بيٺل ڦيرو
اھو مون کي ائين لڳي ٿو، يا سچ پچ ائين آھي؟
موڪل ته ھونئن ھر آچر تي به ٿيندي آھي – پر ائين نه محسوس ڪندو آھيان، جيئن اڄ. ڀانيان ٿو اڄ مون سڄو ڏينھن ڪن اڻ – ڄاتل احساسن ۽ جذبن جي ھيٺ لوچيو آھي. ڪھڙا احساس ۽ جذبا، سمجهي نه سگهيو آھيان. مبھم آھن، اڻ چٽا. يا مون ۾، تنکي سمجهڻ جي مڻيا ڪانه آھي.
خير، ڏينھن گذري ويو. ھر ڏينھن وانگر. پر ھيءُ انوکو، آزاديءَ ۽ نجات جو ڏينھن.
ڏينھن جي ختم ٿيڻ ۾ باقي ڪو وقت ھوندو.
اٿان. کولين ۾ بند ٿيڻ جو وقت ٿيڻ وارو ھوندو. اڳتي رڙھندو وڃان. اجهوڪي گھنڊ وڳا.
برج
جيل جون ڊگهيون ڀتيون.
کليل چٽو نيرو آسمان
شام جو ھن مھل جو جيل جون ڊگهيون، ڀتيون ڪيڏو نه اداس ٿيون لڳن. ويڳاڻيون. لھندڙ سج جا سونھري تڙڪا ۽ نماشام جو ھيءٌ سمو ھر شيءَ کي اٻاڻڪاڻيءَ جو گهرو رنگ ڇو ٿو ڀري! ھا، ھينئر سمجهه ۾ آيم ته اڄوڪي آزاديءَ جي ڏينھن تي، لوچيل احساسن ۽ امنگن ۾ اداسيءَ جو ھڪ عنصر به ھو. ۽ ھيءُ نم جو وڻ به، جنھن ھيٺان مان ويٺو آھيان: اداس آھي، اٻاڻڪو (يا مون کي لڳي ٿو). ھن اٻاڻڪي نم جي وڻ ھيٺان ويھي، مان جيل جي سپريڊنٽ جي ھدايت – نه، ڇاڪاڻ ته جيل جو حاڪم ھدايت نه ڏيندو آھي، حڪم ڪندو آھي، ھو جيل جي حاڪم جي حڪم موجب آزادي جي جشن جو لطف ماڻي رھيو آھيان.
”اڄوڪي ڏينھن تي اسان کي آزادي ملي ھئي،
اڄوڪي ڏينھن آزاديءَ جھڙي بي بھا نعمت
جو تحفو ڏيندڙ ڏينھن آھي. ۽ اسين
ھڪ باوقار قوم جي حيثيت سان دنيا جي
نقشي تي اڀريا ھئاسين . . . ھيءُ اسان جي
تاريخ جو عظيم تر ۽ قابل فخر ڏينھن آھي . . . .
جو ھن ئي ڏينھن تي ھيءَ ڌرتي، ڌرتيءَ جا
کيت، ڪارخانا، ملڪيتون، پاڻ کي مليون ھيون.“
(۽ مون کي ؟)
ھون: اھو ننڍو جيلر جو، جنھن تاڙين وڄائڻ جو اشارو ڪيو ھو.
”اوھين ڄاڻو ٿا ۽ اوھان ھتي انھيءَ جو شدت سان احساس محسوس ڪيو به ھوندو ته، آزاديءَ جھڙي نعمت دنيا ۾ ٻي ڪابه ڪانه آھي.“
”سچ.“ رمضان ڀڻڪيو ھو.
(اوڏيءَ مھل ننڍي جيلر جون ڪرڙيون اکيون مٿس پيون ھيون.“)
”اچو ته ھن تاريخي ڏينھن تي نئين سر عھد ڪيون: اسان ھر قيمت تي پنھنجي پياري ۽ جان کان وڌيڪ عزيز آزاديءَ جو تحفظ ڪنداسين.“
تاڙيون.
سو اڄ ھن مبارڪ موقعي تي اوھان کي عام موڪل ڏني وئي آھي، جيئن اوھان آزاديءَ جو لطف ماڻي سگهو.
