1
”مکي واھ جو خوبصورت علائقو آھي!“ ڊيوڊ چيو.
”ھا ھي قديم ۽ دلڪش علائقو آھي، سياحن کي ھڪدم پاڻ ڏانھن ڇڪي وٺي ٿو.“ وقار مرڪي ڏانهنس ڏٺو.
”بلڪل..... مون کي بہ ھتي اچي ائين لڳو تہ ھن علائقي کي پرک واري نظر گهرجي.“ البرٽ مرڪي چيو.
”ھي رومينٽڪ جاءِ آھي“ جوليا جي کل جو سنگيت چوپاسي وکري ويو.
”توکان وڌيڪ نہ“ البرٽ کيس پيار مان چيو تہ وقار کي اھي لفظ نہ وڻيا، ھو البرٽ جي جملن کان خائف ھو. ھو جوليا سان اڪثر ذومعني گفتگو ڪندو ھو. وقار بہ خوبصورتي جو شيدائي ھو ۽ جوليا انتھائي وڻندر شخصيت ھئي. ھو اندازو نہ لڳائي سگهيو ھو تہ جوليا بہ البرٽ کي پسند ڪري ٿي يا نہ، ان ڪري جوليا سان گفتگو ۾ احتياط ڪري رھيو ھو.
”ھتي جي فطري ۽ خالص سونھن ڏسندڙ جي دل ۾ گهر ڪري وڃي ٿي“. وقار چوڦير نظر ڦيرائيندي چيو.
ھوائن جو وھڪرو تازگي سان ڀرپور ھو، ٻيڙي مکي ڍنڍ جي پاڻي تي ڪنول جيان تري رھي ھئي، پريان مکي ڍنڍ جي وچ تي گهاٽي جهنگ وارو ٻيٽ نظر اچي رھيو ھو.
”ھو ڇا آھي؟“ جوليا حيرت ۽ تجسس مان پڇيو.
جوليا جو اشارو ڍنڍ جي وچ ۾ ھڪ خوبصورت ٻيٽاري تي ٺھيل ماڙي طرف ھو.
”انگريزن جي حڪومت واري دؤر ۾ نارا ڪينال کي حر تحريڪ جي سرفروش ڪٽ ڏنا ھئا، جيئن انگريز، مکي ٻيلي ۾ لڪل حر باغين تائين پھچي نہ سگهن، جنھن جي نتيجي ۾ پاڻي چوڌاري ڦھلجي ويو. البت ڪي مٿانھان حصا ٻڏڻ کان بچي ويا ،جيڪي ٻيٽ بڻجي ظاھر ٿيا، انهن مان ھڪ دڙي تي جوڻيجن جي ماڙي نظر اچي رھي آھي.“
”تمام دلچسپ ڪھاڻي آھي ان جو تفصيل توھان کان معلوم ڪبو، پر ھن وقت اھو ٻيٽ مون کي پراسرار لڳي رھيو آھي.“ جوليا اکين ۾ حيرت ڀري چيو.
”ھا بلڪل منھنجي بہ ساڳي راءِ آھي.“ البرٽ مرڪي جوليا ڏانھن ڏٺو.
”ھي علائقو تاريخ جي اسرارن سان ڀريل آھي، ان کان سواءِ ھتي جي فطري ماحول ۾ ھڪ وڏي ڪشش آھي.“ وقار پنھنجي خيالن جو اظھار ڪيو. پرديسي پکي آسمان تي خوبصورت پَرَ ڦھلائي اڏامي رھيا ھئا.
ملاح، خاموشيءَ سان ٻيڙي ھلائي رھيو ھو. وقار کيس سمجهايو ھو تہ پھريون مکي ڍنڍ جو ٿورو چڪر ھڻي پوءِ ٻيٽ ڏانهن ھلنداسين.
ان وقت مکي ڍنڍ، سج جي روشنيءَ ۾ ستارن جو جهرمٽ لڳي رھي ھئي. پاڻيءَ جي ڇُولين مان ھڪ مخصوص خوشبوءِ، جهنگلي ٻوٽن سان ملي، ھوا کي خماريل بڻائي رھي ھئي. مکيءَ جو نظارو ڪري ملاح، ٻيڙيءَ جو رخ ننڍڙي ٻيٽاريءَ ڏانهن موڙيو. ٻيڙي پن ۽ نڙن جي ميڙ ۾ ويڙھيل ماڙيءَ ڏانهن وڌڻ لڳي. مکي ڍنڍ سائيبيريا مان ڪھي آيل پرديسي پکين جو آستانو پڻ سڏي وڃي ٿي. ان وقت بہ ڪيترائي پکي آسمان ۾ اڏامي رھيا ھئا. ٻيڙي ڪناري سان لڳي تہ وقار سان گڏ ماحولياتي کاتي جي ٽيم سان گڏ چارلس ۽ ملاح بہ خشڪي تي لٿا. وقار کين ساڻ ڪري جڳھ جو معائنو ڪرائڻ لڳو. ھڪ عجيب ئي منظر ھو. پراڻي ٽہ ماڙ ماڙي پراسرار ڏيک ڏيئي رھي ھئي. قديم جاين جي پاسي ۾ اسرار ۾ ويڙھيل ماضيءَ جي وڃايل لمحن جي خوشبوءَ محسوس ٿيڻ لڳي.
