9
منهنجو منهن لڄ کان لال ٿي ويو.
ڪوشيءَ ترڇي نگاهن سان مونڏانهن نهاريندي چيو ”ڪالهه دادا پارٽي ڏني هئي، اڄ مان تو کي پارٽي ڏينديس. ڇا اڄ به روئندين؟“
هونءَ به هفتي ۾ ٻه ٽي دفعا اسين ڪار ۾ چڙهي گهمڻ ويندا آهيون. ڪار گهڻو ڪري هوءَ ئي هلائيندي آهي. ڪلب مان ٿيندا پهرين صدر ۾ ڪنهن وڏي ريسٽارنٽ ۾ ويندا آهيون. ڪو شيءَ کي چيني ۽ يورپي کاڌا ڏاڍا پسند آهن. مان ته انهن جا نالا به ياد ڪري نه سگهيو آهيان ۽ ريسٽورانٽ ۾ وائڙن جيان هيڏانهن هوڏانهن ويٺل ۽ سگريٽ ڇڪيندڙ فئشنبل زالن ۽ چروٽ ڇڪيندڙ مردن ڏانهن نهاريندو رهندو آهيان. ڪڏهن ڪڏهن ڪوشليا مون کي اِن لاءِ چيڙائيندي آهي.
اُن ڏينهن ريسٽورانٽ ۾ اسان خوب کاڌو. ڪوشيءَ سلڪ جي اَڇي ساڙهي پاتي هئي ۽ هوءَ ڏاڍي لڀائيندڙ لڳي رهي هئي.
ريسٽورانٽ مان نڪري هوءَ ڪار کي ڪلفٽن ڏانهن وٺي هلي.منهن اونداهي ٿي چڪي هئي ۽ ٿڌي گهميل هوا اسان جي بدن ۽ ڪپڙن سان راند ڪري رهي هئي. ڪوشليا ڄڻ نشو پيتو هو. سندس سڄو بدن خوشيءَ ۾ ڦولي رهيو هو. ڪار مکيه رستو لتاڙي چاڙهيءَ طرف هلڻ لڳي. تڪڙي هلندڙ ڪار کي هن اوچتو بريڪ ڏيئي هڪ واريءَ جي دڙي ڀرسان بيهاري ڇڏيو. اوچتي لوڏي اچڻ ڪري مون اُڇل کاڌي ۽ هوءَ ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳي.
واريءَ جي اُنهن دڙن وٽ بلڪل سناٽو هو. ٻيون موٽرون سڀ پري بيٺيون هيون. ڪوشليا موٽر جون بتيون وسائي ڇڏيون. هوا گهوگهاٽ ڪري اسان جي وارن کي اُڏائڻ لڳي. پريان سمنڊ ڪڏهن ڄڻ روئي رهيو هو ته ڪڏهن کلي رهيو هو.
ڪوشليا اسٽيئرنگ چڪر تي ڪنڌ رکي مون ڏانهن اونده ۾ نهاريندي چيو، ”ڏس هيءَ هوا ڪهڙي نه پاڳل آهي. ڪير هن هوا کي چوي ته تون نه اچ، تڏهن به هوءَ ايندي.“
”ڪڏهن ڪڏهن قدرت جون سڀ شيون پاڳل بڻجي پونديون آهن. انسان به ڪڏهن پاڳل بڻجڻ چاهيندا آهن.“
”۽ اڄ مان پاڳل بڻجڻ چاهيان ٿي.“ هوءَ ڪار مان لهي واريءَ جي دڙي تي بيهر ساڙهيءَ جو پلؤ هوا ۾ اُڏائڻ لڳي. پلؤ هوا ۾ جهنڊي جيان اُڏامڻ لڳو. ڪوشيءَ سڏ ڪندي چيو، ”اچ شيام، اچ نه اڄ هوا سان اُڏامي هلون.“
مان دڙي ڏانهن وڌيس ته هن منهنجي هٿ کي پڪڙيو. منهنجا پير واريءَ ۾ ڦاٿل هئا ۽ شايد ڪوشيءَ جا به. ڪوشيءَ جي ساڙهيءَ جو پلاند منهنجي منهن تي اچي پيو ۽ اسين ٻئي هڪ ٻئي جي ڇڪ ۾ واريءَ تي ڪري پياسين. ڪوشليا اُٿڻ جي ڪا به ڪوشش ڪا نه ڪئي ۽ کلڻ لڳي. پوءِ چيائين، ”چؤ شاعر، سپنا سٺا آهن يا حقيقت؟“
”ڪڏهن ڪڏهن سپنا ۽ حقيقت ملي هڪ ٿي ويندا آهن!“
”اهو ڪيئن ؟“
”ڏس پيار کي سونهن ڪير ٿو ڏئي-سپنو. اگر تو پيار جو سپنو نه ڏٺو هجي ها ته ڪڏهن به پيار مان پورو آنند ماڻي نه سگهين ها.“
ڪوشليا ڪجهه وقت سانت رهي. پوءِ چيائين، ”سپنن کي وساري ڇڏ. مان هڪ حقيقت آهيان ۽ تون به حقيقت بڻجي وڃ.“
ڪيترو وقت بلڪل سانت رهي؛ صرف هوا گهوگهاٽ ڪري الائي ڪنهن کي سڏي رهي هئي. هوا ڄڻ وڌوا هئي ۽ روئي رهي هئي جو سمنڊ سندس گهوٽ کي دور گهلي ويو هو. ڪوشليا جون آڱريون منهنجي منهن تان واري هٽائي رهيون هيون. اوچتو مون محسوس ڪيو ته سندس هٿ ڏڪي رهيو آهي. هوءَ منهنجي ويجهو سري آئي ته هن جو سڄو بدن ڏڪي رهيو هو. سندس نڪ مان نڪتل گرم ساه منهنجي منهن کي ڇُهي رهيو هو. هن ڏڪندڙ آڱرين سان منهنجي مٿي کي جهليو. اسان جا ڳل هڪ ٻئي جي ويجهو هئا ۽ گرم ساه هڪ ٻئي جي منهن کي جلائي رهيا هئا. ڪوشيءَ جا چپ اڌورا کليل هئا ۽ اُهي ڏڪي رهيا هئا. سندس ڏڪندڙ هٿن جا نهن منهنجي ڳلن ۾ چڀڻ لڳا. اوچتو اسان جا چپ مليا. صرف هڪ سيڪنڊ لاءِ، پر مون ائين محسوس ڪيو ڄڻ ڪا باه ڪو شيءَ جي چپن مان نڪري منهنجي چپن منجهان منهنجي اندر لنگهي ويئي. مون اونده ۾ ڪوشيءَ جي اکين ڏي نهاريو ته هن اکيون بند ڪري ڇڏيون. واري اُڏامي اسان جي منهن تي پئجي رهي هئي. هوءَ اکيون بند ڪري الائي ڪهڙي دنيا ۾ هلي ويئي ۽ ائين ڄڻ اِيام گذري ويا.
