اتساھ جو موت
سياري جي ڊگهي رات. رات جا يارنھن. اڇو ڪاڳر، ھٿ ۾ قلم، لکڻ لاءِ ڀرڀور اتساھ:
”1960ع واري جنگ لڳل. شام جي مھل، سج لٿي کان پوءِ، ھلڪي اوندھ بليڪ آئوٽ ڪاراڻ. روشني نه. روڊ رستا ٻسا، گهٽيل لڳندڙ، گهٽيءَ مان ھڪ ھندو لنگهي ٿو. ڏر تي ويٺل ڪتيءَ وانگر چار پنج مسلمان وڪوڙي وڃنس ٿا!“
پنھنجي بابي ھندستان جي جھازن کي ٽارچ ٿو ڏيکاري.
جاسوس آھي، جھنم رسيد ڪيوس.
(نه نه، مولا جو قسم اھو غلط آھي . . .)
اڙي ڀاڻجوت تنھن جو وري مولا ڪھڙو؟
ڪافر! مولا جو نالو وٺين ٿو، پنھنجي پليد زبان سان.
اوچتو: ڊي.پي.آر
اتساھ مروٽيل، ھٿ ۾ قلم، اڇو اڇو ڪاڳر.
رات ڳپل گذري ويل. لکڻ لاءِ ڀرڀور اتساھ. ٻرندڙ سگريٽن جو دونھون ڦھليل. ھٿ ۾ قلم، اڇو ڪاڳر:
استاد جمعو مستري صبح جو جڏھن ڪارخاني ڏانھن وڃڻ لڳو ته، معمول جي ابتڙ زال ڏانھن ڏسي، پنھنجي ڳنڀير منھن تي، زوريءَ مرڪ مڙھيندي چيائين: ”سڀاڳي، اڄ متان، پنھنجي آخري گڏجاڻي ھجي.“
”ڇو؟ ڌڻي خير ڪندو، ماريا اھڙي وائي ته نه ڪڍ.“
”اڄ اسان جي ھڙتال آھي، شايد گولي ھلي.“
سوال ۽ ڳوڙھن ڀنل اکيون! گونگي زبان. بت ھڪ ھنڌ بوتو بڻيل.
”ڄاڻين ٿي، ھتي لاش به نه لڀندا آھن.“
اوچتو: طبقاتي ڏڦير ھلائڻ، قلم . . . سزا. . .
اتساھ مروٽيل، ھٿ ۾ قلم، اڇو ڪاڳر خالي خالي!
رات. چوڌاري سناٽو. واچ بيٺل. ھٿ ۾ قلم، لکڻ لاءِ ڀرڀور اتساھ. ڪھاڻي جيڪا بلوچستان جي ھڪ تازي واقعي بابت:
”اھا بلوچ عورت، جنھن جي . . . .“
اوچتو: ڊي.پي.آر
اتساھ مروٽيل. ھٿ ۾ قلم. اڇو ڪاڳر، خالي خالي!
”اھو پريو مڙس اسان کي، موئن جي دڙي کان موٽندي ڏوڪري اسٽيشن تي، گاڏيءَ جو انتظار ڪندي، پليٽ فارم تي مليو. ترڪي ٽوپي، بادامي زرين جو ڪوٽ. ھلڪي اڇي ڏاڙھي، ڪتر ڪيل مڇون ۽ ناسون، ناس سان، ناسي ٿيل. ھٿ ۾ اڇو رومال، جنھن سان ذري ذري، نڪ ۽ چپ جو مٿيون حصو صفا پئي ڪيائين.
سنڌ يونيورسٽيءَ جا شاگرد آھيو؟
ھا سائين!
ڳالھائڻ شروع ڪيائين: سنڌ کي نئين سر جيارڻ جي ھلچل . . . ھا، سنڌي ھڪ قوم، سادي سٻاجھي، سادگي ۽ سٻاجھائي ڪمزوري بنيل. اوھان نئين دور جا نوجوان آھيو. ڇا اوھان ڄاڻوٿا: تاريخ جي ھر دور ۾، ڪمزوري يا ھيڻائي وڏو ڏوھ آھي . . .
”اوھان منھنجا ٻچا آھيو. اوھان کي ٻڌايان: جڏھن ھن ڌرتيءَ تي عربن، ايرانين، ارغونن، ترخانن، مغلن، مغلن جي ناجائز پونئيرن ھا: حرامي ٻارن ۽ انگريزن ۽ ٻين ڦورن ۽ لٽيرن جا پير اڃا ھن ڌرتيءَ تي نه پيا تڏھن، ھا، تڏھن . . .
(ھلندڙ فلم ھڪ ھنڌ بيٺل)
اوچتو: سنڌي ڪا قوم ناھي، پاڪستان ۾ ھڪ ئي قوم رھي ٿي، پاڪستاني. غداري سزا.