”منھنجي خيال ۾ چوٽياري ڊيم جي ٺھڻ سان ڀرپاسي وارن علائقن کي فائدو پھچندو، ٻنيون آباد ٿينديون ۽ مڇي جي افزائش ۾ بہ اضافو ٿيندو.“ ڊيوڊ، ماڙي ۾ لڳل پراڻي ڪاشي تي ھٿ ڦيرائيندي چيو.
”ھا بلڪل ائين ئي آھي.“ پراجيڪٽ انچارج چارلس بہ سندس ڳالهہ جي تائيد ڪئي. ٿورو اڳتي ريفريشمينٽ جو انتظام ھو. وقار سان گڏ ڪم ڪندڙ انجنيئر اُتي بيٺا ھئا. سمورا مھمان ڪرسين تي ويٺا ۽ ھڪ ٻئي سان ڳالهين ۾ مصروف ٿي ويا. وقار کين علائقي جي تاريخ جي باري ۾ ٻڌائڻ لڳو.
”انگريزن 1843ع ۾ سنڌ ۾ داخل ٿي، ميرن کي مياڻي ۽ دٻي جي جنگين ۾ شڪست ڏني. سنڌ فتح ڪرڻ بعد بہ ڪن علائقن ۾ انگريزن خلاف احتجاج جاري رھيو. ارڙھين صدي جي وچ ڌاري پير پاڳاري سيد شاھ مردان شاھ جي رھنمائيءَ ۾ حر تحريڪ جو آغاز ٿيو. ان دوران بچو بادشاھ ۽ عيسي ڏاھري کي ڦاسي ڏني وئي. سيد مردان شاھ جي دنيا ڇڏڻ بعد، سيد صبغت الله شاھہ ثاني، ٻارنھن سالن جي عمر ۾ گادي نشين ٿيو. ھي ڇھون پير پاڳارو ھو. صبغت الله شاھ جي من ۾ بغاوت جي چڻنگ دکي رھي ھئي. سو ھن انگريز سرڪار جي حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو، جنھن جي ڪري بنا لائسنس ھٿيار رکڻ جي ڏوھ ۾ ايڪيھين سالن جي ھن خوبصورت جوان کي رتناگري، مندنا پوري ۽ علي پور جي جيلن ۾ اٺ سالن جي سزا ڏيئي رکيو ويو. آزاد ٿيڻ بعد پير پاڳاري، انگريزن خلاف پنھنجا غازي تيار ڪيا، جنھن ڪري کيس ٻيھر قيد ڪيو ويو. ان ڳالهہ تي حر جماعت ڀنڀٽ بڻجي ڀڙڪي اٿي. پير پاڳاري جي گرفتاري خلاف سخت احتجاج ڪيو ۽ انگريز انتظاميا کي ڏينھن جا تارا ڏيکاري ڇڏيا. حر جماعت کي منھن ڏيڻ لاءِ 1942ع ۾ ايڇ ٽي ليمبرڪ ۽ ايف. ينگ کي مارشل سول ايڊوائيزر مقرر ڪيو ويو. بالآخر 1943ع ۾ پير صبغت الله شاھہ کي ڦاهي ڏئي شھيد ڪيو ويو.“
سڀ لفظن جي سحر ۾ منڊجي ويا، ھر طرف ھڪ عجيب سانت ھئي. آسمان تي ھلڪا ڪڪر ھٿ ھٿ ۾ ڏئي تري رھيا ھئا. اوچتو ماڙي جي چوٽي تي بازن جي ٺاھيل آکيري ۾ مانڌاڻ مچي ويو. بازن کي خبر پئجي وئي تہ ڪي اوپرا شخص سندن اختيار جي حدن ۾ داخل ٿيا آھن انڪري سندن مَيڪڻ پوري علائقي ۾ گونجڻ لڳو. بازن جي کنڀن ۾ ڄڻ آسماني بجلي ڪڙڪا ٿي ڪيا. ھو بار بار ماڙيءَ مٿان بي چين ٿي لامارا ڏيڻ لڳا.
