پنهنجي پاران
دنيا جون قديم تھذيبون فطرت جي ويجهو رھن ٿيون. فطري نظارن مان روحاني تحرڪ حاصل ڪن ٿيون. اھي منظر ذھن ۾ سڪون ۽ يڪسوئي پيدا ڪن ٿا. ڀٽائي جي شاعري جي گھرائي ۽ سونھن سير وسياحت جو ثمر آھي.
سانگهڙ فطري سونھن ۽ جهنگلي جيوت سان مالا مال آھي. حر تحريڪ جو سگهارو حوالو سانگهڙ جي تاريخ سان سلهاڙيل آھي. ڪو زمانو ھو جو مکي ڍنڍ فطري سونھن ۽ قدرتي وسيلن سان ٽم ٽار ھئي. ان دؤر ۾ اھو ھڪ گهاٽو ٻيلو ھو پر حر تحريڪ دوران آزاديءَ لاءِ وڙھندڙ جيالن نارا ڪئنال کي گهارو ھڻي پاڻيءَ جو وھڪرو ٻيلي طرف ڪيو ھو، جيئن انگريز فوج ۽ ان جا حامي پناھ ورتل گوريلن تائين نہ پھچي سگهن. ان کانپوءِ مکي ٻيلو ڍنڍ جي صورت اختيار ڪري ويو.
پاڻي جي کوٽ کي پورو ڪرڻ لاءِ ھن علائقي ۾ چوٽياريو رزائور (ڊيم) ٺاھيو ويو، جنھن جو مقصد ھو تہ ھتي پاڻي جو مقدار وڌائي سگهجي. ھن علائقي جي واه جي ذريعي پاڻي عمر ڪوٽ جي آسپاس موڪلجي، جنھن وسيلي اتان جي زمين کي آباد ڪيو ويندو. اھو پاڻي ان علائقي جي ھزارين ايڪڙ زمين آباد ڪندو. ھي ڊيم پنجيتاليھ ھزار ايڪڙ ۽ ھڪ سؤ چورس ميل تائين ڦھليل آھي ۽ سانگهڙ کان 10 ڪلوميٽر جي فاصلي تي ناري جي کاٻي پاسي، مکيءَ جي مرڪز ۾ زيرِ تعمير ھو. سنڌو درياھ مان سکر بيراج وٽان نارا ڪئنال ۾ پاڻي اچي ٿو. خيرپور منڍ جمڙائو وٽ ريگيوليٽر لڳل آھي، جتان مٺڙائو ڪئنال ۽ جمڙائو ڪئنال نڪرن ٿا. ان مان ئي لوئر نارا ڪئنال شاخ مکي سان وڃي ملي ٿي، جنھن کي رانٽو ڪئنال چون ٿا. مکي ڍنڍ جي ھڪ حصي تي بند ٻڌو ويو آھي، جنھن کي چوٽياري ڊيم جو نالو ڏنو ويو.
مکي ڍنڍ تي واقع ننڍڙي ٻيٽاري تي جوڙيجن جي قديم ماڙي شان سان ڪر کنيو بيٺي آھي، جيڪا زبون حالت ۾ آھي. ان عمارت جون ڇتيون غائب آھن، دريون ۽ دروازا پڻ وقت جي برسات ۾ لڙھي ويا آھن. البتہ ديوارون اڃان بہ سلامت آھن. ان ماڙيءَ جي مٿانهين تي ھڪ ناياب پکي فش ايگل پنھنجو آکيرو جوڙيو. ھي (Haliaeectus Leucorphus) Pallas Fish Eagle. نسل جو باز ھو. ھن پکيءَ جا پنجاھ کن قسم ٻڌايا وڃن ٿا، جيڪو اڄڪلهہ اڻ لڀ آھي. مقامي ماڻهو ان باز کي ’ڪڙل‘ جي نالي سان سڏين ٿا. اھو ناياب خاندان تقريبا ٽيھن سالن کان ھر سال مکي ڍنڍ تي ايندو رھيو.