اتساھ مروٽيل. ھٿ ۾ قلم، ھٿ ھڪ بيٺل. ذھن خالي.
رات جو ھڪ. اڇو ڪاڳر، ھٿ ۾ قلم، لکڻ لاءِ ڀرڀور اتساھ.
”ھيءُ ان ماءُ جي لال جو ذڪر آھي، جيڪو، ٻولي وارن ڪرايل فسادن ۾ گوليءَ جو شڪار ٿيو. ڳڀرو جوان، ھاٺي ڀريل منھن تي ھلڪي مڇن جي ريھه . . .“
سيڪشن . . .
اتساھ مروٽيل. ھٿ ۾ قلم، ھڪ ھنڌ بيٺل.
”سائين، ھن مان جيڪڏھن، ”سنڌ“ جو لفظ ڪڍو ته بھتر .“
”؟“
”مان اوھان جي اڻ ڇپيل سوال کي سمجهي ويس. دراصل پريس ۽ پبليڪشن آرڊينس . . . اوھان پاڻ سمجهي سگهو ٿا:
اوچتو سوالن جو سلسلو: جرئت جي گهٽتائي؟ پيٽ جو مسئلو؟ آزادي جي مقصد تي ذات کي فوقيت؟ خود غرضي؟ منافقي؟
ليکڪ وٽان:
ھنن اڻ پورين ڪھاڻين پٺيان ھڪ ڪھاڻي آھي: ھڪ ڀرڀور جذبي، اتساھ جي آتم ڪٿا. اھو جذبو، اتساھ جيڪو خطري طور پنھنجو اظھار آھي. ذات جا پنھنجي اظھار ۽ اوسر لاءِ آزاديءَ گهري ٿي. ذات جو اظھار، وقت جو پڙاڏو. وقت جي پڙاڏي کي ڪچلي، دٻائي سگهجي ٿو؟ سگهيو ويو آھي؟ ھيءَ ھڪ مڃيل سچائيءَ آھي ته: ذات جو اظھار وڏي قرباني گهري ٿو.
ھيءُ ديس، جنھن جي رھواسين جي خمير ۾ سادگي ۽ سٻاجھائي ڳتيل آھي. سچائي، جن جو ڱڻ آھي. اتي ھا، اتي، ساڻيھه سوديندڙ ۽ وڪاڻل به رھن ٿا. جيڪي اوچي ڳاٽ فخر سان غداري جو اعتراف ڪن ٿا. اھڙا ڍونگي منافق به رھن ٿا، جي ڏاھپ ۽ ڄاڻ جو ڍونگ رچائي، وطن وڪڻندڙن سان ساٿياري ئي وقت ۽ موقعي جو ناٽڪي روپ ڌارين ٿا. جڏھن سندس بکيا اڊڙن ٿا، ته ھو پنھنجي ڏوھن ۽ منافقيءَ وارن ڪرتوتن کي (پنھنجي پر ۾) لڪائڻ واسطي، تاريخ ۽ محب وطنيءَ تي ھڪ ھٽي قائم ڪري فتوائن جو سھارو وٺن ٿا.
تاريخ جي اکين ۾ ھيءَ ڌوڙ وجھڻ جي ناڪام جاکوڙ، ھڪ پاڻ ٺڳيندڙ مشڪري وارو ناٽڪ آھي، جيڪو . . .
ڇا مان به ڪو سانگ رچايان؟ ڪنھين بھاني، اٽڪل بازي حرفت، پنھنجي ڏوھ جي بار کي جهڪو ڪرڻ لاءِ فتوى جو سھارو وٺان؟
نه بھتر آھي اعتراف ڪريان: پنھنجي سچي جذبي جو اظھار جي سگهه نٿو ساريان، ھن اعتراف سان، مون کي ھن حقيقت کي به مڃڻ گهرجي ته، ھيءُ منھنجي ذات جو موت آھي ۽ مان آھيان ھڪ ٽٽل روح. چرپر ڪندڙ انسانن ۾ به، مئل انسان زندھ ھوندا آھن. زندگي جي مختصر وصف ھن ريت به بيان ڪري سگهجي ٿي ته: اڳتي اسرندڙ چرپر.
ھڪ جيئري انسان جي مئل زندگي ، جيڪو، لائيف جي مڪينيڪل، ۽ مڙھيل روٽين ۾ ھڪ مشين جي بيجان پرزي وانگر، مقرر ٿيل حدن ۽ ماڻن موجب چرپر ڪري ٿو. پر زندھ جيو وانگر اڳتي نٿو اُسري.
ھيءُ اتساھ جو موت نه، ذات جي حيات جو موت آھي.