”Pallas ھي پکي فش ايگل جو ھڪ ناياب نسل آھي.“ ڊيوڊ تقريبن رڙ ڪندي چيو.
سڀ مٿي نھارڻ لڳا.
”باز دنيا جي سڀني کنڊن ۾ ملن ٿا. ھنن جا لڳ ڀڳ پنجاھ قسم ھوندا، پر ھاڻي ھي پکي اڻ لڀ آھي.“ البرٽ چيو.
”ھي شاندار پکي آھي.“ ڊيوڊ مٿي نھاريندي چيو.
سنڌي ۾ ھن پکي کي ڪُڙل سڏيندا آھن.“ وقار کين ٻڌايو. مٿي فش ايگل جو آکيرو نظر اچي رھيو ھو.
”ھو ھتي آھي فش ايگل جو آکيرو. ڇا تہ شاندار آکيرو آھي!“ جوليا آڱر کڻي اشارو ڪندي چيو.
”واھ !ڪمال جي جاءِ تي ھن پکي پنھنجو ھي شاھي آکيرو جوڙيو آھي، مون ڪڏھن سوچيو بہ نہ ھو تہ مکي ڍنڍ ۾ ڪٿي منھنجي ملاقات اھڙي ناياب پکيءَ سان ٿيندي.“ ڊيوڊ سرھائي جي ڪيفيت ۾ جهومي اُٿيو.
”ھي ھڪ خوبصورت اتفاق آھي، ڪڏھن اڻ ٿيڻي ڳالهہ بہ ممڪن ٿيو پوي.“ جوليا مرڪي چيو.
”ھا جوليا، فش ايگل جو هي نسل آھستي آھستي ختم ٿي رھيو آھي. ھن قسم جي پکيءَ جو ھتي ملڻ ھڪ سھڻو اتفاق آھي.“ البرٽ وراڻيو.
”باز جي طاقت ۽ جاھ و جلال پٿر جي دؤر کان انسان کي موھيو آھي. پٿر جي دؤر ۾ ڪيترن غارن اندر بازن جا نقش چٽيل ملن ٿا. ھي طاقت، آزادي، سوڀ ۽ امرتا جي علامت آھي. ان ڪري باز سوميرين، مصرين، رومن کان ويندي اڄ تائين، ڪيترين ئي قومن جو فوجي توڙي مذھبي اھڃاڻ رھيو آھي.“ البرٽ سڀني جي ڄاڻ ۾ واڌارو ڪندي چيو.
سڀ ماڻهو ھڪ عجيب قسم جي تجسس جو شڪار نظر اچي رھيا ھئا. فش ايگل ڪجهہ دير آسمان ۾ لامارا ڏيڻ بعد سمجهي ورتو تہ ھي ماڻهو بي ضرر آھن. ان ڪري واپس آکيري ۾ وڃي ويٺو.
پاڻيءَ جي ڀرسان آلي مٽي ۽ قدرتي ٻوٽن جي مھڪ، طلسماتي ڇڪ رکي ٿي، احساس بي اختيار ماحول جي سونھن ۾ وڪوڙجي وڃي ٿو.
رنگ برنگي پوپٽ، جهنگلي ٻوٽن مٿان لامارا ڏيئي رھيا ھئا. ساوڪ جي سرشاري ھر طرف ڦھليل ھئي، وقار سڀني کي ماڙي ڏيکاريندو رھيو.
مغرور پراجيڪٽ انچارج چارلس جو خيال ھو تہ ھيءَ ماڙي انگريزن جي بمباري ۾ تباھ ٿي آھي، جيڪي ھتي پناھ وٺندڙ حرن کي مارڻ لاءِ آتا ھئا.
”نہ سائين جيڪڏھن ھن ماڙيءَ تي بم ڪرن ھا تہ پوءِ ھن جو اسٽرڪچر ان طريقي سان تباھ نہ ٿئي ھا.“
وقار چارلس جي ڳالهہ سان اختلاف ڪندي چيو ڇو تہ ھو ان موضوع کي قلم وسيلي سھيڙي چڪو ھو. ھو ان کان اڳ ڪيترائي دفعا ھتي آيو ھو ۽ مقامي ماڻهن سان ڪچھريون ڪري حال احوال ورتو ھئائين. تاريخ جو موضوع ھجي يا آثار قديمہ متعلق لکڻو ھوندو ھيس، ھو ان جاءِ تي پھچي مقامي ماڻهن سان ضرور سوال ڪندو ھو. انهن ڳالهين دوران تاريخ جا انيڪ لڪيل رخ پڻ سامهون ايندا ھئا.