ڪوشيءَ ڌيري ڌيري پنهنجون اکيون کوليون ۽ چوطرف نهاريو. هن جي بدن ۾ چرپر آئي. هوءَ اُٿي ويٺي ۽ مون ڏانهن نهارڻ لڳي. اسين ڪيتري دير هڪ ٻئي ڏانهن نهاريندا رهياسين؛ پوءِ هن آهستي مون ڏانهن ٻئي ٻانهون ڊگهيريون، ”مون کي اُٿار.“
مون ٻنهي هٿن سان هن کي جهلي اُٿاريو. پنهنجي آڱرين سان هن جي وارن کي ڇنڊيم. رومال سان سندس منهن ۽ ڳچيءَ تان واري اُگهيم. پوءِ سانت ۾ سمنڊ ڏانهن نهاريندا رهياسين-مون کي ائين لڳو ته سمنڊ وڌي آيو هو ۽ پاڻيءَ اسان جا پير پئي ڇهيا.
ٽيون ڏينهن جئن مان ڪاليج مان موٽيس تيئن ڀاڀيءَ مون کي سڏ ڪري چيو، ”شيام، اڄ سندر جيل مان آزاد ٿيندو ۽ سانجهيءَ جو هو هتي ايندو. مون تنهنجي پاسي وارو ڪمرو هن لاءِ صاف ڪرايو آهي.“
ڀاڀيءَ جي منهن تي اَپار آنند کيلي رهيو هو. هيتري خوشي مون سندس منهن تي ڪڏهن ڪا نه ڏٺي هئي. سندس اکيون چمڪي رهيون هيون. آواز ۾ بيحد ميٺاج هوس.
مون سان هن ڪيترا ڀيرا پنهنجي پياري ڀاءُ جون ڳالهيون ڪيون هيون. هوءَ جڏهن ڀاءُ جون ڳالهيون ڪرڻ ويهندي هئي ته سندس اکين ۾ چمڪ اچي ويندي هئي.
ڀاڀي جڏهن ڏهن سالن جي هئي، تڏهن سندس ماءُ ڇهن مهنن جو سندر ڇڏي هن دنيا مان هلي ويئي هئي. هوءَ ٽن ڀائرن جي اڪيلي ڀيڻ هئي، اِن ڪري سندر جو پالڻ پوشڻ سندس ئي هٿن ۾ ٿيو. سندر اَٺن سالن جو هو، جو ڀاڀيءَ جي شادي ٿي. شاديءَ کان ڪن مهينن بعد هوءَ سندر کي پاڻ وٽ وٺي آئي ۽ گوبند رام جي نظر داريءَ هيٺ ئي هن اسڪولي تعليم ورتي. گوبند رام جي اثر هيٺ ئي هن کاڌي پائڻ شروع ڪئي ۽ ڪانگريسي خيالن جو بڻيو. مئٽرڪ پاس ڪرڻ بعد گوبند رام جي صلاح سان سندر شانتينڪيتن ۾ پڙهڻ ويو. ڀاڀيءَ جي پيءُ جي زمينداري سندس ٻه وڏا ڀائر سنڀالڻ لڳا هئا.
گوبند رام شانتينڪيتن کي هڪ آدرشي ڪاليج سمجهي سندر کي اوڏانهن موڪليو، پر هو اُتان بدلجي آيو. هو انقلابي ۽ ڪميونسٽ خيالن کي پاڻ سان کڻي آيو. ڀاڀي چوندي هئي، ”هتي اچڻ سان شاگردن ۽ مزدورن ۾ ڪم شروع ڪيائين ۽ نتيجو اهو نڪتو آهي جو ڇهين ٻارهين مهيني هو جيل ۾ پيو آهي.“
شام جو سندر سان منهنجي ملاقات ٿي. هو قد جو ڊگهو ۽ بدن جو جانٺو هو. ڪجهه ضعيف پئي لڳو. شايد جيل۾ گهاريل سالن ڪري سندس ڳلن جا هڏا ڪجهه ٻاهر نڪتل هئا ۽ جڏهن مرڪيائين ٿي ته سندس اکيون چمڪڻ ٿي لڳيون. ننڍڙا وار، ڊگها هٿ، سادي کاڌيءَ جو ڪڙتو ۽ پتلون- ڪڙتي جا ڇاتيءَ وٽ بٽڻ کليل.
ڀاڀيءَ ساڻس منهنجي واقفيت ڪرائي ته هو مرڪيو ۽ منهنجا ٻئي هٿ پڪڙيائين. ”سڀاڻي ڳالهيون ڪنداسين.“ هن مرڪندي چيو. ان مرڪ ۾ مون کي پنهنجا ئي نظر آئي ۽ سندس منهن ۾ الائي ڪهڙو نور هو جو مان ڪيتري دير ڏانهس نهاريندو رهيس.
شايد رات جو ٻارهن لڳا هوندا، جو اوچتو مون کي جاڳ ٿي.
