هو اڪيلو اڪيلو نديءَ جي ڪناري گهمندو هو ۽ ڪڏهن سندس دل ڏک ۾ ڀرجي ويندي هئي. هو روئندو ۽ ڳائڻ لڳندو هو...“
”مان واعدو ٿو ڪريان ته پنهنجي طاقت آهر مان سچار ۽ آزاد بڻبس. مان وچن ٿو ڪريان ته مان ڪڏهن به ظالمن، خود مطلبين ۽ طاقت وارن جو طرف نه وٺندس. مان وچن ٿو ڪريان ته پنهنجي سڄي زندگي سونهن جي سيوا ۽ خدمت ڪندس.“
مان جڏهن وڪٽوريا ۾ سامان سان گڏ هن جي بنگلي تي پهتس ته بابا جو دوست گوبندرام گهر ۾ ڪو نه هو. مان دروازي وٽ نوڪر جي سامهون ٻڏتر ۾ بيٺو هوس جو هڪ زال اڳتي وڌي آئي. مون کي ڏسي چيائين: ”اڙي، شيام آهين. اندر اچ، هت دروازي تي ڇو بيٺو آهين؟“
مان سنان پاڻي ڪري هيٺ لٿس ته نوڪر ٽيبل تي منهنجو کاڌو رکيو. ڀاڀي (گوبند رام جي زال) منهنجي سامهون ٿي ويٺي ۽ حال احوال وٺڻ لڳي. ان وقت هڪ ڇوڪري وڄ جيان ڪمري اندر گهڙي. مون کي ڏسي ڪجهه هٽڪي، پر پوءِ بي پرواهيءَ سان چيائين: ”مميءَ مان ڪلب ۾ ٿي وڃان.“
ڀاڀيءَ مون ڏانهن اشارو ڪري چيو: ”هيءَ اٿيئي شيام جنهن بابت پڻهين رات ڳالهه ڪڍي هئي.“
ڇوڪريءَ ٻه هٿ مٿي ڪري نمسڪار ڪيو، پر اهو نمسڪار مون کي نه هو، هوءَ ڄڻ هوا ۾ ڪنهن کي نمسڪار ڪري رهي هئي. پوءِ هوءَ جيئن وڄ جيان ڪمري ۾ آئي هئي، تيئن وڄ جيان ڪمري مان نڪري ويئي. مونڏي هن نهاريو به ڪو نه.
رات جو دادا گوبند رام سان ڪلاڪ ڏيڍ ڳالهيون ٿيون. کاڌيءَ جا کير مثل ڌوتل ڪپڙا، مٿي تي اڇا ڇمڪندڙ وار، رت ۽ تندرستيءَ ڪنان لال منهن ۽ تازو توانو بدن، هو ديوتا جيان لڳي رهيو هو. ڳالهائڻ جو ڏاڍو مٺو، هڪ هڪ لفظ تي زور ڏيئي ڳالهائي رهيو هو.
بابا ڳوٺ ۾ اڪثر هن پراڻي ۽ جگري دوست بابت ڳالهائيندو هو. جنهن مشهوريءَ کي گوبند رام رسيو هو، اُها ڏسي بابا گوبندرام کي پنهنجو دوست سڏڻ ۾ فخر وٺندو هو. وٽس تر جا جيڪي به وڏا ماڻهو ايندا هئا تن سان اِن دوستيءَ جو ذڪر ڪندو هو.
بابا ۽ گوبند رام ساڳئي ڳوٺ ۾ ساڳئي مڪتب ۾ گڏ پڙهيا هئا. ٻئي پڙهڻ جا ڪچا هئا اِن ڪري ٻنهي گڏ مُلي جون مارون کاڌيون هيون. بابا فائينل پاس ڪري وڃي ڌنڌي کي لڳو. گوبند رام جيئن تيئن مئٽرڪ تائين پهتو، پر ٻه دفعا ڪاه ڪرڻ بعد به هو مئٽرڪ جي امتحان کي جيتي، سرٽيفڪيٽ کي پنهنجي وني بڻائي نه سگهيو. آخر وڃي ڪنهن سرڪاري نوڪريءَ کي لڳو.