وقار کي محسوس ٿيو تہ ڄڻ چارلس کي سندس ڳالهہ اڻ وڻندڙ لڳي ھجي. انگريزن ۾ ھڪ احساس برتري کيس سدائين محسوس ٿي. ھو اھو ئي تحفو ھتان جي حڪمرانن کي ڏيئي پنھنجي ملڪ موٽي ويا. اھو ئي سبب آھي تہ ڏتڙيل طبقا سدائين سکن لاءِ واجهائيندا رھيا.
”تاريخ ۾ گهڻا واقعا ملندا آھن، پر انهن مان فقط ڪي حقيقت جي ويجهو ٿين ٿا.“ پراجيڪٽ انچارج چارلس چيو.
”ھي پکي ڇا کائيندو آھي؟“ جوليا، ڊيوڊ کان پڇي ٿي.
”ھن جو گذارو پکين ۽ ننڍڙن جانورن تي آھي.“ ڊيوڊ وراڻيو.
”باز جي بناوت ۾ اڇي ۽ ڪاري جو تضاد خوبصورت لڳي ٿو، اڇي ڳچي ۽ اڇي رنگ جي پڇ جا ڪارا ڪنارا ڪيڏا نہ ٺھن ٿا، ناسي بدن، مٿان ڪارسرا پر ۽ ھيٺيان اڇاڻ مائل ڪيڏا نہ موھين ٿا.“
جوليا عورتاڻي فطرت مطابق تفصيل ڏيڻ سان باز کي پرکي رھي ھئي، وقار ھن جي ڳالهہ ٻڌي مرڪي پيو.
”توھان ايتري ديري ۾ باز کي چڱي ريت سمجهي بہ ورتو.“ وقار سندس سونھن جو عڪس اکين ۾ اوتي چيو.
”اھا منھنجي پراڻي عادت آھي، ھر شيءَ کي غورسان ڏسڻ ۽ پرکڻ جي.“ جوليا ساڳئي دلربا انداز سان وراڻي ڏني. سندس ڏندن جي تجلي سان ماحول بہ روشن ٿي ويو.
انسان جي مرڪ کان وڌيڪ شايد ئي ڪا ٻي شيءِ اتساھيندڙ ھجي، ھو سوچي ٿو. ھڪ ننڍڙي ڪڪري سج جي اڳيان آئي تہ ھر طرف ھلڪي اوندھہ وکري وئي. بادل، سج سان اکٻوٽ کيڏي رھيا ھئا.
شام ٿيڻ واري ھئي، ڪارن ڪڪرن مان سج جا ڪرڻا ڇڻي، پاڻيءَ تي تري رھيا ھئا. باقي آسمان سرمئي ڌنڌ ۾ ويڙھيل ھو. گهميل ھوا پاڻي تي سڳنڌ جو ڇڻڪار ڪري رھي ھئي. باقي آسمان سرمئي ڌنڌ ۾ ويڙھيل ھو. ماڪ ڀنل ھوا ٿڌي ھئي، جيڪا ماحول جي مھڪ کي ھوريان ھوريان پکيڙي رھي ھئي. ھر طرف سانت وکريل ھئي. ڄڻ ڪو ساڌو گيان ۾ گم ھجي.
”ھي علائقو فطري سونھن سان مالا مال آھي. ھڪ ڀرپور فطرت جي قوت محسوس ٿئي ٿي، جيڪا احساس تي حاوي ٿي وڃي ٿي.“
جوليا، وقار جي اکين ۾ جهاتي پائيندي چيو، جوليا جي خوبصورت اکين ۾ لھندڙ سج جي شفق ڀريل ھئي. ھلڪا ناسي وار بہ روشني جي ڇھاءُ سان جرڪي رھيا ھئا. ھڪ خوبصورت جملو وقار جي چپن تي ايندي مصلحت جي وحشتن ۾ وڃائجي ويو.
”ھتي چانڊوڪي رات جو بہ الڳ حسن آھي.“ وقار چيو.
اهو ٻڌي سڀني پڪو پھ ڪيو تہ ھو چانڊوڪي رات ۾ ھتي ايندا.
”منھنجي خيال ۾ ھاڻ ھلڻ گهرجي.“
چارلس جي چوڻ تي جوڻيجن جي قديم ماڙي جي جادوءَ مان نڪري سڀ ٻاھر آيا ۽ ٻيڙي، مکيءَ جي لھرن تي گل جيان ترڻ لڳي. ان سمي، شام، مکيءَ ڍنڍ تي ڪنھن اڻ حل ٿيندڙ راز جھڙو ڏيک ڏيئي رھي ھئي.
***