۽ مان ھتي، نم جي وڻ ھيٺان، جيل جي ڊگهين، ويڳاڻين ڀتين جي اوٽ ۾ آزاديءَ جي ڏينھن جي پڄاڻيءَ وارين گهڙين جو لطف ماڻي رھيو آھيان.
آسمان صاف آھي. نيرو ۽ گهرو. سامھون برج تي بيٺل سپاھي ٿڪل پيو ڀانئجي. خير، منھنجو ڇا وڃيس. آسمان جي چٽي، نيري وسعت ھيٺان اڏامندڙ سرڻيون ڪيتري بلندي تي ھونديون؟
الاءِ. آسمان جي نيراڻ نه رڳو گهري آھي، پر چٽي. ھينئر، جيڪر جھڙ ٿي پوي. ڪارا ڪڪر ڇانئجي وڃن. وڏ ڦڙو وسي پوي.
نه وڏ ڦڙو نه. ھلڪي ھلڪي ڪڻ – ڪڻ.
ھلڪي بوندا باريءَ سان، ھلڪڙي ٿڌ جو تصور راحت ڏيندڙ آھي ۽ من ۾ عجيب گد گد ڀريل خوشي اڀاريندڙ. اھڙي جھڙالي مند ۾ جيڪر ٻاھر ھجان ھا ته –
ٻاھر گهاريل زندگيءَ جو ھيءٌ سوچ گاڏڙ تصور ھڪ اڻ پوري تسڪين جو احساس ڏياري ٿو! نه ھئڻ گهرجي، تعجب آھي! قيد، نيٺ قيد آھي. آزادي جو دشمن.
”ٻاھر ھجان ھا.“
دراصل اھا منھنجي ڀرڀور خواھش نه ھئي. پر ھڪ عام رواجي خيال. شرط سان: ٻاھر ھجان ھا. ان ۾ ڇڪ ڪانه ھئي. ڀرڀور تڙپندو آس به نه. اھو چٽيءَ ريت محسوس ڪيان ٿو. بس ھڪ واٽھڙو خيال ھو. ٻاھر جي زندگيءَ جو تصور ڪندي، جيل جي ڊگهين ڀتين سان نظرون ٽڪرائڻ کان پوءِ لڳي ٿو ھنن ڀتين جي حد تائين زندگيءَ جي حد آھي. ۽ ھن سواءِ حدن اندر، جيڪي ھنن پاڻ مقرر ڪيون آھن. پھرو آھي. سوچڻ ڏوھ آھي. سواءِ ڪنھن سوال جي، جيل جي حاڪم ۽ ان جي نائين تائين ۽ سندس ٺاھيل ۽ لاڳو ڪيل قائدن مطابق ھلڻ، چرپر ڪرڻ، ھتي جي سٺي ۽ باعزت قيدي ھجڻ جي نشاني آھي. ھتي پسند نا پسند جو سوال نه ٿو اڀري. جيل جي حڪم جو ھر گفتو قانون آھي، ھر لفظ ضابطو. انھي جو نالو جيل آھي. ۽ جيل جي ھنن وڏين ڀتين جي پويان ھڪ آزاد دنيا. منھنجي سمجهه به ائين چوي ٿي. ۽ ٻيا به چوندا آھن. ۽ ھر قيدي، جنھن کي پنھنجي قيد جو ذرو به احساس ٿيندو آھي، ائين ئي چوندو آھي. پوءِ به نه ڄاڻ ڇو، ھنن ڀتين کان ٻاھر جي زندگيءَ لاءِ ڀرڀور ڇڪ محسوس ڪيان ٿو!
البت سمجهان ٿو، آس جي حد تائين.
گهر
ور وڪڙ گهٽيون
مکيه روڊ: موٽرون – بسون – دڪان – رونق
آفيسون
ڀٽڪ
ڀٽڪ
بوريت
گهر
رات: ساڳي، صبح: ساڳي ، منجهند: ساڳي، شام: ساڳي، رات: ساڳي . . . . .
۽ ھتي
فيڪٽري اڻت کولين ۾ بند ننڊ جاڳ فيڪٽري ماني ڪاڪوس پيشاب
ساڳيو
چڪر آھي. پھرين ايندڙ ڀوانٽي، ان چڪر ۾. دل ٿيندڙ ڪچي، اورٽ. پوءِ لائيف روٽين. سواءِ ڪنھن سواد جي، احساس جي.
چڪر: ھڪ ھنڌ ڄميل.
