مئل زندگي
خاموش آھين؟
دراصل سياري ۾ شام جو سمھڻ ڪري سستي اھڙي ته وڪوڙيو وڃي جو . . .
تنھنجي مڊم؟
حيدرآباد وئي آھي.
خاموشي.
ڪٿي غلط وقت تي ته نه آيو آھيان؟
نه نه، اھري ڪا ڳالھه ناھي.
ڳالھائين نٿو؟ اڃان ننڊ؟
تنھنجي سياست جا ڪھڙا حال آھن؟
پيارا، سياست منھنجي بابي جي ناھي: تنھنجي به آھي.
ڦڪائپ جو ٽھڪ.
خاموشي.
تنھنجي سروس جو ڪھڙو حال آھي؟
مڙئي. گاڏو گھلجي پيو.
مطمئن آھين؟
رھڻ جي ڪوشش ۾ رڌل آھيان.
منھنجو مطلب آھي: تنھن جو ضمير مطمئن آھي؟
مون کي تون، منھنجي ضمير کان ڌار ته ڪري نٿو سگهين.
تنھنجي جي معنى ته تون پاڻ کي بي ضمير بنائڻ ۾ رڌل آھين . . .
مان تنھنجي نتيجي کي رد نٿو ڪيان.
ايڏي جرئت واري بي شرمي!
نه، حقيقت جو اعتراف.
خاموشي.
ٻيا ڪھڙا حال آھن وقت ڪيئن پيو گذري؟
تو اھو سوال مون ڏانھن لکيل خط ۾ به ڪيو آھي. ڄاڻان ٿو، تون اھو سوال، ھر ملندڙ کان رڳو ھن ڪري ڪندو آھين ته: جيئن پنھنجي مقصد جي بيان لاءِ ميدان تيار ڪري سگهين.
مطلب؟
مطلب ته: جواب ڏيندڙ اڳلو، فطري طور پنھنجن حالتن جي غير يقيني ۽ عدم سلامتي جو رئڻو پٽيندو ظلم، بي انصافي ۽ زيادتين جو بيان ڪندو، ڀيانڪ ۽ غير سلامت مستقبل وغيرھ وغيرھ پوءِ تون مڪينيڪل انداز ۾ لائين فٽ ڪرڻ شروع ڪندين؛ پيارا! اسان جي ملڪ ۾ سماج جون اھي ڪڙيون حقيقتون آھن. جنھن جو نه احساس رڳو تون، پر ھر مظلم انسان ڪري ٿو. پر بنيادي سوال آھي ته، اھي ڏاڍايون ۽ بي انصافيون ختم ڪيئن ٿين. رڳو رئڻ ۽ شڪايتن سان ڪجهه نه ورندو. ضرورت ھن ڳالھه جي آھي ته سڀ مظلوم طبقا گڏجي جدوجھد ڪن. تحريڪ ھلائين، حال ۽ مستقبل جي سلامتي لاءِ. تحريڪ ھلائڻ لاءِ تنظيم جي ضرورت آھي، قربانين جي ضرورت آھي، ڇاڪاڻ ته . . .
وڏو ٽھڪ.
وڏو حرامي آھين.
تنھنجي انھي فتوى سان اتفاق نٿو ڪريان.
خير، ھلون ٻاھر.
ھلون ٿا. مان ھٿ منھن ڌوئي وٺان.
دير لڳندي؟
خاص نه. تون تيستائين ھتان ڪو ڪتاب کڻي ڏس.
منھنجي خط جو جواب؟
ھن نوٽبڪ ۾ اندر رکيل لفافي ۾.
ھي نوٽبڪ پڙھي سگهان ٿو.
خوشيءَ سان. بڪواس لکيل اٿس، پڙھي وقت زيان ڪندين.
چئبو ته بڪواس به لکين ٿو.
مان خود ھن ڌرتي تي بڪواس آھيان.
چڱو، جلدي ڪپڙا مٽائي وٺ.
خط:
تو مونکي ليڪچر پيارڻ سان گڏ، جيڪو ھدايت نامو ڏنو آھي: انھيءَ بابت مان ڪجهه چوڻ نٿو چاھيان.
تو پڇيو آھي: وقت ڪيئن پيو گذري؟ سمجهان ٿو تنھن جو ھيءُ سوال رسمي ۽ روايتي آھي، پر نه ڄاڻ ڇو، مون کي ھيءَ غير اھم ۽ رسمي سوال، حياتي جو ڳڀ، لڳندو آھي. ڄم ۽ موت جي وچ ۾ ڀريل ۽ چرپر ڪندڙ وٿي، جنھن کي حياتي جو نالو ڏنو وڃي ٿو، انسان لاءِ انھي جو گهارڻ ئي بنيادي سوال آھي. ھن سوال کي، ھر ڄڻو، پنھنجي ئي انداز ۽ روپ ۾ جواب ڏئي ٿو. تجربي ۽ حالتن آھر، پنھنجي ان جواب مان ڪير ڪيترو مطمئن ۽ غير مطمئن آھي، يا اطمينان لاءِ جاکوڙ ڪري ٿو. اھا الڳ ڳالھه آھي.