پاسي واري ڪمري مان مون ڀاڀيءَ جو آواز ٻڌو. هوءَ چئي رهي هئي. ”تون اڃا ڪو نه سمهيو آهين، سندر؟“
سندر جو آواز آيو، ”اجهو دادي، باقي ٿورو ڪتاب آهي.“
”ساڍا ٻارهن ٿيا آهن. جيل جو هيترو ٿڪ، پهرين رات ته آرام ڪر.“
”تون سمهه دادي، مان به ڄاڻ سمهيس.“
ڀاڀي ويئي هلي، پر اُن بعد به ڪيتري دير تائين هن جي بتي ٻرندي رهي. اڍائي سالن جي جيل بعد هو آزاد ٿيو هو- ڇا هو هڪڙي رات به چين جي ننڊ ڪري نه ٿي سگهيو.
ٻئي ڏينهن مان پنهنجي ڪمري ۾ ويٺو ڪجهه پڙهي رهيو هوس جو سندر دروازي وٽ اچي چيو، ”امان اندر اچي سگهان ٿو؟“
مون تڙ تڪڙ ۾ ڪتاب رکي اُٿندي چيو، ”اچو، اچو، پڇڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟“
”مان پنهنجو انجام پالڻ آيو آهيان. سڀاڻي مان هتان هليو ويندس. سوچيم اڄ ڳالهيون ڪري وٺون.“ هن جي منهن تي اُهائي رات واري مرڪ هئي، جنهن مون کي موهيو هو.
”سڀاڻي توهين ڪيڏانهن ويندا؟“
”ڳوٺ؛ ۽ اُتان سڄي سنڌ جي دؤري تي نڪربو. ڪن سالن بعد جيل مان رهائي ٿي آهي. حالتن جو پورو اڀياس ڪرڻو پوندو، ساٿين سان ملڻو پوندو.“
”توهين زندگيءَ ۾ ڇا ٿا ڪرڻ چاهيو؟“
”مان!“ هوُ کلڻ لڳو. کلڻ ڪري سندس اکين جي ڪنڊن وٽ ڪجهه گهنج پيا ۽ اکيون وري چمڪڻ لڳيون. ”انقلاب آڻڻ-اديءَ تو کي ائين ٻڌايو هوندو. هوءَ سڀني کي ائين ٻڌائيندي آهي، پر بلڪل غلط، مان پنهنجو جيون سجايو ڪرڻ ٿو چاهيان، ٻيو ڪجهه نه.“
”پر توهان جو ڪو ته مقصد هوندو؟
”مقصد آهي. مان پنهنجي ديش جي ڀائرن ۽ سڄي دنيا جي رهاڪن کي خوش ڏسڻ ٿو چاهيان. ٻارن جي منهن تي مرڪ، زالن جي بدن تي صاف ڪپڙا ڏسڻ ٿو چاهيان. پر هيءُ تمام وڏو مقصد آهي. هن بندي ۾ ڪهڙي طاقت آهي جو سنسار جي رٿ کي اڪيلو هلائي. مان ته مشين جو هڪ نٽ آهيان. مان هڪ ڪم ڪندڙ مزدور آهيان، مان دنيا کي بهتر بڻائڻ ۾ حصو وٺڻ چاهيان ٿو.“
”ادي چوندي آهي، توهين ڪانگريسي هئا ۽ هاڻي ڪميونسٽ-اها تبديلي ڪيئن آئي؟“
”زماني آندي. سڀ تبديليون وقت آڻيندو آهي، حالتن مطابق، جي زنده آهن، جي ڳوليندا رهن ٿا، سي بدلجندا رهن ٿا. پر جيڪي مردا آهن، جي پنهنجي ڪيتي تي راضي آهن، سي هڪ هنڌ بيٺل آهن.“
سندر سانت ٿي ويو. هُو ڪجهه سوچي رهيو هو.
اوچتو هن ڄڻ بي انت اونده مان روشنيءَ ۾ اچي چيو، ”رات مون تنهنجو ڪتاب پڙهيو.“
مان ڏانهس نهاري رهيو هوس.
”مون کي ڪتاب وڻيو. تون ۾ سٺي ساهتڪار بڻجڻ جون خصلتون آهن، پر هيءَ تنهنجي شروعات سمجهان يا پڇاڙي؟“
مان عجب ۾ ڏانهس نهارڻ لڳس.
”منهنجو مطلب آهي ته ڇا تون وڌيڪ جاکوڙ ڪندين؟“ مان خاموش رهيس.
”مثال طور ڪوشليا سٺي ڊانسر بڻجي سگهي ٿي، پر هوءَ بڻجندي ڪا نه، ڇاڪاڻ جو هوءَ جاکوڙ ڪرڻ نٿي چاهي.“
مان تڏهين به ماٺ ۾ رهيس.
”جاکوڙ، پورهيو، ارپنا- ڏينهن رات پورهئي ڪرڻ جي ئي ضرورت آهي. پاڻ سمجهڻ ڏاڍو ڏکيو آهي ۽ دنيا کي سمجهڻ ان کان به وڌيڪ ڏکيو. ساهتڪار ڪيڏو نه وڏو بوجو سر تي کڻي ٿو. هو به هڪ ننڍو خلقڻهار آهي. هو هن دنيا ۾ ٻي دنيا اَڏي ٿو. ڇا اهو ايترو سولو آهي؟ بلڪل نه. جاسوسي ناول لکڻ سولا آهن، پر سچو ساهتيه، اُن لاءِ پنهنجي دل کي شمع جيان ٻارڻو پوندو آهي.
”چؤ طرف اونده آهي، بيحد اونده- هر ڪو انسان خود غرضيءَ وچان پنهنجي مطلب کي پائڻ لاءِ ڊوڙندو رهي ٿو. اهڙيءَ دنيا ۾ انسانيت کي ڳولڻ-ڳولي، ان جي ڌڙڪندڙ دل جو آواز ٻڌي ان کي وڏي واڪي ڳائڻ سولو نه آهي. ۽ ڪلا کي ظاهر ڪرڻ لاءِ تعليم کپي. مون ٻڌو آهي ته جپاني ۽ چيني چترڪار هڪ ليڪ پچائڻ تي سال لڳائيندا آهن.“
هو ٿورو وقت سانت رهيو. پوءِ وري چيائين، ”شانتينڪيتن ۾ دوست هڪ ڳالهه ٻڌائيندا آهن. چتر ڪلا و ڀاڳ جي آچاريه نندل بوس هڪ شاگرد کي هڪ وڻ جو چتر چٽڻ لاءِ چيو. شاگرد پنجن منٽن ۾ وڻ جو هوبهو چتر ڪڍي آيو. گروءَ چتر ڏسي چيو: هيءُ ٺيڪ نه آهي، ٻيو ڪڍي اچ. شاگرد وڻ جو اڳي کان به وڌيڪ چٽو روپ چٽي آيو. پر گروءَ ڪنڌ ڌوڻي چيو: نه، نه.