ائين ٿي سگهي ٿو: ته منھنجي لاءِ ھن حيثيت ۾، جنھن ۾ آھيان، اھم سوال اھو ناھي ته ڪٿي گذاريان ۽ ڪئين؟ ۽ اھڙي چونڊ ڪيان. پر زندگي، ڇاڪاڻ ته، ھا، ڇاڪاڻ ته گذارڻي آھي، گذري وڃي، جو گذارڻ لاءِ ملي آھي – ملي آھي! نه – دراصل مڙھي وئي آھي. اھو وڌيڪ درست آھي. اھو ته ظاھر آھي ته منھنجي پڇڻ ۽ راضپي کانسواءِ ئي
بھرحال، ھاڻي اٿان، وقت ڪجهه رمضان سان ڪچھري ڪيان ۽ پوءِ سمھان.
اٿان.
آزادي جي ڏينھن جي لڳل جهنڊين ۾ ھينئر اھا رونق ۽ نواڻ نه رھي آھي. ڪيتريون جهنڊيون نوڙين مان ڇڄي ھيٺ پڌر تي پکڙجي ويون آھن. ھوا تي ھيڏانھن ھوڏانھن پيون اڏامن. ۽ ڏينھن به آخري پساھن مھل وڌيڪ اٻاڻڪو ٿي ويو آھي. جيتوڻيڪ صبح واري جوڀن جي ھلڪي ھلڪي رونق اڃا اٿس، اھا رونق مون لاءِ ھينئر اڪيلائيءَ جي احساس کان وڌيڪ اڀارڻ جو ڪارڻ بنجي ٿي. ۽ عيد جي ڏينھن به ته اھڙي ئي اڪيلائپ ۽ ڌاريائپ جو چٽو احساس ٿيندو اٿم! جڏھن ھر ھنڌ، ھر ڄڻو، ڀرڀور خوشيءَ واري ڏڻ ۾ پاڻ وڃائي ڇڏيندو آھيان.
ھينئر ته مان پاڻ کي عجيب عجيب لڳي رھيو آھيان. جيئن ٿو سانوري شام جو رنگ گهرو ٿيندو وڃي، تيئن پنھنجو پاڻ کي ڌاريو لڳي رھيو آھيان. ھن ڏينھن وانگر، جيڪو آزادي ۽ نجات جو ڏينھن آھي. اسان جي آزادي جو ڏينھن. يعني منھنجي آزاديءَ جو ڏينھن. ھاڻي!
اوھ! ڪھڙا نه سھڻا پکي آھن! ڍنڍ جا پکي آھن. گهڻا . . .
ھڪ ٻه ٽي چار پنج ڇھه ست اٺ نو ڏھ يارنھه ٺھيو.
نيري آسمان جي ڦھليل چٽي نيري وسعت ۾، سندن اڇاڻ ياري ٿي لڳي، ۽ سندن قطار. وڃي رھيا آھن، قيد جي برجن واري اڏول ۽ باوقار لڳندڙ ڀتين جي ھن پار، خوابن جي جڳ ۾، جتي چيو ۽ سمجهيو وڃي ٿو ته آزادي آھي. ھر ڄڻو آزاد آھي، جيل جي ھنن ڀتين کي ڏسندي ڏسندي لڳندو آھي ته، جڏھن کان زندگيءَ جو وجود ظھور ۾ آيو آھي، ھي ڀت آھي.
پکين جي قطار؟ ڏکڻ ڏانھن اڏامي. اڙي گهر به – ته پکين جي اھا قطار، اسان جي گهر مٿان لنگهندي ھوندي
گهر
بابا ھيئنر ننڍڙي اڱڻ ۾ کٽ تي چلم مان ڦوڪون ڀريندو ھوندو. امان سندس ڀر ۾ ويٺي ھوندي، ڪچھري ڪندا ھوندا، بابا کيس پنھنجي صاحب جون ۽ آفيس جون ڳالھيون ٻڌائيندو ھوندو، ۽ امان وري اوڙي پاڙي جي ڪنھن نوجوان نينگر جي ۽ منھنجو به ذڪر
ادي؟ بابا ۽ امان جي کٽ جي ٿورو پرڀرو وڏاڻ جي منجيءَ تي ڦڻوٽو ڏيندي ھوندي، ڪاٺ جي ڦڻوٽي ۾ آيل جون آنڱوٺن جي ننھن سان ماريندي ھوندي. ھر روز ھن مھل ائين ئي ٿيندو آھي، پوءِ اٿندي، چانور سوئيندي، رڌيندي. کائيندا. سمھندا. صبح جو اٿندا. نيرن، وري منجهند. وري شام وري . . . .