بھرحال – منھنجا دوست، گهاريان پيو: نوڪري ڪيان ٿو، نه ڪرڻ چاھيندي به: جو ھن کان وڌيڪ ٻي ڪنھن به صورت ۾ ذليل ٿي نٿو سگهجي، پر پوءِ به ھن ذلالت جو بار کڻڻ جي ڀرڀور خواھش رکان ٿو، ڇاڪاڻ ته زنده رھڻو اٿم. ھٿائين ھميشه ھن کٽڪي ۽ ڊپ جي ذھني عذاب ۾ ڀوڳيندو آھيان ته: ڪٿي ھي ذلالت جو بار ڇڏائجي نه وڃي. ۽ پوءِ ڇا ٿيندو جو ڀيانڪ سوال . . . .
(خط نامڪمل)
نوٽبڪ ۾:
چيائين: اداس آھين؟
چيم: ڪا ڳالھه ناھي.
چيائين: طبيعت خراب اٿئي؟
چيم: زندگي ئي خراب آھي.
چيائين: مطلب؟ وڦلين پيو يا فلاسافي پيو ٿاڦين؟
چيم: نه، تون نه سمجهي سگهندين.
چيائين: تون سمجهاءِ ته مان به سمجهان.
چيم: ڀٽائيءَ چيو آھي ته، ”الا! ڏاھي م ٿيان، ڏھيون ڏک ڏسن.“
چيائين: سائين ڀلا، اھا ڪھڙي ڏاھپ آھي، جنھن اوھان کي . . . . (سندس ٺٺول کي محسوس ڪندي، نظرانداز ڪيان ٿو)
چيم: توکي خبر آھي ته؛ سنڌ اڄ تاريخ جي انھيءَ دور مان گذري رھي آھي، جنھن ۾ سندس مستقبل جو فيصلو ٿيڻو آھي، مان ھڪ سجاڳ، حساس ۽ سلجھيل ذھن آھيان. چوڌاري ۽ وک وک تي جيڪو ظلم ۽ انياءُ، ڪميڻائيون ۽ ذلالتون ٿين ٿيون، ٻين سان يا خود مون سان، تن کي محسوس ڪيان ٿو ۽ احساس ھيٺ ڀوڳيان ٿو. چاھيان ٿو ۽ ڄاڻان ٿو ته ھيءُ سڀ ڪجهه تبديل ٿيڻ گهرجي، ختم ٿيڻ گهرجي، ھن حقيقت کان سڄاڻ آھيان ته تبديلي جي ھن جاکوڙ ۾ شامل ٿيڻ ۽ ان ۾ پاڻ وڃائي ڇڏڻ، نه رڳو اڄ جي حالتن ۾ منھنجو بنيادي فرض آھي، پر منھنجي ذاتي بي اطميناني ۽ ذھني ڇڪتاڻ جو علاج به، ڏوھاري ھجڻ جو اھو تکو احساس آھي، جنھن جا ڪاپاري ڌڪ، مون کي ڪڏھن ڪڏھن ساڻو ۽ بي ستو ڪيو ڇڏين، ۽ مان . . .
اوچتو احساس ٿئيم ٿو ته، ڪٿي روايتي ليڪچر بازي ته نه ڪري رھيو آھيان. چپ ٿي وڃان ٿو! خاموشي ٽوڙيندي، سواءِ ڪنھن اڳواٽ جي ويچار جي: فلم جو پروگرام پيش ڪريان ٿو: ”ھل، ته فلم تي ھلون.“
چئي نٿو سگهان، ھيءَ بناوٽي ۽ وقتي فرار جا طريقا پناھ ڏيڻ ۾ ڪيستائين ساٿ ڏيندا.