ائين سڄو ڏينهن شاگرد چتر چٽيندو رهيو ۽ گرو مٿو ڌوڻيندو رهيو. نيٺ ٿڪل شاگرد اُداس بڻجي وڻ ڏانهن نهاريندو رهيو ۽ وڻ هن ٿڪل انسان جي آتما ۾ گهڙي نئون جنم وٺڻ لڳو. چترڪار ان نئين وڻ کي ڪاغذ تي چٽيو، جنهن سندس دل ۾ جنم ورتو هو ۽ گروءَ خوش ٿي چيو: هيءُ ئي وڻ جو سچو چتر آهي. اڳ تون فوٽو گرافر هئين ۽ هاڻي چترڪار.
”تون ڳالهه کي سمجهيو؟“
مون ڪنڌ ڌوڻي ’هائو‘ ڪئي.
ڳالهائڻ وقت سندر جو سڄو بدن ڳالهائي رهيو هو. سندس اکيون، چپ، ڳل، نرڙ سڀ ڳالهائيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن –هن هٿ مٿي هوا ۾ لوڏيو ٿي. مان هن ڏانهن ائين ڇڪجي ويس جيئن چقمق لوه کي ڇڪيندو آهي.
”هڪ ليکڪ لاءِ سٺي تعليم ڪهڙي آهي؟“
”تون خوب پڙهه، گهم ڦر ۽ سوچ. سدائين اندر جون اکيون کليل رک. هر هڪ انسان کي پنهنجو سچ پاڻ ڳولڻ کپي، ٻئي جو سچ سندس لاءِ ڪارگر نه آهي. انسان ڌرم ۾ انڌو تڏهن ٿيو، جڏهن سڀ هڪ ئي ڌرم کي مڃڻ لڳا. هر انسان کي پنهنجو ڌرم هئڻ گهرجي، هر انسان کي پنهنجي ڳولا ڪرڻ گهرجي.
”۽ پنهنجي دل کي به ڦولهه. تنهنجي دل ڇا ٿي چاهي، ڪيڏانهن وڃڻ ٿي چاهي، اهو ڄاڻڻ تمام ضروري آهي. ڪيترا مشهور انسان به سڄي عمر پاڻ کي دوکي ۾ رکندا ايندا آهن.“
هوُ اُٿيو ، منهنجا ٻئي هٿ پڪڙي مرڪي چيائين، ”مان وڃان ٿو....گهڻو ڪم پيو اٿم. اسين وري گڏجنداسين. تون سوچج. پنهنجي دل کان پڇج.“
هوُ هليو ويو.
رات جو بتي وسائي جڏهن مان سمهيس، تڏهن منهنجي دل ور ور ڪري چوڻ لڳي: هوُ ڪير هو؟ سندس مرڪ ۾ ايترو جادو ڇو آهي؟ سندس اکين ۾ ايتري تڙپ ۽ گهرائي ڇو آهي؟ ڇو سندس بدن جو هر هڪ عضوو ڪجهه چوي ٿو؟ سندس بدن هڪ رانديگر جي بدن جيان مضبوط آهي، پر سندس دل ڪلاڪار جي آهي. سندس ڳالهائڻ هڪ راڄنيتڪ اڳواڻ جيان آهي، پر اُن پٺيان ڪنهن نظرئي جي جاکوڙ ۽ انسان جي آئنده ۾ ڀروسو آهي، هوُ دنيا جي اقتصادي حالتن کي ڦيرڻ چاهي ٿو، پر سندس دل شاعر جي آهي.
ڀاڀي شايد گهڻن ڏينهن کان پيڪي ڪا نه ويئي هئي، سو ههڙو موقعو پائي هوءَ به سندر سان گڏ ويئي ڪوشليا کي ڳوٺ ۾مزو ڪو نه ايندو هو، پر ماءُ جي زور ڀرڻ تي هوءَ به هفتي کن لاءِ ناناڻي ويئي.
دادا ڳچيءَ تائين پنهنجن ڪمن ۾ ٻڏل آهي. مون کي اڪيلو ڪلب ۾ وڃڻ نه پڄندو آهي، سو سڄو ڏينهن گهر ۾ اڪيلو پيو هوس. دريءَ وٽ ويهي مون شعر لکڻ جي ڪوشش ڪئي، پر پنن تي لکي وري پنا ڦاڙيندو رهيس. مون کي ائين پيو لڳي ته منهنجي دل جي ستار جي ڪا تار ٽٽي پيئي آهي. سُر بيهي ئي نٿو.
ائين ڪوشش ڪندي ڪندي دل ڀرجي آئي. دل روئڻ چاهيو، پر اکين مان ڳوڙها نه ڳڙيا. دريءَ تي مٿو رکي مان ٻاهر نهارڻ لڳس.ڳوٺ جا نظارا هڪ هڪ ٿي اکين اڳيان اچڻ لڳا. ياد آيم ته پيچري جي ڀر ۾ هڪ جهنگلي گل ڏسي دل ڪيئن ٽپا ڏنا هئا. ۽ اڄ هيٺ سڄو باغ قسمين قسمين سهڻن گلن سان سجايل هو، پر اُهي منهنجي من کي موهي نٿي سگهيا. ڇا منهنجي دل ٻڍي ٿي چڪي آهي؟
آخر لڙڪ آيا ئي؛ منهنجون اکيون آليون ٿي ويون، دري پسي پيئي. اکين وٽ روڪيل لڙڪن ۾ سهڻي بيٺي هئي. پوءِ ماستر آيو، ڳوٺ جا ڪئين نظارا آيا، شمشان آيو، ان ۾ ٻرندڙ چتا جو آواز ٿيو، مان روئڻ لڳس.