ساڳيو ڦيرو.
سمجهه ۾ نٿو اچي ھن ريت زندھ رھڻ جي معنى ڪھڙي ٿي سگهي ٿي؟
”جڏھن الله تعالى کي پنھنجي وجود جي ظھور جو خيال ٿيو، ته ھيءُ جھان، انسان، حيوان، جنات . . . ھڪ اشاري سان خلقيا آھن، ڪنھن ملي جي واتان ٻڌو ھوم يا . . . خير ، ڪيڏي بيوقوفي!! محض پنھنجي وجود جي نماءَ لاءِ سڄي خلق کي – اھا ڪھڙي ڏاھپ آھي؟ ڪنھن ڪتاب ۾ پڙھيو ھوم: سج جي گولي مان ھڪ ذرڙي جو الڳ ٿيڻ، زمين جو ٺھڻ، اميبا . . . انسان جو بتدريج وڌڻ – ھي سڀ ڪجهه ارتقائي حادثو آھي. ڪيڏو المناڪ.
اٿان. ھينئر ته بند ٿيڻ جو ٽائيم اچي ڀريو ھوندو. ڪيترو ٿيو ھوندو؟ ڀانيان ٿو ته پر ھتي جيل ۾ رڙھڻ جو احساس ئي ڪونه ٿو ٿئي. زندگي ڪيڏي سست آھي. قيد ۾ وقت جا ماڻ بي معنى آھن. جي احساس آھي ته، وقتي – اڪيلائپ جي انھن گهڙين ۾، پنھنجي منھن سوچڻ مھل، پنھنجي قيدي ھجڻ، ۽ قيدي ھجڻ جي لحاظ کان ڪنھن مبھم انتظار، جو خود سوال بڻيل ھوندو آھي. ۽ وري اھو عجيب به ته: اھا ڄاڻ ھوندي، ايندڙ ڏينھن، ھر ساڳئي ڏينھن وانگر، ساڳيو ئي ڏينھن آھي، پوءِ به ان جو انتظار! جي سپاھي ھي گھنڊ نه وڄائين ته ھوند وقت ھڪ ھنڌ ڇپ وانگر بيٺل لڳي:
لڳي؟ پر نه – جيل ۾ وقت ڄميل آھي، سپاھين جا اطلاع ڏيندڙ گھنڊن جا اھي آواز، دراصل وقت جي ڇپ کي اڳتي ڌڪيندا آھن. جائي به، وقت کي ائين ھٿرادو ڌڪڻ ھڪ قسم جي دلچسپ راند لڳندي آھي. پر ساڳئي ڏينھن، پٺيان ساڳي رات، ساڳي پٺيان ساڳيو ڏينھن، وقت جي انھي ھٿرادو ريڙھ جا جاکوڙ کي شاندار شڪست ڏئي ڇڏيندو آھي.
ھاڻي اٿڻ گهرجي. سچ پچ ھيءَ سڪون واري جاءِ آھي. دل به چويم ٿي ته ويٺو ھجان. ائين اڪيلائيءَ ۾. سوچ جي وھڪري ۾ وھندي، ھڪ قسم جو مخصوص سرور اچي رھيو آھي.