سنڌي شاگردن جو ھڪ وفد آيو. ڪتابن تي پيل بندش خلاف احتجاجي جلوس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ نيند ڏيڻ واسطي. ڳالھين ڪندي ٻڌايائون ته جلوس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ اڪثر ليکڪن ۽ شاعرن مختلف عذر پيش ڪندي انڪار ڪري ڇڏيو آھي. جن ۾ قومي، عوامي وغيره لقبن سان نوازيل به شامل آھن. ڪن چيو: ھيءُ وقت کان اڳي، جوکي وارو ۽ اجايو مارائيندڙ قدم ٿيندو. ڪنھن چيو، مان ٻچڙيوال آھيان، جي مون کي ڪجهه ٿيو ته منھنجي ٻچن کي قوم ته ڪانه سنڀاليندي! ڪنھن نوڪريءَ جي مجبوري ڏيکاري! ڪنھن چيو، بابا اھا سياست آھي، اسان فنڪارن جو ڇا وڃي! ڪنھن چيو: صبر ڪريو، پنھنجن جي حڪومت آھي گهڻو ڪجهه ٿيندو. ڪن ٺلھو ھمدردي جو جذبو ڏيکاريندي، پنھنجي شريڪ نه ٿيڻ لاءِ پنھنجي پر ۾ ڪو وزني عذر پيش ڪندي جلوس کي ڪامياب بنائڻ لاءِ ڍير صلاحون ڏنيون! ۽ جڏھن کين اسان ٻڌايو ته فلاڻا فلاڻا نالي چڙھيا انڪار ڪري چڪا آھن ۽ اسان کي جلوس ڪڍڻ کان جهليو اٿن. ته ورندي ۾ انھن صاحبن، کين گاريون ۽ لعنتن جا ڌوڙيا لائي ڏنا ۽ کين ڪانئر، بزدل، وڪاڻل، جي لفظن سان نوازيو. خير مان سوچي رھيو ھوس ته ڪھڙو عذر پيش ڪريان، نيٺ ڪو به عذر نه سمجهيو، يا اھڙي اخلاقي جرئت ساري نه سگهيس، شريڪ ٿيڻ جي ھام ڀريم. ھمدردي ڏيکاريم ۽ چندو ڏنم.
ڄاڻان ٿو: مان جلوس ۾ ڪونه ويندس. مڃان ٿو، حالتن سان مقابلي جي جرئت ڪانه اٿم. سوچيان ٿو: مون جو شاگردن کي چيو ته منھنجيون ھمدرديون اوھان سان آھن، سو ھمدردي جي ضرورت جرئتمند شاگردن کي آھي، يا مون کي، پنھنجو پاڻ کي!
اڄ آفيس ۾، ڪنھن حادثي سبب اوچتو، نوڪري جي غير يقيني ھجڻ جو شديد احساس ٿيو، ھھڙي قسم جي غير يقيني حالتن جي نتيجي ۾، غير سلامتيءَ واري اذيتناڪ ڀوڳنا ڏينھون ڏينھن وڌندي پئي وڃي. سمجهه ۾ نٿو اچيم ته ھيءَ سسسيفس واري زندگي پنھنجو پاڻ تي ڇو مڙھي اٿم. ايتري قدر جو، ھيءَ زندگي منھنجي ڪمزوري بنجي وئي آھي؟!
(ٽيون ڏينھن جي واقعي جنھن ريت مون کي ذليل ڪيو ۽ نيچيڻي جو شديد )
نوٽبڪ ھٿن مان ڦريندي،ڀڦٽو ڪندي: اڙي يار، ڇا پڙھي ڪندين، اٿ ته ھلون.
Damn it, come on.
ٻاھر. رستي تي،
ڪامريڊ ڇا پيو سوچين؟
تنھنجي خط تي ۽ نوٽبڪ ۾ لکيل.
بڪواس آھي. وقتي طور اڀريل جذبن جو جذباتي اظھار. ھن تي سوچي پنھنجي انرجي زيان نه ڪر.
پر مون کي سمجهه ۾ نٿو اچي ته سواءِ ڪنھن نصب العين جي، نيٺ تنھنجي زندھ رھڻ جو مقصد؟
پنھنجي جبلي گهرجن جي پورائيءَ لاءِ مٿا ڪٽ ڪرڻ.
ته ڇا تون پنھنجي انھيءَ زندگيءَ مان مطمئن آھين؟
ڪير به پنھنجي زندگي مان مطمئن نه آھي.
اھوDefence mechanism آھي.
تون ھن کيDefence reaction به چئي سگهين ٿو. پر ائين ڪرڻ يا ان انداز سان ائين سوچڻ، ضرورت بڻجيو پوي.
پر پيارا، جبلي گهرجن کي ته جانور به پورو ڪن پيا. تون انسان آھين، ھڪ سلجھيل ۽ . . .
سمجهه ته مان تنھنجي مفھوم وارو انسان نه آھيان.
توسان پوءِ ڳالھائڻ اجايو آھي.
مان ته ڪيترا ڀيرا اڳ به عرض ڪري . . . .
تون وڏو حرامي آھين.
مان پڪ سان چئي نٿو سگهان.
ھر سنجيدھ ڳالھه کي مذاق ۾ ٽاريو ڇڏين. مان سوچي به نٿو سگهان ته تنھنجي ذات ايتروDegeneration جي اوڙاھ ۾ . . .