سندر جا لفظ منهنجن ڪنن وٽ لرزڻ لڳا. ”مان پنهنجو جيون سجايو ڪرڻ ٿو چاهيان، ٻيو ڪجهه نه. هر هڪ انسان کي پنهنجو سچ پاڻ ڳولڻ کپي، پنهنجو ڌرم پاڻ بنائڻ کپي.“
”ته منهنجو سچ ڪهڙو آهي؟ منهنجو ڌرم ڪهڙو آهي؟ منهنجي جيون جو مقصد ڇا آهي؟ مان هيءَ جيون ڪيئن سڪيار ٿي ڪريان...؟“ مان مٿي تي هٿ رکي سوچڻ لڳس.
سندر پنهنجي ڪمري ۾ ڪي ڪتاب ڇڏي ويو هو ۽ هيٺ دادا جي لائبريري به ڪتابن سان ڀريل هئي. مون ڪيترا ڪتاب چونڊي اچي پنهنجي ميز تي رکيا. مان ڪجهه لکڻ ويهندو هوس ته دل ڪيئن سوال پڇندي هئي. سوچيندو هوس ته من ڪنڀر جي چَڪَ جيان ڦرڻ لڳندو هو، ان ڪري سڄو ڏينهن ڪتاب پڙهندو رهندو هوس. ڪڏهن ڪڏهن اڪيلو پنڌ نڪري پوندو آهيان. هوا کي چيري اڳتي وڌڻ ۾ ڏاڍو مزو ايندو اٿم. ڪڏهن صدر واري سڃاتل ريسٽورانٽ ۾ وڃي ويهندو آهيان، پر اڃا پليٽ اڌ خالي ڪندو آهيان ته کاڌي تان ارواح اُٿي ويندو اٿم. چؤڌاري ويٺل فئشنبل جوڙڻ ۾ مان پاڻ کي ڌاريو سمجهندو آهيان ۽ بل جا پئسا ڏيئي مان ٻاهر نڪري ايندو آهيان.
ڪڏهن سنيما تي به ويندو آهيان، پر انٽر ويل کان وڌيڪ ويهي نه سگهندو آهيان. انٽر ويل ۾ ٻاهر نڪرڻ بعد وري واپس اندر نه ويندو آهيان ۽ گهٽين ۾ چڪر ڏيندو رهندو آهيان. ڪڏهن ڪڏهن ته لياري ڪوارٽر ۽ اُنهيءَ پاسي مزدورن جي بستين ڏانهن نڪري ويندو آهيان. ائين ريل ڇيل گهمندي ڏاڍو مزو ايندو اٿم. ننڍڙا گدلا ٻار گند ڪچري ۾ ڪجهه ڳوليندا رهندا آهن. اڌ ننگيون عورتون جهوپڙين وٽ ڪنهن ڪرت ۾ مشغول هونديون آهن. ڪو مڪراني مزدور مٿي تي بوجو کنيو ويندو آهي. رستي تي ڪک ڪانا ميڙي ٻاريل باه مٿان ٺڪر جا ڪنا رکيا هوندا آهن. هيءُ ئي اسان جو هندوستان آهي، اها ئي ڪراچي آهي. فئشنبل بنگلن ۾ ته ٿورا ماڻهو رهن ٿا. گهڻا انسان ته هنن ٻارن جيان ئي پلجن ٿا ۽ اڌ بکيا رهي زندگي گذارين ٿا.
ڪالهه جو نظارو مون کان ڪڏهن ڪو نه وسرندو. هاڻي به ياد ٿو اچيم ته دل ۾ سياٽا ٿا پون. مان هڪ رستي تان لنگهي رهيو هوس جو هڪ فقيرياڻي اچي منهنجي اڳيان بيٺي. ڇوڪري هئي، پر سندس ڪڇ ۾ هڪ ٻار هو. هوءَ ڪجهه گهرڻ لڳي. الائي ڇو مان فقيرن کي ڪجهه ڏيڻ نه چاهيندو آهيان. مان ڪن لاٽار ڪري اڳيان وڌڻ لڳس، جو فقيرياڻيءَ منهنجي پٺيان ايندي چيو، ”بابوجي، مين بهت بُوکي هون، اِس بچي پر ديا ڪرو.“ مان اڳيان وڌي ويس جو اوچتو هوءَ جهٽڪو ڏيئي منهنجو رستو روڪي بيهي رهي. هن ڇاتيءَ تان پراڻي چولي کولي ڇڏي، ”ديکو بابوجي، مين جوان هون، مين سڀ ڪجهه ڪرني ڪو تيار هون، مجهي روٽي چاهيئي.“
منهنجون اکيون مٿي کڄيون. مون زندگي ۾ پهريون دفعو هڪ جوان استريءَ جا اُڀريل نشان ڏٺا. منهنجي اکين اڳيان انڌڪار ڇانئجي ويو. مون اکيون هٿن سان ڍڪي ڇڏيون ۽ کيسي ۾ جيڪي هٿ ۾ آيم اُهو فقيرياڻي اڳيان اُڇلي مان پويان پير ڪري تڪڙو تڪڙو هلڻ لڳس.
هيءَ فقيرياڻي اُن بعد مون وٽ جاڳ ۽ سپني ۾ ڪيترا دفعا آئي آهي ۽ ليلائي چوندي آهي، ”بابو جي مين بوکي هون، مجهي روٽي چاهيئي.“
اڄ آرتوار آهي. صبح ساڻ دل ٿي چاهيو ڪيڏانهن دور هليو وڃان. ڪتاب ۽ ڪاپي کڻي مان نڪري پيس.