پر، ويھي نٿو سگهان. پسند يا چونڊ منھنجي لاءِ بي معنى لفظ آھي. جيتوڻيڪ ڀانيان ٿو ته، اندر ۾ ھلڪي ھلڪي خواھش سرڪي رھي آھي: ھتڙي ويٺو ھجان. پر،
ھاڻي اٿان، متان رمضان اچي نڪري. اچڻ شرط عادت موجب کلي پڇندو؛ ”ڇا ويٺو ڪرين اڪيلو ئي اڪيلو.“
”بس. اُھئين.“
”اڙي اُھئين ڇا؟“
جائي به عجيب جواب آھي. ”اُھئين – اھو ته نٿو ڄاڻان. پر سدائين اڪثر سوالن جا جواب، انھي لفظ سان ڏيندو آھيان. ضرور ھينئر ڳوليندو ھوندو، سندس رويي مان پڌرو آھي ته دوستي رکڻ چاھي ٿو، جيل ۾ ساٿي جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي، پر مون کي اڪيلائي پسند آھي. ٻئي جي موجودگيءَ ۾ عجيب قسم جي بيچيني ۽ مونجهه محسوس ڪندو آھيان ۽ پريشاني ٿيندي اٿم. وري سندس سوال مٿان سوال، ڪيڏو ڪڪ ڪندا آھن. اھو بنھه نه وڻندو اٿم ته مون کان ڪو سوال مٿان سوال ڪري، نه ڄاڻ ڇو، انھي کي پنھنجي مٿان حملو سمجهندو آھيان ۽ نه ئي – مان ڪنھن کان سوال ڪرڻ چاھيندو آھيان. پر مان سندس دل ڀڃڻ نٿو چاھيان. ان ڪري سندس قرب ڀرئي رويي جي موٽ به مناسب انداز سان ڏيڻي پوي ٿي. ڪلھه ٿي چيائين.
”مھيني کان پوءِ تون آزاد ٿيندين.“
مان اڳ ئي، پنھنجو پاڻ مان بيزار ويٺو ھوس.
”پوءِ . . .“
”ٻاھر تون آزادي ماڻيندين.“
”ماڻيندس؟ آزادي. ھنن ۽ پھريدارن جي حدن کان پوءِ چرڻ، پرڻ آزادي آھي؟“ جواب پائڻ لاءِ، اڳتي سوچڻ جو ارادو اجايو سمجهي، لاھي ڇڏيم.
”ھون.“ ھن کي وراڻيم.
”ڪمال آھي!“ ھن کي منھنجي ٿڌي ۽ بي پرواھي واري موٽ تي حيرت لڳي.
سندس حيرت واري ڪيفيت تي، مان منجهيو ھوس، ششدر وچان، پوءِ ھڪدم سوچ جو ڪانٽو حياتيءَ ۾ ملندڙ مختلف ڪيفيتن تي بيھندو، رڙھندو ويو:
جستجو ۽ جاکوڙ: اتساھ ۽ جوش وچان.
(جا پوءِ خفقان لڳندڙ)
اميد ۽ آس؛ ويساھ جي روشني ۾ جرڪندڙ.
( جا پوءِ سوچ جو سراب لڳندڙ)
نراسائي ۽ نااميدي: اداسيِءَ ۽ غم ۾ ويڙھيل.
( جا پوءِ اجائي لڳندڙ)
اڪثر پنھنجي وجود کان اڻ ڄاڻ: اھو ته مان آھيان ڪونه. جو ڏينھن جي روٽين ۾ گم ٿيل.
۽ پوءِ انھي وَھَڪَ سان چرندڙ ڪيفيت پٽاندڙ ھستيءَ جو ھر رخ بي معنى لڳندڙ. بس حياتي گذارڻ جو لفظ، ايڏو وزني آھي جو
يا ڪا معنى زندھ رھڻ لاءِ جواز بنجي سگهي ٿي؟ جي ڪا معنى ڏنل ناھي ته پوءِ مون وانگر ھيءُ به ھتي يا ھتي
”ڇو! جواب نٿو ڏين.“ ھن مون کي سجاڳ ڪيو.
”ھان! . . . ھون.“
ھو کليو ھو، پاٻوھ منجهان: مون ڏانھن معنى خيز نظرن سان نھاريندي، ھن جي کل ۾ منھنجي لاءِ پيار ھو، ان پيار ۾ سادو ۽ پاڪ خلوص ھو. ( ۽ رحم جوجذبو به؟) ان پيار ۾ مون پاڻ کي ھيچ ۽ ھن کي وڏو محسوس ڪيو.
”ڪتاب پڙھي پڙھي، تنھنجو مٿو ڦري ويو آھي.“
ھن جي چوڻ جي انداز ۾، مون لاءِ پيار (ھمدردي؟) ھو ۽ ان انداز ۾ پورو اعتماد پئي بکيو. مون کي پنھنجي ڦڪائيءَ جو احساس پاڻ ٿيو ھو.
ھو وري کليو ھو. منھنجي جواب تي وڏو ٽھڪ ڏيئي. اوھيو کولين ۾ بند ٿيڻ جو گهگهو وڳو آھي، ھاڻي ته اٿان