مکي ڍنڍ سدائين سياري ۾ ھجرت ڪندڙ پکين جو آشيانو رھي آھي. اھي پکي يورپ، سينٽرل ايشيا ۽ انڊيا مان پاڪستان ايندا آھن. انڊس فلائي وي وسيلي لکين پکي ھر سال سياري ۾ لڏ پلاڻ ڪندي مختلف درياھن ۽ ڍنڍن ڪناري اچي آباد ٿيندا آھن. سائبريا کان ايندڙ پکي جو مشھور رستو قراقرم، ھندوڪش، سليمان رينجز کان درياھہ سنڌ ويندي ڊيلٽا تائين، انٽرنشنل مائگريٽري برڊ روٽ نمبر 4 چورائي ٿو. ان رستي کي گرين روٽ يا انڊس فلائي وي پڻ سڏيو وڃي ٿو. ان حوالي سان نومبر کان پکي پاڪستان ۽ سنڌ جي درياھن ۽ ڍنڍن ڏانهن سفر ڪن ٿا. اھڙيءَ ريت اھي پکي مارچ ۾ واپس ھليا ويندا آھن. پکين جي واپسي پاڪستان ۽ سائبريا جي موسمي حالتن تي منحصر ٿئي ٿي. سنڌ ۾ پکين جي پناھہ گاھہ جا 45 ھنڌ ٻُڌايا وڃن ٿا، جيڪي 900000 ھيڪٽرز ۾ ڦھليل آھن. منھنجو اڇڙي ٿر ڏانهن ڪيئي ڀيرا وڃڻ جو اتفاق ٿيو آھي. مون ڪاڪاھو ۽ ٻين ڍنڍن تي پڻ ھجرت ڪرڻ وارا ڪيترائي سھڻا پکي ڏٺا آھن. ڪاڪاھو جو اڻ ڇھيل حسن بيمثال آھي.
فطرت کي دنيا جي ھر شاعر لفظن جي ڀيٽا ڏني آھي، اِيشيا جي قديم تھذيبن فطرت کان تعميري قوت ورتي آھي، جيئن باشو جو ھي شعر:
A long the mountain road
Somehow it tugs at my heart
A wild violet.
(Basho)
ساڳي ڪيفيت ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ ملي ٿي، جنھن سنڌ جي ڍنڍن، دريائن ۽ فطري نظارن مان اُتساھہ حاصل ڪندي، لافاني شاعري تخليق ڪئي. ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ جا بجا فطرت جي سونھن سمايل آھي. ڀٽائي پڻ ٿر جي واري، ڀٽن ۽ جهنگلي ٻوٽن مان احساساتي سگهہ حاصل ڪندو ھو. ساڳيءَ ريت شيخ اياز جي شعر توڙي نثر ۾ فطرت جي سونھن سمايل آھي. اسان فطرت کان ڪٽجي ڪڏھن بہ خوش نہ ٿا رٿي سگهون. سائنسي طور تي بہ اھڙين جڳھين جي ويجھڙائي انساني ذھن، جسم ۽ روح تي مثبت اثر وجهي ٿي. ڇو تہ درياھن، پھاڙن ۽ جهنگلي ٻيلن ۾ Positive ions وڌيڪ ٿين ٿا، جيڪي نہ فقط تخليقي سوچ جي اوسر ڪن ٿا بلڪہ جسم جي ڪارڪردگي ۽ مدافعتي نظام کي بھتر ڪن ٿا. انڪري سانگهڙ، مکي ۽ اڇڙي ٿر جي مختلف ماڳن ۽ مڪانن تي گهمندي مون کي پاڻ لکڻ لاءِ وڏو اُتساھہ مليو ۽ اندازو ٿيو تہ ماڻهو سنڌ جي فطري سونھن کان ڪيترا نہ بي خبر آھن. ڪجهہ عرصو اڳ جي ڳالهہ آھي تہ مون پنھنجي ٻارن عرصم ۽ عرين وٽ ھڪڙو ناول ڏٺو. عرصم چيو تہ ھي ناول ضرور پڙھي ڏسجو. ان ناول جو نالو آھي Jonathan Livingstion Seagull ھو. Richard bach جو لکيل ھي ھڪ شاھڪار ناول آھي. ھن ناول ۾ سي گل (Seagull) جي خوبصورت اڏام، لھرن سان سندس تعلق، آسمان لاءِ سندس اُتساھہ، خوبصورتيءَ سان بيان ٿيل آھن. مون ۾ بہ ھڪ خواھش ظاھر ٿي تہ جيڪر مان بہ ڪنھن پکيءَ جي باري ۾ ڪو ناول لکي سگهان.