جڏهن مان ڪلفٽن جي واريءَ جي دڙن تي پهتس ته سج چڱو مٿي چڙهي آيو هو. واري تپي ويئي هئي پر سمنڊ جي ٿڌي ۽ گهميل هير ۾ تتل واري به وڻي پئي. مان واريءَ تي ويهي سمنڊ ۾ اُٿندڙ ۽ لهندڙ لهرن ڏانهن نهارڻ لڳس. اُنهن لهرن ڏانهن نهاريندي منهنجي منهن تي مرڪ وري آئي. لهرون ڪهڙيون نه بي پرواه آهي-بس چڙهن لهن، ٻيو ڪو به ڪم ڪو نه اٿن! جهان ديده ماڻهو شايد کين چوي، ”اي بيوقوف لهرون، ڇو پيون پنهنجي طاقت اجائي ضايع ڪريو. ڌرتيءَ جي فتح ڪرڻ لاءِ اچو ته گڏ ٿيون پر هميشه موٽي ٿيون وڃو. هن بيوقوفيءَ جي راند مان توهان ڇا پرايو آهي؟ ڏسو، مان اِنسان آهيان؛ مان به ڏينهن رات محنت ڪريان ٿو، پر منهنجي محنت کي مقصد آهي؛ مان ماڙيون اَڏايان ٿو، هيرا موتي گڏ ڪريان ٿو، سئر لاءِ هوائي جهاز ٺاهيان ٿو؛ پوري عالم تي فتح پايان ٿو.“
ليڪن لهرون انسان جي اِن وڏائيءَ تي صرف مرڪي ٽهڪ ڏيو ڀڄي ٿيون وڃن. هو سياڻپ ۽ خود ثنائيءَ مان ڪو نه ڄاڻن. مان ڪيترو وقت هنن ڏانهن نهاريندو رهيس. مون سوچڻ ڇڏي ڏنو، صرف محسوس ڪرڻ لڳس. ائين واريءَ تي ويٺي هوا جا جهونڪا کائيندي مان بدن ۾ ڪتڪتائي محسوس ڪرڻ لڳس. سج وچ آڪاس ۾ پهتو هو.سمنڊ جي پاڻيءَ جو رنگ به بدلجڻ لڳو هو. رکي رکي ڪي پکي آيا ٿي ۽ لامارا ڏيئي سمنڊ جي سطح تي پهچي، وري مٿي هليا ٿي ويا. تمام پري اُڀ ۽ ڌرتيءَ جي ميلاپ واري هنڌ تي ڪن ٻيڙن جا سفيد سڙه ڏيکاري ڏيئي رهيا هئا. اُهي ڌيري ڌيري دور وڃي رهيا هئا.
مان اکيون بند ڪري واريءَ تي ليٽي پيس. اُها منهنجن ڪپڙن سان راند ڪرڻ لڳي. خبر نه آهي ڪيڏي مهل مون کي ننڊ اچي ويئي. مون هڪ سپنو ڏٺو...
هڪ راه آهي تمام لنبي- دور دور تائين هلندي پيئي وڃي. سندس ٻنهي پاسن کان ساوا ميدان آهن ڪٿي سنگن سان سجايل ٻنيون آهن ته ڪٿي باغ آهن، جن ۾ رنگ برنگي گل هوا ۾ جهولي رهيا آهن. ڪٿي وري ميون جا وڻ آهن، جن ۾ ميوا لٽڪي رهيا آهن.
مان ان راه تان وڃي رهيو آهيان.
صبح جو سهاوڻو سمو آهي.
ٿڌڙي هير گلن ڦلن کي جهولائي پيئي، سندن ڪنن وٽ گيت پيئي ڳائي. اوڀر کان سونهري گول سورج نڪري رهيو آهي.
راه ويندي هڪ تمام سهڻو باغ آيو. اِن باغ ۾ ڪيترن نمونن جا گل هئا. مان اُتي بيهي گلن ڦلن جو مزو ماڻڻ لڳس. انهن هزارين گلن ۾ هڪڙو گل هو، جو سڀني کان وڌيڪ سهڻو ۽ وڏيرو هو. مان مگن بڻجي اُن ڏانهن نهارڻ لڳس. زندگيءَ ۾ مون اڳي ڪڏهن به اهڙو گل نه ڏٺو هو، نه اُن جو نالو ٻڌو هوم. اوچتو اهو گل چرڻ پرڻ لڳو ۽ سندس نازڪ پنکڙيون کلڻ لڳيون. منهنجي ڏسندي ڏسندي اُن گل مان هڪڙي ننڍڙي بيحد سهڻي ڇوڪري ٽپو ڏيئي ٻاهر آئي.
ڇوڪريءَ جو منهن به ان گل جيان ٽڙيل هو. چمڪندڙ اکين سان هن سج طرف نهاريو، پوءِ باغ ۾ ٽڙندڙ گلن ڏانهن ۽ هن هڪ مٺو ٽهڪ ڏنو. پوءِ هن جي نظر مون تي پيئي ۽ هوءَ وڌي مون وٽ آئي. منهنجي ڀر ۾ اچي چيائين، ”تون ڪيڏانهن پيو وڃين؟“
مون چيو، ”ڏسين ڪا نه ٿين، مان هن رستي تان وڃي رهيو آهيان-تمام پري.“
ڇوڪري منهنجي جملي تي ڪاوڙي ڪا نه؛ مرڪي چيائين، ”ڏاڍو بهادر ڇوڪرو آهين؛ پر ڪجهه دير هتي ترسندين؟ اچ ٿوري راند ڪريون.“ مون راه ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ اُن سندر ٻالڪ ڏانهن. ان راه کان مون کي هيءَ ٻالڪ وڌيڪ وڻي. مون چيو، ”ڇا سان راند ڪندينءِ؟“
هوءَ پهڻ ۽ ٺڪريون ميڙي آئي ۽ باغ جي وچ ۾ اسين راند ڪرڻ لڳاسين. اڃا اسان جي راند متي ئي ڪا نه هئي ۽ هار جيت جو فيصلو نه ٿيو هو جو هڪ راڪاس جهڙو ٿلهو مرد هٿ ۾ ٽوڪري کڻي باغ ۾ گل پٽڻ آيو. هوءَ بي پرواهيءَ سان گلن کي پٽي ٽوڪريءَ ۾ وجهڻ لڳو. ٻارڙي جو چهرو مرجهائجي ويو. هن دک ڀريءَ نظر سان اُن راڪاس ڏانهن نهاريو ۽ راند ۾ من لڳائڻ جي اجائي ڪوشش ڪرڻ لڳي. اوچتو اُهو راڪاس ان گل وٽ پهتو، جنهن مان ٻارڙي نڪتي هئي. ٻارڙي ٿر ٿر ڪنبڻ لڳي. هوءَ ڊڪندي اُن ٻوٽي وٽ پهتي ۽ اُن راڪاس کي ليلائي چوڻ لڳي، ”مهرباني ڪري هن گل کي نه پٽ؛ هن گل ۾ منهنجو ساهه آهي.“ ديوَ مڙس ڏند ڪڍي کلندي چيو، ”پڳلي ڇوڪري! تو کي خبر نه آهي ته هي گل راجا جي مالها ۾ پوندا. باغ جو سهڻي ۾ سهڻو گل ان ۾ نه هجي ته مالها ڪيئن سونهندي!“ راڪاس پنهنجي ٿلهي ٻانهن وڌائي ۽ ڪاري هٿ سان گل ڇني ورتائين. مون ڏٺو پل ۾ ئي اها سهڻي ٻالڪا، جا گل مان پيدا ٿي هئي، سان گم ٿي ويئي.