خير، تون ڇا به چئين، تنھنجي راءِ جي اظھار جو حق مڃيندي، مان توکي ٻڌايان ٿو ته: مان، نه ٽرمنالاجيءَ جي لفظن ۾ پنھنجي ذات جي اصليت کي محدود رکڻ چاھيان ٿو، نه ئي لفظن جي حدن اندر پنھنجي اصليت کي ڦولھڻ چاھيان ٿو.
ٻوليءَ جا اھي لفظ، انسان، نيٺ پنھنجي انھن مقصدن لاءِ ئي ٺاھيا آھن. پر مان سمجهان ٿو ته: منھنجو Degeneration وارو ريمارڪ شايد تنھنجي انا کي ڌڪ ٿي لڳو آھي.
نه، اھڙي ڪابه ڳالھه ناھي.
پوءِ اوچتو، ھيءُ تنھنجو تکو، ڏمريل ۽ اڳرائيءَ وارو لھجو؟
خاموش
Wounded pride?
نه: Degeneration جو احساس.
گڏيل ٽھڪ.
وڏو حرامي آھين. نيٺ تون لنوائين ڇو ٿو؟
ان کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ڪونه آھي. (گهڙي جي ماٺ کان پوءِ) ھڪ ئي چڪر ۾ گھمندڙ زندگيءَ جي بيزاريءَ واري ۽ ھڪ رنگي احساس کي مٽائڻ لاءِ ڪو سانگ ته گهرجي.
ته پوءِ خط ۽ نوٽبڪ ۾ جو لکيل . . .
بڪواس آھي. اچ ته ھن ھوٽل ۾ چانھه پيئون.
خاموش آھين؟
۽ بيزار به.
سبب؟
ڇا اھو ضروري آھي ته: ھر ڳالھه کي سبب ڏنو وڃي.
پيارا، تون گهڻو وقت پاڻ کي ٺڳي، دوکي ۾ رکي نٿو سگهين.
ڪوشش ڪري رھيو آھيان. ڇاڪاڻ ته مان سمجهان ٿو، منھنجو ڇوٽڪارو ئي پاڻ کي ڪاميابيءَ سان ٺڳڻ ۾ آھي . . .
بڪواس بند ڪر. ٻڌ: تون پاڻ کي گهڻو وقت دوکي ۾ نٿو رکي سگهين. تحريڪ کان جدا ٿيڻ کان پوءِ، تنھنجي لاءِ ھن وقت بنيادي سوال آھي، پاڻ کي ڪنھن ريت مطمئن ڪرڻ. تون پاڻ کي مطمئن رکڻ لاءِ، ٻين ڊوھ ڪندڙ ليکڪن جي ابتڙ، جنھن سوچ جو انداز اختيار ڪيو آھي، انھيءَ ۾ پنھنجي ڏوھي ھجڻ جي اعتراف جو شديد احساس آھي، جڏھن ته ھمراھن ذاتي فائدن کي، قومي قائدن سان ملائي، انتھائي بي شرميءَ سان ذھني سڪون حاصل ڪيو آھي. غداريءَ ۾ محب وطنيءَ جا ڪارڻ ڳوليا آھن. پنھنجين بدمعاشين، ڪيمڻائين ۽ ذلالتن ۾ مقصد جي خدمت جا پھلو ڳڻايا آھن. ڪونئرائپ بزدليءَ ۽ موقعي پرستيءَ کي موقعي شناسيءَ جو ليبل لڳايو آھي، ھو انھيءَ ۾ خوش ۽ مطمئن آھن. تو جيڪو انداز اختيار ڪيو آھي، انھيءَ سان تون پاڻ کي ڪڏھن به مطمئن ڪري نٿو سگهين، ڇاڪاڻ ته . . . . . .
خير، مان آئنده ڪوشش ڪندس ته اھڙن ايماندار جذبن جي اظھار جو شڪار نه ٿيان.
اھا خودڪشي ٿيندي.
ڄاڻان ٿو، پر چاھيان ٿو.
پر تون ائين ڪري نه سگهندين.
اھا تنھنجي پنھنجيOptimism آھي.
تنھنجي موجوده حالتن ۽ ذھني ڪيفيت کي آڏو رکي،مان توکي ھڪ مختصر ڪم سونپڻ چاھيان ٿو، اھو ھيءُ ته ڪڏھن ڪڏھن اسان کي مضمون . . . . .
مان اھڙي ڪابه جوابداري نٿو کڻي سگهان.
تون ذليل آھين.
مئل زندگين تي اھڙن لفظن جو اثر ڪونه ٿيندو آھي.
خاموشي، اداس ۽ ڇپندڙ خاموشي. اوچتو، ھوٽل ۾ ٿيندڙ گوڙ جو احساس ۽ بيزاري.