جهنگلن ۽ جهنگلي جيوت سان شروع کان دلچسپي ھئڻ سبب مون کي پکي وڻندا آھن. پکي کليل فضائن، اڏام ۽ خوابن جو ڏس ڏيندا
آھن. تخليق کي بہ پر ٿين ٿا. اھي تصوراتي کنڀ آھن، جنھن سان ليکڪ مختلف دنيائون دريافت ڪري ٿو. ڪجهہ وقت اڳ الباٽراس (Albatross) پکي تي ھڪ خوبصورت نظم پڙھيو ھيم، پوءِ نيٽ تي ان پکيءَ جي باري ۾ معلومات حاصل ڪئي تہ اندازو ٿيو تہ ھي الباٽراس بہ سمنڊ جي عشق مبتلا ھڪ انوکو پکي نظر آيو. پاڻي ۽ پکي لازم ۽ ملزوم آھن. ھڪ انوکو سٻنڌ آھي ٻنھي ۾. ان دور ۾ الباٽراس تي ناول لکڻ لاءِ سوچڻ لڳي ھيس. الباٽراس تي انگريزي جي شاعر سيميوئيل ٽيلر ڪولرج جو خوبصورت نظم Ancient Mariner پڙھيو اٿم. مون الباٽراس تي ڪھاڻي لکي ورتي ۽ ناول وارو خيال پورو نہ ٿي سگهيو. ان حوالي سان اشتياق جو مضمون فش ايگل پڙھيو ھيم، ان ڪري کيس ان پکيءَ تي ناول لکڻ لاءِ زور ڀرڻ لڳس، پر اشتياق جيئن تہ آرڪيالاجيءَ جي ڪم ۾ گهڻو رڌل رھي ٿو، ان ڪري صاف انڪاري ڪري ڇڏيائين تہ اھو ڪم کانئس ڪو نہ ٿي سگهندو. ڇو تہ ناول ذھني يڪسوئي گهري ٿو. بھرحال مون کي ان موضوع تي لکڻ لاءِ چيائين تہ مون خوشيءَ سان حامي ڀري. ائين ناول لکڻ شروع ڪري ڏنو. اھي ٻہ فش ايگل ٻہ مڪمل ڪردار آھن، جيڪي ھزارين ميلن کان ڪَھي، تقريباً ڪيترن سالن کان، مکي ڍنڍ تي ايندا رھندا ھئا. جوڻيجن جي ماڙي جي مٿانهين منزل تي سندس آکيرو ھو، جيڪو ھو گهڻن سالن کان ڪتب آڻيندا ھئا. سياري جي پڄاڻيءَ تي ٻچا ساڻ ڪري ٻيھر پنھنجي ماڳ ڏانهن واپس ورندا ھئا. اھا ھڪ دلچسپ ڪھاڻي آھي. پريمي پکين جو سنڌ جي سر زمين ۽ ڍنڍن سان عشق جي لازوال داستان آھي. سانگهڙ وڃڻ دوران ھر ڀيري تاريخ، ثقافت ۽ جهنگلي جيوت جا انيڪ رخ سامهون ايندا رھيا. مکي ڍنڍ کي بہ ويجهو کان ڏٺو، ٻيٽاري تي بيٺل ماڙي جي پنھنجي الڳ پراسراريت نظر آئي. مکي جهنگ جو جيڪو ذڪر ٻڌو ھيم، اھو ھاڻ نہ ھو. مکي جي ڪنارن تي آباد مھاڻن، پکاين، ڌنارن ۽ ڪڙمين جا بيشمار مسئلا ڏٺا. اھي ماڻهن سالن پڄاڻان خوشحاليءَ جا خواب ڏسندا رھيا آھن.