مان ڪيترو وقت انهن ٺڪرين ۽ پهڻين ڏانهن نهاريندو هيس، جن سان اسان راند ڪئي هئي، پوءِ مون اهي ميڙي پنهنجي جهول ۾ وڌا ۽ راه تان اڳتي هلڻ لڳس.
ٿورو دور ويس ته مون کي بک لڳي ۽ پيٽ ۾ ڪوئا ڊڪڻ لڳم. جهول ۾ ڪجهه ڪو نه هوم، ان ڪري چؤطرف نهارڻ لڳس. هڪ ٻني ڏٺم، جنهن جي وچ ۾ هڪ ننڍي جهوپڙي هئي. جهوپڙيءَ جي پاسي ۾ هڪ کوه هو، جتان هڪ پير مرد پاڻي ڪڍي ٻنيءَ کي ڏيئي رهيو هو. مان ويجهو پهتس ته پير مرد مون ڏانهن نهاريو. هٿ لوڏي چيائين، ”ڀاءَ، ڏاڍو ٿڪل آهين. اچ، اچي ٿورو آرام ڪر.“
ٻُڍي جو سڪ ڀريل آواز ٻڌي مون هٿن سان پاڻي پيئڻ لاءِ ٻڪ ٺاهيو، پر پير مرد مرڪي چيو، ”نه،ائين نه؛ پهرين ٿورو پيٽ ڀر. خالي پيٽ تي پاڻي پيئڻ سٺو نه آهي.“ هو مون کي پنهنجي جهوپڙيءَ ۾ وٺي هليو. اُتي هڪ ٻڍي ڍوڍو پچائي رهي هئي. هن ڍوڍو ۽ ساڳ پائي اسان کي ڏنو ۽ پاڻ به کاڌائين. ماني کائي مون پاڻي پيتو ۽ راه پڪڙڻ لاءِ اُٿيس. ٻڍي ۽ ٻڍيءَ آسيس ڪندي چيو: شل پنهنجي منزل تي جلد پهچين. مون ٻڍي ڏانهن نهاريندي چيو: ڇا توهان هت اڪيلا رهندا آهيو؟ ٻڍي ڪنڌ ڌوڻي ”هائو“ ڪئي. مون چؤطرف نهاريو. چڱي وڏي ٻني هئي. اُن سڄيءَ کي ٻڍو پاڻي ڏيئي رهيو هو ۽ ٻج پوکي رهيو هو. مون چيو: توهان کي ته هيتري اناج جي ضرورت ڪا نه آهي ۽ توهان ٻڍا به آهيو. پوءِ هيتري محنت ڪرڻ جي ضرورت ڪهڙي آهي؟
ٻڍي مرڪي چيو، ”ابا، هن رستي تان روز پيا واٽهڙو لنگهن، تن کي به ته پيٽ لاءِ ڪجهه کپي، ماني ٽڪر کائي، پاڻي پي هو اڳتي وڌندا آهن.“
مون هٿ ٻڌي ٻڍيءَ کي پرنام ڪري پير کنيو. هلندي هلندي ڏينهن جا پهر ختم ٿيڻ لڳا. سج به اولهه طرف لهي رهيو هو. مون سوچيو: رات ڪاٽڻ لاءِ ڪٿي جڳهه ملي وڃي ته صبح جو وري پنڌ پئبو. ائين سوچيندي مان ڪجهه اڳتي وڌيس ته سامهون رنگبرنگي وڏيون ڀتيون ڏسڻ ۾ آيون. ويجهو وڃڻ سان معلوم ٿيو ته هڪ سهڻو محل هو. مون در وٽ سنتريءَ کي وڃي چيو ”ڇا، مون کي هڪ رات ڪاٽڻ لاءِ اجهو ملندو؟
سنتريءَ هڪ نوڙيءَ کي ڇڪيو ۽ اندران هڪ دربان ڊڪندو آيو. ڪنڌ جهڪائي مون کي پنهنجي پٺيان هلڻ لاءِ اشارو ڪيائين.