جڏهن مهاتما گانڌي ڊانڊي مارچ تي نڪتو ۽ ستيا گره شروع ڪيائين تڏهن گوبند رام ستر روپئي پگهار تي سرڪاري نوڪر هو. سال ڏيڍ اڳ شادي ڪئي هئائين ۽ هڪ ڌيءُ هئس. هڪ ڏينهن اوچتو هو کاڌيءَ جا ڪپڙا وٺي آيو. زال کي مڃائي پيڪي روانو ڪيائين ۽ پاڻ ‘انقلاب زنده باد‘ جا نعرا هڻي ميدان ۾ ٽپي پيو.
گوبند رام لاءِ جيل وڃڻ فائدي وارو ثابت ٿيو. اُتي هن سنڌ جي سڀني ليڊرن سان دوستي ڳنڍي ۽ بعد ۾ اِن دوستيءَ هن لاءِ ڏاڪڻ جو ڪم ڏنو، جنهن تان هو چڙهي چوٽيءَ تي وڃي پهتو. جيل مان آزاد ٿيڻ بعد هن ساهرن کان هزار رپيا اُڌارا وٺي ڌنڌو شروع ڪيو. قومي اڳواڻن جي آز مودي کيس چالاڪ بڻائي ڇڏيو هو ۽ هو واپار ۾ ڏاڍو ڪامياب ويو. هو هڪ طرف ڪانگريس کي راضي ڪندو آيو ۽ ٻئي طرف سرڪاري عملدارن کي. هن اُنهن ٻنهي وچ ۾ اهڙو ته ميزان رکيو جو هڪ طرف کيس ديش شيوڪ جا لقب ملڻ لڳا. ٻئي طرف سندس دڪان ڀرجڻ لڳا. هن ننڍو دڪان ڇڏي وڏو دڪان مسواڙ تي ڪيو. ريزڪي ڪم ڇڏي مال ولائت مان گهرائڻ لڳو ۽ ٻڌو واپار ڪرڻ لڳو. پهرين هڪ گدام هوس جن مان وڌي ٽي ٿيا. ايڪسٽينشن تي بنگلو ٺهرايائين. ڪار ورتائين ۽ ڪيترن وڏن ليڊرن جي ميزبان بڻجڻ ڪري سندس نالو سنڌ کان به ٻاهر مشهور ٿي ويو.
هي سڀ ڳالهيون مان بابا جي واتان ڪئين دفعا ٻڌي چڪو هوس.بابا آخر ۾ ٿڌو ساه کڻي چوندو هو، ”ويچاري کي هڪ ئي ڪمي آهي ته پٽ ڪو نه اٿس، صرف هڪ ڌيءُ اٿس.“
جڏهن مون گوبند رام سان ڳالهايو پئي ته هي سڀ ڳالهيون منهنجي من ۾ تازيون ٿي ويون. گوبند رام مون کان ڳوٺ ۽ بابا بابت ڪيترا سوال پڇيا ۽ منهنجي جواب بعد هن ڪنڌ لوڏي چيو ٿي: ”هائو، خبر اٿم.“
اُن بعد هن مون بابت ڪجهه سوال پڇيا ۽ جواب پائي ڪجهه سوچيندو رهيو. سندس خاموشي، ۽ بنا تاثرات جي چهري کي ڏسي مون کي ويچار آيو ته مون کي به ڪي سوال پڇڻ کپن. مون سندس قومي ڪمن بابت هن کان ڪي سوال پڇيا. هن جي مک تي روشني اچي ويئي ۽ سندس اکيون چمڪڻ لڳيون. هو اُنهن سڀني ليڊرن جي لسٽ ٻڌائي ويو، جن سندس اڱڻ تي پير پاتو هو. اُن بعد هن اُنهن سڀني ڪمپنين جا نالا ٻڌايا جن ۾ سندس شيئر هئا. جڏهن مان اُٿيس ته هن منهنجي پٺي ٺپري چيو، ”شيام، تو سان ملي خوشي ٿي، تنهنجو سڀاءُ به وڻيم. هن گهر کي پنهنجو گهر ڪري سمجهه. حجاب نه ڪج. ۽ ها، پنهنجا ڪي چونڊ شعر ته ڪاپيءَ تي اُتاري مون کي ڏج.“