خواب ساڀيان ماڻين يا نہ پر خواب ڏسندي رھڻ گهرجن. سنڌ جي پوئتي پيل ۽ ڏتڙيل طبقن وٽ فقط خوابن جو قيمتي ورثو وڃي بچيو آھي. چوٽياري ڊيم ٺھڻ دوران جيڪي مقامي ماڻهن کي مسئلا ٿيا، يا کين منھ، گهر ۽ جهوپا ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ويو. سندس پوک جو الڳ نقصان ٿيو، جنھن جي ڪري اھي ماڻهو مستقل احتجاج ڪندا رھيا.
مکي جي پس منظر ۾ حر تحريڪ جي تاريخ بہ دلچسپ ۽ ڌيان ڇڪائيندڙ آھي، جنھن جا انيڪ رخ عام ماڻهوءَ کان لڪل آھن. اشتياق انصاري جي مضمونن مان لاڀ حاصل ڪرڻ سان گڏ ڪي ٻيا سانگهڙ جي تاريخ تي ڪتاب ۽ رسالا بہ ان سفر ۾ منھنجي کوجنا لاءِ مددگار و معاون ثابت ٿيا.
جيستائين فش ايگل جو تعلق آھي تہ ان پکيءَ جي باري ۾ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ مون کي انٽرنيٽ جا ورق اٿلائڻا پيا. ان پکي جي غذا، عادتن، شڪار جا طريقا، سندس گهريلو زندگي ۽ فطرت جا مختلف پھلو بہ تحقيق جي ان سفر ۾ دلچسپ انداز ۾ آڏو ايندا رھيا. پکيءَ تي لکڻ مون لاءِ ھڪ منفرد ۽ انوکو تجربو ھو، جنھن اول کان آخر تائين منھنجي دلچسپي بقرار رکي. لکندي وقت مون کي احساس ٿيو تہ اھو تجسس پڙھندڙ جي دلچسپي بہ برقرار رکندو. سنڌ جا ڪيترا ئي شھر اھڙا آھن جيڪي پنھنجي وجود ۾ ھڪ مڪمل داستان آھن، جنھن کي وقت وساري چڪو آھي. ماڻهو بنا شھرن کي سمجهڻ جي سال گذاري ڇڏيندا آھن، ان ڪري اوپرائپ جي ديوار رھندڙن ۽ خِطن جي وچ ۾ بقرار رھندي آھي.
ڪي شھر جيئرا جاڳندا، ساڃاھہ وند ۽ متحرڪ ٿين ٿا، ڪن ۾ وري ڌيرج وارا ننڊاکڙو ماحول ٿئي ٿو، جنھن جا ٻہ مختلف سبب آھن. ھڪ تہ انهن خِطن جي جاگرافيائي بيھڪ، زرخيزي ۽ زميني حالتن جو اثر ماحول ۾ موجود رھي ٿو. ٻيو ماڻهو جو مزاج، فطرت جا لاڙا ۽ ھاڪاري ۽ ناڪاري سوچ جون لھرون پڻ انهن خِطن مان محسوس ٿين ٿيون. سانگهڙ جو مزاج ننڊاکڙو آھي. شايد تاريخ جي ڀڃ ڊاھہ يا تبديلين جو اثر اڄ بہ ھن خطي ۾ محسوس ڪري سگهجي ٿو.
شبنم گل
حيدرآباد
2016. 6. 6