محلات ۾ اندر گهڙڻ سان منهنجون اکيون چرخ ٿي ويون. ٻاهر رستي تي اونده هئي، ليڪن اندر هر طرف بتيون ٻري رهيون هيون. باغ ۾ گل ڦل به بتين جيان چمڪي رهياهئا. ندين ۽ آبشارن ۾ پاڻي به هيرن موتين جيان تجلا ڏيئي رهيو هو. دربان مون کي هڪ ڪمري ۾ وٺي هليو جو تمام عاليشان نموني سينگاريل هو. چانديءَ جو پلنگ، عاج جا ڪوچ ۽ ڪرسيون چوطرف وڏيون آرسيون ۽ اطلس جا پڙدا هئا هڪ نوڪرياڻي ريشمي ڪپڙا کڻي آئي ۽ منهنجي سامهون رکي چيائين، ”سنان ڪري هيءُ ڪپڙا پائي راڻيءَ جي خدمت ۾ حاضر ٿيو. سندس حڪم آهي ته رات جو کانو توهان ساڻس گڏ کائو.“
سنان جاءِ ۾ هڪ تلاءُ هو جو سڄو گلاب جي خوشبوءَ دار پاڻيءَ سان ڀريل هو. بدن ۾ تازگي آئي ۽ ريشمي ڪپڙا ۽ بخمل جي جتي پائي مان دربان جي پٺيان هليس. راڻي پنهنجي تخت تي براجمان هئي، تمام مغرور ۽ سهڻي. هن مون ڏي چتائي نهاريو ۽ پوءِ پنهنجو هٿ وڌايائين. مون رواج مطابق سندس هٿ کي پنهنجي نرڙ سان لڳايو. هوءَ مون کي کاڌي جي ڪمري ۾ وٺي هلي، چانديءَ ۽ سوني جي باسڻن ۾ قسمين قسمين طعام رکيا هئا. اسين کائڻ ويٺاسين ۽ اٺ ڏهه نوڪرياڻيون اسان جي شيوا ۾ حاضر هيون. قسمين قسمين جا شراب هئا. پنجويهن ٽيهن نمونن جا تازا ميوا هئا. بک ڪري اُهي مون کي وڻڻ لڳا. شڪر گذاريءَ ڀريل نيڻن سان مون راڻيءَ ڏانهن نهاريو. هن ننڍڙو ٽهڪ ڏنو. هن بعد ناچ ٿيندو. تنهنجي رات سٺي گذرندي، راجڪمار!“ راجڪمار جو لفظ ٻڌي مون ڇرڪ ڀريو. پر سوچيم، شايد ائين سڏڻ هتي جو رواج هجي.
مانيءَ بعد هڪ وڏي هال ۾ مان راڻيءَ جي پاسي ۾ ويٺو هوس. سامهون ڇوڪريون ناچ ڪري رهيون هيون. اڌ رات تائين راڳ ۽ ناچ جي محفل جاري رهي. راڻيءَ مشڪي مون ڏانهن نهاريو ۽ مغروريءَ ۾ سر کي اوچو ڪيائين. مان دربان سان گڏ پنهنجي ڪمري ۾ موٽي آيس. ريشمي ۽ نرم بستري تي مون اُن رات تمام سٺي ننڊ ڪئي.
صبح جو اُٿي مون پنهنجو غريباڻو ثمر سهيڙيو. پنهنجا پراڻا ڪپڙا کڻي مان ٻاهر نڪرڻ تي هوس جو دربان اچي چيو، ”راڻي صاحبه توهان کي سڏي رهي آهي.“
راڻي هڪ شاهي پلنگ تي ويٺي هئي. سندس ڳچيءَ ۾ نؤ لکو هار چمڪي رهيو هو. هن عجب ۾ چيو، ”تون وڃين ٿو. هت ته جيڪو ايندو آهي سو هيءَ آرام ڇڏڻ نه چاهيندو آهي.“
”مون کي پنهنجي منزل ڏانهن وڌڻو آهي.“
”مون سوچيو هو ته تون ڪجهه ڏينهن رهندين. مان اڃا به تو کي نينڍ ٿي ڏيان ته تون ڪجهه ڏينهن هتي رهه. ڇا تو کي رات وارو ناچ پسند نه آيو؟“
”پسند آيو، ليڪن مون کي راه سڏي رهي آهي.“
مون پنهنجو سامان کنيو ۽ چؤطرف نهاريم. منهنجي نگاه اڱڻ طرف ويئي، جتي رات رنگبرنگي گل ڦل ڏٺا هئم. اُتي هينئر گل هئا ئي ڪو نه ۽ نه نديون ۽ آبشار هئا. مون عجب ۾ راڻيءَ طرف نهاريندي چيو،
”رات مون هتي هڪ باغ ڏٺو، نهر ڏٺي....“
راڻيءَ مشڪي چيو، ”هن بيابان ۾ باغ ۽ نديون ڪٿان آيا. اهو سڀ طلسم هو، بتين جي زور تي رچايل ڪرشمو هو. جي اهو تو کي پسند هجي ته هتي رهي پؤ؛ مان تو کي خوب هيرا جواهر سوکڙين طور ڏينديس.“
ليڪن مون پنهنجوسامان کنيو ۽ محلات کان ٻاهر نڪري آيس،
اِتي منهنجو سپنو ٽٽي پيو ۽ ننڊ مان جاڳ ٿي. اکيون کولي مون ڏٺو ته شام ٿي چڪي هئي. آرتوار سبب سمنڊ جي ڪناري تي ڪيترا گهمندڙ اچي گڏيا هئا. ٻارن به خوب گوڙ مچايو هو. مان اُٿي ويٺس. ٿورو دور ڪي برقعي پوش عورتون پنهنجا ڪارا برقعا ڪجهه مٿي ڪري پنهنجا پير پاڻيءَ ۾ پسائي رهيون هيون. سندن پير ۽ ٽنگون تمام اڇيون هيون. هو پاڻ به سهڻيون هونديون، پر هنن پنهنجي سونهن برقعي ۾ لڪائي ڇڏي هئي.
هڪ ٻار جو ڦوڪڻو اُڏامي اچي منهنجي مٿان پيو. ٻار ڊڪندو مون وٽ آيو. شايد برقعي پوش عورتن جي ئي ڪا ڇوڪري هئي. مون مرڪي ڦوڪڻو ٻار کي واپس ڏنو ۽ دل ۾ چيم، ”هينئر راند ڪري وٺ، وڏي هوندي شايد تو کي به برقعو پائڻو پوي.“
ڇوڪري مرڪي ويئي هلي. مان پنهنجي سپني تي عجب کائيندو گهر ڏانهن موٽيس.